1-mavzu: falsafa fani predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Muhammad ibn Muhammad al-G’azzoliydir (1058-1111-yillar), G’azzoliy mashhur islom 
ilohiyotchisi, Kalom falsafasining yirik vakilidir. 
Abu Hamid G’azzoliy islomiy ilmlarning turli sohalarini dunyoviy ilmlarga qo’shib chuqur 
egallaydi. U nimani o’rgansa, shu sohani to’ldirishga, rivojlantirishga harakat qilib, har bir 
o’rgangan narsasini islom tarozisiga qoyib, o’lchab ko’rish asosida baholashga harakat qiladi. 
Oqibatda, islomning turli sohalariga oid yuzdan ortiq asarlar yaratadi. U fikx ilmiga oid ,,Bosit“, 
,,Vajid“ va „Kosit“, ,,Kalom“ ta’limotiga doir „Tavxid ul A’qoid“, ,,ArRisolat-ul-Qudsiya“, ,,Al-
iqtisod-u fil-e’tiqod“ kabi asarlarni yozgan. 
G’azzoliyni jahonga mashhur qilgan va dunyo tan olgan faylasuflar qatoriga qo’shgan 
asarlari — mu’tazilachilar, botiniylar (ular ko’proq aqlga tayanganlar)ning yo’ldan ozganini 

---

asoslashga va islomni zaiflashtirishlariga qarshi yozgan „Fadoix al-Botiniya“, „Al-Qismoi-aI-
Mustaqim“, „Hujjatul-Haq“, ,,Mufasiul-Xilof’ va „Ad-Diras al-Marqum“ nomli kitoblaridir. 
Abu Hamid G’azzoliy jahon faylasuflari, xususan, yunon faylasuflari asarlari bilan ham 
tanishib chiqqan. U Forobiy va Ibn Sinolarning Platon va Arastuning falsafasi ta’sirida 
qolganliklarini, ularga ergashganliklarini tanqid qilib, „Taxofut-ul-falosifa“ („Faylasuflarga 
qarshi“) asarini yozgan. Bu asarida u Islomni, Qur’onni insoniyatning aqliy bilimlari mezonlari 
bilan o’lchab bo’Imasligini ta’kidlaydi. Insoniyatning aqliy bilimlarini Qur’on nuqtayi nazaridan 
ko’rib chiqish lozimligiga e’tibomi qaratadi. Agar shunday qilinmasa, Islomni yanglish tushunish 
davom etaveradi, biz buning oldini olishimiz kerak, deydi u. 
G’azzoliy o’z ta’Iimotida Islom falsafasi nuqtayi nazaridan kelib chiqib, kishilar haqiqatni 
tanish uchun awal Ollohni tanishi kerakligini, aks holda ular his-tuyg’uda ham, aqliy bilimlarda 
ham adashishlari mumkin, deydi. Xullas, G’azzoliy o’zining asarlarida islom ilohiyoti tizimini 
ishlab chiqib, uni falsafiy jihatdan asoslab beradi. U islomning eng yirik nazariyotchisi 
hisoblanadi. 
G’azzoliy islom ilohiyotiga oid falsafiy qarashlariga qarshi chiqqan faylasuf — Ibn