1-mavzu: falsafa fani predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Amir Temur ibn Tarag’ay Bahodir (1336—1405) Kesh (Shahrisabz) shahri yaqinidagi 
Xo’ja ilg’or qishlogbda dunyoga keldi. Uning eng asosiy tarixiy xizmatlari shundan iboratki, u 
mo’g’ullarning bosqinchilik va vayronkorliklariga qarshi kurashib, O’rta Osiyoni ulardan xalos 
etdi. Mayda feodal va mulkdorlarning o’zaro nizolariga barham berib, kuchli markazlashgan 
davlat barpo qildi. Mamlakatda tartib-intizom va qonun ustuvorligini ta’minladi. Uning davrida 
«Kuch — adolatda» tamoyili amalga oshdi, iqtisod va madaniyat yuksaldi, o
’
zga mamlakatlar 
bilan mustahkam aloqalar o’rnatildi. 
Amir Temur mohir harbiy sarkarda sifatida nom qozondi. U o’z hayotini Movarounnahr 
xalqining farovonligi, yurt obodonchiligi uchun sarfladi, uning davrida hashamatli binolar, qurilish 
inshootlari, go’zal bog’Iar bunyod qilindi, maktab va madrasalar, masjidlar qurildi, mamlakatimiz
Sharqning go’zal hududiga aylandi. 
Temurning yana bir ulkan xizmati shuki, u madaniyat va ilmfan homiysi sifatida mashhur 
bo’ldi, o’z saroyiga olimu fuzalo va din arboblarini to’pladi. Xoja Afzal, Jalol Xokiy, Mavlono 
Xorazmiy, Mavlono Munshiy va boshqalar uning saroyida ilm-fan va badiiy ijod bilan mashg’ul 
bo’ldilar. Bobur Mirzoning xabar berishicha, o’sha davrda Samarqand eng go’zal shahar edi. Ispan 
sayyohi R. G. Klavixo Samarqandning go’zalligiga qoyil qolgan edi. Temur hukmronligi davrida 
ichki va tashqi savdo kuchaydi. Ayniqsa, Hindiston, Xitoy, Rusiya, arab mamlakatlari bilan 
aloqalarning kuchayishi Temur saltanati iqtisodiy qudratini oshirdi. Temur va temuriylar davrida 
islom dini va tasavvufga katta e’tibor berildi. Islom dini o’sha davrda asosiy mafkura bo’lib, 
markazlashgan davlat barpo etishda, iqtisod, madaniyat va ilm-fan sohasidagi maqsad va 
vazifalarni amalga oshirishda nazariy asos bo’lib xizmat qildi. Temur o’z faoliyatida unga tayanib 
ish ko’rdi. 
Temuriylar davrida tasavvuf ta’limoti keng quloch yoydi. Sohibqiron tasavvuf qoidalaridan 
mamlakatdagi salbiy illatlarni yo’qotishda, turli janjal va nizolarni bartaraf qilishda, haqiqat va 
adolat o’rnatishda, insonparvarlik g’oyalarini tarqatishda foydalangan. Temur tasavvufdagi 
poklanish, to’g’ri va sofdil bo’lish, zino va fahsh ishlar bilan shug’ullanmaslik, harom-xarish 
ishlardan qochish, halol mehnat qilish, biror kasbni egallash, muhtojlarga mehr-shafqat ko’rsatish 
kabi g’oyalarni xalqqa singdirish uchun kurash olib bordi. Naqshbandlik tariqatining yirik 
shayxlari bo’lmish Sayyid Amir Kulol, Shayx Abu Bakr Tayobodiy, Mir Sayyid Barakalar 
Temurning pirlari bo’lib, sohibqiron ular bilan tez-tez muloqot qilib turgan. 
Temuriylardan
Shohruh, Ulug’bek, 
Xusayn Boyqaro, Bobur Mirzolar davlatni 
boshqarishda, din va tasavvuf qoidalariga amal qilishda, ilm-fan va madaniyatni rivojlantirishda 
uning an’analarini izchil ravishda davom ettirdilar. Bu davrda me’morchilik san’ati yuksak 
darajaga ko’tarildi. Amir Temur Ko’ksaroy masjidi, Shoxizinda, Bibixonim madrasasini qurdirdi. 
Keshda (Shahrisabz) Oqsaroy barpo qila boshladi. Mirzo Ulug’bek davrida 1417—1420-yillarda 
Registonda, keyinchalik 
Buhoroda, 1432—1433-yillarda 
G’ijduvonda madrasalar qurildi, 
Bibixonim masjidi, Go’ri Amir maqbarasi qurib bitkazildi. 1429-yili esa Ulug’bekning falakiyot 
rasadxonasi nihoyasiga yetdi. Xirotda ham ko’plab me’morchilik binolari barpo qilindi. Ular 
jumlasiga masjid, madrasa va xonaqohlardan iborat bo’lgan Gumbazi sabz, Alisher Navoiy 
qurdirgan «Ixlosiya», «Nizomiya», «Shifoiya» madrasalari, Marv shahridagi «Xusraviya» 
madrasasi va boshqalar kiradi. Navoiy yashagan zamonda Xirotda «Sharq Rafaeli» deb nom olgan 
Kamoliddin Behzod (1456—1535) va shoh Muzaffar kabi dunyoga mashhur rassomlar ijod qildi. 
Behzod «Zafarnoma» kitobiga, Xusrav Dehlaviyning «Xamsa», Sa’diyning «Bo’ston» asarlariga 
naqsh bergan va Xusayn Boyqaro, Xotifiy, Jomiy va boshqalarning rasmini chizgan, xalqning 
mehnatini, tabiat manzaralarini haqqoniy tasvirlagan. 
4
Falsafa asoslari: o‘quv qo'llanma / Q.Nazarov va boshq. — Toshkent: O’zbekiston faylasuflari milliy 
jamiyati, 2018. - 380 b.

---

Jahon madaniyati ravnaqiga ulkan hissa qo’shgan siymolardan biri, ulug’ o’zbek shoiri va 
mutafakkiri Nizomiddin Mir Alisher Navoiydir (1441—1501). Uning otasi G’iyosiddin kichkina 
Shahrisabzdan Hirotga borib qolgan barlos beklaridan edi. Navoiy Hirotda Husayn Boyqaro 
saroyida turli lavozimlarda ishladi, 1472 yildan boshlab vazir etib tayinlandi. Mamlakat 
obodonchiligi, xalq ravnaqi va osoyishtaligi yo’lida ko’p ishlar qildi. 
Navoiy ijodi boy bo’lib, asarlari turli mavzularga bag’ishlangan. «Xamsa» ya’ni «Hayratul 
abror», «Farhod va Shirin», «Layli va Majnun», «Sab’ai sayyor», «Saddi Iskandariy» dostonlari 
hamda «Xazoyin ul maoniy» («Ma’nolar xazinasi»), «Lison ut-tayr», «Majolis un nafois», 
«Mahbub ul qulub», «Mezon ul-avzon», «Muhokamat ul-lug’atayn» va boshqalar. 
Navoiyning ijodi falsafiy fikrlarga boy bo’lib, unda jamiyat va inson munosabati, insonning 
baxt-saodati, komil inson va fozil jamoa, ta’lim-tarbiya haqidagi fikr-oylari o’z ifodasini topgan. 
Shoir ijtimoiy-falsafiy qarashlarining muhim xususiyati shundan iboratki, unda falsafiy fikrlar 
majoziy tarzda, badiiy o’xshatish va ramziy iboralar yordamida, zohiriy va botiniy ma’nolarda 
bayon qilinadi. Navoiyning ijodiy merosida insonparvarlik va komil inson g’oyasi muhim o’rinni 
egallaydi. Navoiyning yaxshilik, ezgulik, muhabbat, do’stlik, adolat, tinchlik, osoyishtalik va 
boshqa go’zal fazilatlar, ma’naviy-axloqiy qadriyatlar to’g’risidagi qimmatli fikrlari, nasihatomuz 
so’zlari respublikamiz mustaqillikka erishgandan so’ng ham barkamol insonni tarbiyalashga 
xizmat qilmoqda.