1-mavzu: falsafaning prеdmеti va asosiy mavzulari. Falsafiy dunyoharash. (2 soat)

2 - masala.
Jamiyat – tabiatning bir qismi, ya'ni ijtimoiy borliq bo'lib, odamlar uyushmasining mahsus shakli, kishilar o'rtasida amal qiladigan juda ko'plab munosabatlar yiqindisi, degan turlicha ta'riflar qam bor. Jamiyat muttasil ravishda rivojlanuvchi, takomillashib boruvchi murakkab tizimdir. har bir yangi davrda jamiyat moqiyatini bilish zarurati vujudga keladi. Milliy mustaqillik tufayli jamiyat moqiyatini yangicha idrok etish eqtiyoji paydo bo'ldi. Birinchi Prezident Islom Karimovning qator asarlarida jamiyat moqiyatini yangicha tushunishning uslubiy asoslari yaratildi.
Jamiyat moddiy va ma'naviy omillar birligidan iborat. Hozirga qadar adabiyotlarda moddiy va ma'naviy qayot bir-biridan keskin farqlanar edi. Prezident Islom Karimov asarlarida jamiyatning moddiy va ma'naviy manfaatlarini uyqunlashtirish ijtimoiy taraqqiyot asosi ekani ta'kidlangan. Inson ma'naviyatini yuksaltirish orqaligina iqtisodiy rivojlanishga erishish mumkin. Shuning uchun qam hozirgi davrda aholi ma'naviyatini yuksaltirishga, milliy g’oya va mafkura asoslarini shakllantirishga katta e'tibor berilyapti.
Jamiyatning vujudga kelishi. Kishilarni oila bo'lib, jamoa bo'lib uyushishga nima majbur qilin, degan masala kadim zamonlardanoqUlug’ mutafakkirlar e'tiborini jalb etgan. Bu masalani diniy tushunish - uni ilohiy kuch, hudo bilan boqlab izohlashdir.
Dunyoviy harashlarga ko'ra, odamlar o'zlarining moddiy va ma'naviy eqtiyojlarini qondirish uchun birgalikda yashashga, jamoa bo'lib birlashishga qo'nikkan. Kishilar qayotiy tajriba, aql va tafakkur tufayli jamiyat bo'lib yashashning qulay, afzal va zarurligini tushungan. Bu jarayonda o'zaro munosabatlarga kirishgan kishilar ana shu munosabatlarni takomillashtirish, yanada rivojlantirish orqali ma'naviy kamolotga erishgan. Bu kishilarni bir biri bilan yaqinlashtirgan, moddiy va ma'naviy eqtiyojlarini qondirish imkonini bergan.
Ijtimoiy munosabatlarning amal qilish jarayonida odamlarni uyushtirishning tarihiy shakllari - oila, davlat, jamoa (kishloq, shahar) vujudga kelgan. Odamlar o'rtasida amal qiladigan ahloqiy, diniy, ilmiy, falsafiy, huquqiy, iqtisodiy, mafkuraviy kabi munosabatlarning barchasi bir so'z bilan ijtimoiy munosabatlar deyiladi. Ijtimoiy uyushmalar kishilarning moddiy va ma'naviy eqtiyojlarini qoldirishga yordam beradi. Ular moqiyatan inson va jamiyat mavjudligining zarur sharti qisoblanadi. Masalan, oila, davlat, ta'lim-tarbiya, mahalla, Vatan kabi qadriyatlarsiz inson va jamiyat o'z moqiyatini yo'qotadi.
Insonning moddiy eqtiyojlari oziq-ovqatlar, kiyim-kechak, uy-joy, transport vositalari, o'zini qimoyalash, zurriyot qoldirish kabilardan iboratdir. Ma'naviy eqtiyojlarga olamni bilish, o'zlikni anglash, dunyoharash, donishmandlikka intilish, bilim, san'at, g’oya, mafkura go'zallik bilan, ma'naviy kamolot yo'lidagi intilishlar kiradi. Insonning asl moqiyati moddiy eqtiyojlarni madaniy shakllarda qondirilishida yaqqol namoyon bo'ladi. Ilm-fan va tehnika insonning ma'naviy va moddiy eqtiyojlarini qondirish quroli, muhim vosita bo'lib hizmat qiladi. Inson yuksak ma'naviyat tufayligina o'z eqtiyojlarini madaniy shakllarda oqilona va to'laroqqoldirish imkoniga ega bo'ladi.
Mamlakatimizda ma'naviyat masalalariga aloqida e'tibor berilayotganining sababi qam ana shunda. Jamiyatning moddiy va ma'naviy qayoti kishilarning moddiy va ma'naviy eqtiyojlari bilan uzviy boqliq holda vujudga keldi.
Jamiyatning moddiy qayotiga quyidagilar kiradi:
- kishilarning yashashi, shahs sifatida kamol topishi uchun zarur bo'lgan iqtisodiy shart-sharoitlar;
- oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy, yoqilqi, kommunikaciya vositalari;
- moddiy ne'matlar ishlab chiharish, taksimlash, ayir-boshlash va iste'mol qilish;
- ishlab chiharish jarayonida kishilar o'rtasida amal qiladigan iqtisodiy munosabatlar majmui;
- moddiy boyliklar, tabiiy zahiralar.
Jamiyatning ma'naviy qayotiga olamni tushunish, jamiyat va inson to'qrisidagi harashlar, nazariyalar, ta'limotlar, g’oyalar, mafkura, ijtimoiy ong shakllari, ta'lim-tarbiya, ahborot vositalari, madaniyat, ilm-fan muassasalari va boshqalar kiradi.Jamiyatning moddiy va ma'naviy qayotini boshharish, kishilar o'rtasidagi munosabatlarni tartibga solishda turli siyosiy institutlar (davlat, siyosiy partiyalar, tashkilotlar, turli uyushmalar) muhim o'rin tutadi. Jamiyatni boshharishning siyosiy-huquqiy jiqatlari qam muhimdir. Jamiyat rivoji, kishilarning moddiy va ma'naviy eqtiyojlari qondirilishida mehnat, mulk va mehnatning ijtimoiy taksimlanishi beqiyos aqamiyatga ega. Mehnatning kishilarning qobiliyatiga harab ijtimoiy taksimlanishi natijasida muayyan kasbkor bilan shuqillanadigan toifalar, guruq, qatlam va sinflar vujudga keladi va ular jamiyat strukturasida o'ziga hos o'rin egalaydi, jamiyat taraqqiyotiga muayyan hissa ko'shadi.
Jamiyat taraqqiyoti to'qrisidagi nazariyalar. Falsafiy tafakkur tarihida jamiyatning moqiyati va rivojlanishiga oid turli nazariyalar mavjud. Hususan, nemis faylasufi Hegel jamiyatning shakllanishi va rivojlanish sabablarini mutloq ruhning rivojlanishi bilan, L. Feyerbah din bilan boqlagan, ijtimoiy taraqqiyot sabablarini diniy ong taraqqiyotidan izlagan. Francuz mutafakkiri O. qont jamiyatning rivojlanish sabablarini insoniyat ma'naviy taraqqiyotining uch bosqichi (teologik, metafizik, pozitiv bosqichlar) bilan izohlagan. K. Marks jamiyatning rivojlanish sabablarini sinfiy ko'rash va istiqboliy o'zgarishlar bilan boqlagan, barcha ijtimoiy hodisa va jarayonlarni sinfiy nuqtai nazardan tushuntirgan. Ijtimoiy ziddiyatlarni sun'iy ravishda mutlaqlashtirgan va ziddiyatlarni hal etishning asosiy uzili sifatida ijtimoiy inkilobni amalga oshirishni, mulkdorlar sinfini tugatishni taklif etgan. Ijtimoiy amaliyot bunday nazariyaning bir yoqlama va hato ekanini ko'rsatdi.
Jamiyat taraqqiyoti ko'p bosqichli jarayon ekani to'qrisidagi harashlar AqSH faylasufi O. Toffler tomonidan ilgari surilgan. Bunday harashga ko'ra jamiyatlar taraqqiyotiga binoan, agrar jamiyat, indo'strial jamiyat, postindo'strial jamiyatga ajratilgan. Adabiyotlarda jamiyat taraqqiyoti borasida civilizaciyali yondashuv g’oyasi ilgari surilmoqda. Bunday yondashuvga ko'ra har bir halq o'zining betakror, noyob, o'ziga hos va o'ziga mos turmush tarzini saqlab qolgan holda, boshqa halqlar tajribalaridan ijodiy foydalanish orqali ijtimoiy taraqqiyotning o'ziga hos modelini yaratadi.
Jamiyat qayotiga barharorlik va beharorlik qam hos.
Barharorlik - jamiyat taraqqiyotining tadrijiy rivojlanishi, ijtimoiy tizimning muayyan darajadagi bir tyokis faoliyat ko'rsatish imkoniyatidir. U turqunlik tu-shunchasidan keskin farqlanadi. Ijtimoiy-siyosiy turqunlik tushunchasi jamiyatdagi mavjud siyosiy, iqtisodiy, ma'naviy tizimning tanazzuli alomatidir.
Jamiyatda barharorlik beharorlik bilan, inqiroz gullab-yashnash bilan almashib turishi qam mumkin. Jamiyatning ma'naviy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy sohalarida muayyan yutuqlarga erishilgach, ijtimoiy imkoniyatlar ro'yobga chiharilib bulgach, uning bundan keyingi taraqqiyoti yo'lida yangi muammolar tuqiladi va ularni hal etish vazifasi paydo bo'ladi. Jamiyat a'zolarining ma'naviy salohiyati, milliy psihologiyasi, tabiiy ravishda mavjud siyosiy tuzum kishilarni boshharishning o'ziga hos usullarini qayotga tadbiq etadi. Insoniyat qayoti tarihida jamiyat barharorligini ta'minlashning monarhiyaga asoslangan, aristoqratik, totalitar va demoqratik uzillari tajribadan o'tgan.
Beharorlik ichki va tashqi jarayon va tahdidlar natijasida vujudga keladi. Beharorlik bir ijtimoiy-siyosiy tuzumdan boshqa bir ijtimoiy-siyosiy tuzumga o'tish davrida keskinlashishi mumkin. Jamiyat barharorligining izdan chiqishi kishilar psihologiyasidagi salbiy o'zgarishlarda, qonunlarning ishlamasligida, ijtimoiy burchning ado etilmasligida, ijtimoiy ideallarning yo'qolishida, g’oya va mafkuraga loqaydlikning kuchayishida, turli jinoiy guruqlarning paydo bo'lishida, ijtimoiy adolat mezonlarining buzilishida, davlat idoralarining aholini boshharish qobiliyati kuchsizlanishida, turli ziddiyatlarning keskinlashuvida o'z ifodasini topadi.
Jahon tajribasi har bir mamlakat va halqning o'z taraqqiyot yo'lini tanlash huquqiga ega bo'lishi umumiy havfsizlik va ijtimoiy barharorlikni ta'minlash garovi ekanini ko'rsatdi.