1-mavzu: falsafa fani predmeti, mazmuni va jamiyatdagi roli

Zahiriddin Muhammad Bobur (1483—1530) o’sha davrning eng ma’rifatli podsholaridan 
biri edi. Andijonda Umarshayx Mirzo xonadonida tug’ilgan Bobur keyinchalik Hindistonda ulkan 
saltanatga asos soldi. Bobur davrida hind diyori gullab-yashnadi, undagi madaniyat yuksak 
darajaga ko’tarildi. Hindistonning XX asrdagi eng atoqli kishilari Maxatma Gandi va Javoharlal 
Neru ham Bobur va boburiylar — Shoh Jahon, Avrangzeb va Akbar kabi temuriyzodalarga juda 
katta baho berganlar. 
Ichki kelishmovchiliklar natijasida o’z yurtini tashlab ketishga majbur bo’lgan Bobur avval 
Qobulda, so’ngra esa 1526-yilgi Panipat jangida Ibroxim Lo’di ustidan g’alaba qozonib, 
Hindistonda o’z hukmronligini o’rnatdi. «Boburiylar sulolasi» Hindistonda 300 yildan ortiq 
hukmronlik qilib, temuriylar davlati va madaniyatining davomchisi sifatida mashhur bo’ldi. 
Boburning xizmati shundaki, u Hindistonni markazlashgan davlatga aylantirdi, mamlakatda 
tinchlik o’rnatdi, obodonlashtirish va qurilish ishlarini rivojlantirdi, karvonsaroylar, me’moriy 
yodgorliklar, bog’chalar, kutubxonalar barpo qildi, madaniyat, san’at, adabiyot va ilm-fanni 
yuksaltirdi. Bobur ilm-fan, san’atga katta qiziqish bilan qaragan, yuksak aql egasi, qomusiy 
bilimga ega bo’lgan davlat arbobi, olim va shoirdir. 
Boburiylarning ko’pchiligi ma’rifatchilik bilan mashg’ul bo’ldilar, olimu fuzalolar bilan 
maslahatlashib turdilar. Ularning yana bir xizmati islom va budda diniga e’tiqod qiluvchi 
musulmon va hindularni kelishtirishga, ahil yashashga chaqirishda bo’ldi. 
Boburning mashhur tarixiy asari «Boburnoma»dir. Bulardan tashqari, u huquqshunoslikka 
oid «Mubayyin», aruz ilmiga oid «Mufassal», musiqa boyicha «Musiqiy», harbiy ishlarga oid 
«Harb ishi» risolalarini yozgan. «Boburnoma» o’sha davrdagi Markaziy Osiyo, Hindiston, 
Afg’oniston, Eronning siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy hayotini, savdo munosabatlari, jug’rofiyasi, 
hayvonot va nabotot olamini, iqlimi, qabila va elatlarning urf-odatlari, marosimlari, turmush 
tarzini va marosimlarini aks ettirgan asardir. 
Bobur o’zining lirik she’rlarida ishq, muhabbat, Vatan sog’inchi, mehr, vafo, insoniylik, 
do’stlik, yaxshilik va mehr-oqibatni kuyladi. 
Javoharlal Neru Boburning Hindistondagi faoliyatiga katta baho bergan edi. Neru Boburning 
dilbar shaxs ekanligi, mard va tadbirkorligini, san’atni sevganini va umuman, Hindiston uchun 
ko’p ish qilganligini ta’kidlagan edi. Bobur va boburiylarning siyosiy, madaniy faoliyatlari 
Hindiston va O’zbekiston o’rtasidagi do’stlik rishtalarini mustahkamlashda hozir ham muhim rol 
oynamoqda. 
Shunday qilib, XIV—XV asarlarda Movarounnahr va Xurosonda madaniy yuksalish yuz 
berdi. Buni olimlar Renessans davri ham deb atamoqdalar. Ba’zi olimlar esa, bu atamaning Sharq 
mamlakatlariga to’g’ri kelmasligi to’g’risida o’z fikrlarini aytmoqdalar. Nima bo’lganda ham 

---

Yevropada XV—XVI asarlardagi ko’tarinkilik, Renessansning muhim xususiyatlari Markaziy 
Osiyoda roy bergan madaniy yuksalish bir-biriga ko’p tomonlari bilan o’xshab ketadi. Bular 
orasida mushtarakliklar ko’p. 
 XVIII asrning oxiri XIX asrning boshlarida Markaziy Osiyoda uch davlat — Qo’qon va 
Xiva xonligi hamda Buxoro amirliklari paydo bo’ldi. Ular davrida ham ilm-fan, adabiyot va 
san’atni rivojlantirgan ba’zi mutafakkirlar yashadilar. 
Bu davrda Xorazmda Komil Xorazmiy, Ogahiy va Munis kabi shoirlar ijod qildilar: Ogahiy 
— Muhammadrizo Erniyozbek o’g
’
li 1809-yilda Qiyot qishlog
’
ida tug
’
ilib, 1874-yilda vafot etgan. 
Shoirning muhim asarlari «Gulshani davlat», «Riyoz ud-davla», «Jome’ ul voqeoti Sultoni», 
«Zubdat ut-tavorix», «Shoxidi iqbol», «Bayozi mutafarriqai forsiy», «Firdavs ul-iqbol» va 
boshqalardir. Bulardan tashqari, Ogahiy, Sa’diy Sheroziy, Nizomiy, Kaykovus, Jomiy va 
Koshifiyning badiiy, tarixiy, falsafiy, axloqiy-didaktik asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. 
XIX asrning ikkinchi yarmida ijod etgan qoraqalpoq shoiri va mutafakkiri Berdaq (1827-
1900) «Omongeldi», «Xalq uchun», «Ahmoq podsho», «Yaxshiroq», «Bo’lgan emas», 
«Ernazarbiy» kabi asarlarning muallifidir. Ushbu asarlarda mutafakkir qoraqalpoq xalqining 
turmush tarzini, o’sha zamondagi hayotini mohirona tasvirlaydi. Berdaq asarlarida axloq va xulq-
odob, nafosat va go’zallik, vatanparvarlik, insonparvarlik, tenglik, qahramonlik va mardlik, 
mustaqillik, haqiqat uchun kurash kabi milliy va umuminsoniy qadriyatlar keng o’rin olgan. Uning 
ijtimoiy-falsafiy va 
axloqiy qarashlari yoshlar ongida ma’naviyat va milliy mafkurani 
shakllantirishda muhim tarbiyaviy kuchga ega. 
 Mintaqamiz XIX asr oxirlarida Chor Rossiyasi tarkibiga zo’rlik bilan qo’shib olindi va bu 
ijtimoiy tafakkurda chuqur iz qoldirdi. Turkistonda ma’rifatchilik harakatining avj olishi 
jadidchilik g’oyalarining vujudga kelishida muhim o’rin egalladi. Lekin Sho’rolar davrida 
jadidchilik ko’pincha bir tomonlama talqin qilindi, uning g’oya va maqsadlarini soxtalashtirish va 
hatto uni millatchilik harakati deb baholash hollari ham bo’ldi. Mustaqillikka erishilgandan so’ng 
bu harakatni xolisona va ilmiy nuqtayi nazardan tadqiq qilish imkoniyati tug’ildi. Jadidchilik 
harakatining yirik namoyandalari Turkistonda mustaqillik, milliy taraqqiyot uchun, xalqning 
manfaatlari uchun kurash olib bordilar. Jadidchilik harakatining muhim xususiyati 
uni 
milliyozodlik harakati va Turkistonda milliy burjuaziyani vujudga kelishi bilan chambarchas 
bogliqligi edi. 
O’sha davrda jadidchilik harakatining qator vakillari yetishib chiqdi. Bular Munavvar qori, 
Avloniy, Behbudiy, Fitrat, Cho’lpon va boshqalardir. Mahmudxo’ja Behbudiy (1875—1919) 
jadidchilik harakatining asoschilaridan biri bo’lib, yangi maktablar qurish, yosh avlodni 
mustaqillik ruhida tarbiyalash, ularni ilmli qilish, ma’rifat va taraqqiyot uchun kurashga katta hissa 
qo’shgan mutafakkirdir. Behbudiy yangi maktablar uchun «Risolayi asbobi savod», «Risolayi 
jug’rofiyai umroniy», «Kitobat ul-atfol», «Amaliyoti islom», «Risolai jug’rofiyai rusiy» va boshqa 
darsliklarni yozadi. Uning asosiy asari «Padarkush» dramasidir. Bulardan tashqari, Behbudiy 
ko’plab publitsistik maqolalar yozdi, matbuotda xizmat qildi, nashr ishlari bilan mashg’ul bo’ldi. 
Uning maqolalarida millat va Vatan taqdiri, mustaqillik g’oyasi, axloq va ta’lim-tarbiya va boshqa 
masalalar o’rin olgan. Jadidchilik harakatining yirik namoyandalaridan biri Abdulla Avloniydir 
(1878—1934). U pedagogik faoliyat va badiiy ijodni qo’shib olib bordi. Avloniy ochgan 
maktablarda dunyoviy fanlarni bolalarga o’qitish yo’lga qoyildi. Mutafakkir «Ikkinchi muallim», 
«Birinchi muallim», «Alifbedan so’nggi o’quv kitobi» kabi darsliklarni yaratdi. Ayniqsa, olimning 
«Turkiy guliston yoxud axloq» darsligi bolalar dunyoqarashi, milliy ongi va mafkurasining 
shakllanishida muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Unda bolalarga ilmfan sirlarini o’rgatish, yaxshi 
xulq-odob qoidalarini singdirish, Turkiston xalqini asriy qoloqlikdan qutqarish yo’llari, iqtisod, 
tadbirkorlikni rivojlantirish, mamlakatni xon iashyo qaramligidan xalos etish, ma’rifat va 
ma’naviyatni yuksaltirish masalalari yoritilgan. Avloniy «Advokatlik osonmi», «Biz va Siz», 
«Portugaliya inqilobi», «Ikki sevgi» va boshqa dramatik asarlar yozib, o’zbek teatri va 
dramaturgiyasi rivojiga munosib hissa qo’shdi. 
Jadidchilik harakatining yana bir yorqin vakili Abdurauf Fitrat (1884—1939) bo’lib, ilmning 
ko’p sohalarida ijod qilgan mutafakkirdir. Olim «Sayxa» («Bong»), «Hind sayyohining qissasi», 

---

«Uchqun» to’plami, «Chin sevish», «Hind ixtilochilari», «O’zbek tili grammatikasi», «Chig’atoy 
adabiyoti» va boshqa ko’plab asarlar yozdi. Fitratning asarlarida xalqni jaholat va nodonlikdan 
qutqazish, ilm-ma’rifatga chorlash, milliy mustaqillikka erishish, xalqning o’zligini tanishi, 
ongining o’sishi, kuchli va rivojlangan davlat tuzish, xalqning bilimdon bolib, tijorat va 
tadbirkorlik bilan shug’ullanishi, Yevropaning fan va texnika yutuqlarini o’rganish kabi g’oyalar 
ilgari suriladi. Uning yuqoridagi millatparvarlik va vatanparvarlik ruhi bilan sug’orilgan g’oyalari 
hozir ham tadbirkorlik, ma’naviyat va ma’rifatni ravnaq toptirishda, milliy g’oya va mafkurani 
shakllantirishda, xalqning o’zligini anglashida muhim ahamiyatga ega. 
XX asr Sharq falsafasi o’z taraqqiyotida quyidagi tadrijotni — asosiy bosqichlarni bosib 
o’tdi: 
1.