1-mavzu: falsafaning prеdmеti va asosiy mavzulari. Falsafiy dunyoharash. (2 soat)

6-mavzu: ONG VA RUHIYAT: FALSAFADA BILISH MUAMMOSI. FAN FALSAFASI. (2 soat)
1. Ong va ruqiyatning shakllanishi va rivojlanishi haqidagi tabiiy-ilmiy tasavvurlar va harashlar.
2. Bilim va bilish falsafiy taqlil mavzui sifatida.
3. Ilmiy bilishning moqiyati va usullari.
4. O'zbekiston fani, uning tashkiliy tuzilmalari, ilmiy qamkorliklari.
ADABIYOTLAR

1. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'saqasida: havfsizlikka tahdid, barharorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. - T, «O'zbekiston», 1997.

2. Karimov I.A. Barkamol avlod - O'zbekiston ta-rakkiyotining poydevori. - T, «O'zbekiston», 1997.
3. Karimov I.A. Tarihiy hotirasiz kelajak yo'q. - T., «O'zbekiston»,1998.
4. Karimov I.A. Donishmand halqimizning mustaqkam irodasiga ishonaman. «FIDOKOR» gazetasi, 2000 yil 8 iyun.
5.Mirziyoyev Sh.M. O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning 5 ta ustuvor yunalishi buyicha Harakatlar stranegiyasi. 07.02.2017
6. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik o‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent : O‘zbekiston, 2016.
7.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. 2017 yil 14 yanvar /. – Toshkent : O‘zbekiston, 2017.
8. Основы философии. Т., Ўзбекистон, 1998.
9. Falsafa. O'quv qo'llanma.T.1999
10. Falsafa asoslari. T.2005
11. Falsafa ma'ruza matnlari. T.2000

1.masala. Ong nima inson azal-azaldan o'zigagina hos bo'lgan ongning nima ekanligi to'qrisida uylab, bahslashib ke-ladi. Bu bahslarning bir jiqati, ong tabiat mahso'limi yoki inson ongi ilohiy yaratilganmiq degan masaladan iborat. Ikkinchi jiqati esa, inson dunyoni doimo bir hil anglaganmiq Ya'ni asrlar davomida inson ongi takomillashib kelganmi yoki qamon o'sha-o'shamiq degan muammo bilan boqliq.

Ongning tabiatini anglash masalasi - eng kadimiy falsafiy masalalardan biri, deyish mumkin. Ongning moqiyati, uning turli ko'rinishlari o'rtasidagi munosabat kabi masalalarni o'rganish bilan aynan falsafa shuqillanadi.
Ongni diniy tushunish uni ilohiy hodisa, hudo yaratgan mo''jiza tarzida talqin qilishga asoslanadi. Ko'pgina dinlarda inson ongi buyuk ilohiy aqlning mittigina aks etishi, uning namoyon bo'lish shakli tarzida tavsiflanadi. Inson tanasidagi ruh bizning istak va fikrlarimizning tashuvchisidir. Jon o'lishi bilan ong qam o'ladi. Bunday harashlarning ildizi juda kadimiy bo'lsada, ular qamon o'zining ko'plab tarafdorlariga ega.
Ong moddiylikning miyada aks etishi deb tushunishda, uning moqiyati inson tanasi faoliyati bilan boqlab talqin etiladi. Bunday harashlar qam kadimiy ildizlarga ega. XVIII asrga kelib ongni bevosita inson miyasi faoliyati bilan boqlashga harakatqilingan harashlar qam shakllandi. Ayni paytda materialistik yo'nalish nomini olgan bunday yondashuvlar doirasida ongning moqiyatini bo'zib talqin qilish hollari qam paydo bo'lgan. Falsafa tarihida «Vulьgar materializm» deb nom olgan oqim namoyandalarining harashlari bunga misol bo'la oladi.
Ho'sh, ong tarihan qachon va qanday omillar ta'sirida shakllanganq U qaqikatan qam miya bilan boqliqmiq
Ong tarihi insonning inson bo'lib shaklllana boshlashi tarihi bilan boqliqdir. Uzoq vaqt davomida inson, uning ongi planetar, ya'ni er shari doirasidagi hodisa sifatida harab kelindi. Hozirgi zamon fani masalaga kengroq doirada yondashish zarurligini ko'rsatmoqda. Chunki fan dalillari inson paydo bo'lishini faqat Еrda kechgan jarayonlar bilan cheklab qo'yish to'qri emasligini, u koinot evolyuciyasining tabiiy hosilasi ekanligini tobora chuqurroq isbotlamoqda.
Ong tarihi quyosh sistemasi va unda millionlab yillar davomida sodir bo'lgan o'zgarishlardan qam ayricha olib haralishi mumkin emas. Aynan mana shu jiqatdan olganda, ongning shakllanishini kosmik hodisa sifatida harash qam mumkin.
In'ikos shakllari evolyuciyasi va ong. Ong in'ikosning oliy shaklidir.. In'ikos muayyan ta'sir natijasida paydo bo'ladi. Eng umumiy ma'noda, harqanday predmetlarning u bilan ta'sirlashuvda bo'lgan boshqa predmetlarning ta'sirini muayyan tarzda aks ettirishi bilan boqliq hossasiga in'ikos deyiladi. Shu ma'noda in'ikos qamma joyda mavjud. Ayni paytda har bir holatda u o'ziga hos hususiyatga egadir. Chunonchi, notirik tabiatdagi in'ikos bilan tirik tabiatdagi in'ikos bir-biridan tubdan farqqiladi. Notirik tabiatda in'ikos oddiyligi bilan ajralib tursa, tirik tabiatda u murakkab harakter kasb etadi.
Shu bilan birga, notirik tabiatda in'ikos passivligi, tirik tabiatda esa, faolligi bilan ajralib turadi. Tirik tabiatda in'ikos tashqi ta'sir natijalaridan faol foydalanishni keltirib chiharuvchi ahborotli in'ikos shaklini oladi.
Ayni paytda ahborotli in'ikosning o'zi tirik tabiatning har bir darajasida yanada murakkablashib, o'ziga hoslik kasb etadi. Mana shunday murakkablashuv jarayoni psihik in'ikosning shakllanishiga zamin yaratdi. Aynan psihik in'ikos darajasida voqelikka aktiv munosabat qam shakllanadi, in'ikosning ilgarilab borishidan esa, o'z navbatida, uning o'ziga hos, yuqori shakli bo'lgan ongning paydo bo'lishiga imkoniyat yaratdi.
Ong va miya. Inson miyasi noziq, murakkab tuzilishga ega bo'lgan tizimdir. Aynan uning murakkabligi ong paydo bo'lishi mumkinligining asosiy shartidir. Bunday holat qam uzoq davom etgan evolyuciyaning tabiiy hosilasidir.
Ammo yuksak darajada tashkil topgan miyaning o'zi qam hali ong paydo bo'lishi uchun etarli emasligini unutmaslik lozim. Bu miya normal funkcional faoliyat ko'rsatishi zarur. Va nihoyat, normal funkcional faoliyat ko'rsatuvchi miya sohibi ijtimoiy munosabatlarga tortilgan bo'lishi shart.
Shu o'rinda vulьgar materialistlar harashlariga yana bir marta murojaat qilish lozim. Agar ular qaq bo'lganida edi, hayvonot olamiga tushib qolgan inson bolalarida qam ong shakllangan bo'lishi kerak edi. Ular hayvonlar orasida bo'lganida qam jigar safro ishlab chiharaveradi. Ammo, miya ongni ishlab chiharmaydi. Bundan ongning ijtimoiy-ruqiy hodisa ekanligi va u faqat jamiyatdagina shakllanishi mumkinligi haqidagi hulosa kelib chiqadi.
Ong va ruhiyat (psihika). Ong psihik in'ikosning o'ziga hos, yuksak shaklidir. Ammo, bu psihika va ong tushunchalarini aynanlashtirish uchun asos bo'la olmaydi. Negaki, psihika hayvonlarga qam hosdir. Gap inson psihikasi haqida ketganda qam, u ong tushunchasiga nisbatan keng kamrovlilik kasb etishini unutmaslik lozim. Z. Freyd fikricha, psihika ongsizlik, ong osti hodisalarini va ongning o'zidan iborat uch qatlamdan tashkil topgan. Inson qayoti va faoliyatida ong bilan bir qatorda ongsizlik va ong osti hodisalari qam muhim ahmiyatga ega.
Psihologlar fikricha, inson farzandining kamol topa borishi bilan bir qatorda ko'plab funkciyalar ong nazorati ostidan chiqib avtomatik harakter kasb etishi bilan harakterlanadi. Aytaylik, birinchi marta mashinaga utirganimizda, birinchi marta surat olayotganmizda deyarli barcha harakatlarimiz ongning qattiq nazorati ostida bo'ladi. Hatti-harakatlarning ongsizlik sohasiga kuchishi bir tomondan ong «yuki» ning engillashiga hizmat qilsa, boshqa tomondan, ongning asosiy kuchi, quvvati, «diqqati»ni, inson qayoti uchun muhim bo'lgan harakat, jarayonlarga karatilishiga imkoniyat yaratadi.
Ongsizlik doirasiga ong nazoratidan tashharida qolgan sezgi, tasavvur, instinkt va intuiciya kabi hodisalar qam kiradi. Ana shu hususiyatlarni inobatga oladigan bo'lsak, ongsizlik ong mavjudligi va rivojlanishining tabiiy sharti deyish mumkin. Ong osti hodisalari qam psihik jarayonlarning muhim buqinidir. Z. Freyd fikricha, ular ongsizlik bilan ong o'rtasidagi chegaraviy sohadir.
Ongning tuzilishi. Ong o'zaro aloqada bo'lgan turli unsur (element) lardan tashkil topgan murakkab ma'naviy tuzilishga ega.
Ong in'ikosning o'ziga hos shakli ekan, avvalo, unda aks ettiriladigan ob'ekt haqidagi muayyan bilimlar hissiy va racional shaklda o'z ifodasini topadi. Demak, bilim ong tuzilishining asosiy unsuridir. Shuning uchun qam bilimlarning boyib, chuqurlashib borishi ong rivojlanishini harakterlaydigan muhim belgi sifatida yuzaga chiqadi.
Ong tuzilishining yana bir unsuri hilma-hil ko'rinishlarda namoyon bo'ladigan kechinmalardir. Ularda in'ikos ob'ektiga munosabat gavdalanadi. Bilimlarimizning chuqurligi va kulamliligi, hissiyotlarimizning namoyon bo'lishi yoki bo'lmasligi intilishimiz - irodamizga boqliq. Iroda kuchi olamni anglash jarayonida yuzaga keladigan harqanday to'siqlarni engib o'tishga, ko'zlangan maqsad yo'lida tinmay harakatqilishga yo'l ochadi.Iroda tabiatning in'omi emas.
Ong va til. Til ongning insongagina hosligini isbotlovchi omillardan biridir. Til, bu eng avvalo, muayyan belgilar tizimi demakdir. Ammo, tilning hususiyatlarini shu bilangina cheklash to'qri emas. Negaki, muayyan belgilar tizimi hayvonlarga qam hos, ular yordamida jonzodlar o'rtasida muayyan ahborot almashinuvi sodir bo'ladi.
Hatti-harakat yoki boshqa belgilar yordamida uzatilayotgan ahborotning mazmuni muayyan vaziyatdagi holat bilan belgilangan bo'ladi. Bundan farqli ularoq inson nutqi, tili konkret vaziyat, makon va zamondan holi bo'lishi, unga boqliq bo'lmasligi qam mumkin. Boshqacha aytganda, u o'zida o'tmishni, hozirgi holatni va istiqbolni qam ifodalashi mumkin. Bu inson tilining bel-gilar tizimi sifatida hayvonot dunyosida amal qiladigan belgilardan tub farqini ko'rsatuvchi muhim hususiyatidir.
Til qayd qilinganidek, belgilar tizimidir. Fan yuksak tarakkiy qilin hayvonlarda ahborot uzatishga hizmat qiladigan murakkab belgilar tizimi mavjud ekanligi va u hayvonot olami evolyuciyasi bilan bir paytda takomillashib borganligini isbotlamoqda. Demak, til yo'q joydan, birdaniga paydo bo'lib kolmagan. Ong in'ikos shakllarning uzoq davom etgan evalyuciyasining tabiiy hosilasi bo'lganidek, u bilan uzviy boqliq bo'lgan inson nutqi qam ahborot uzatishga hizmat qiladigan belgilarning murakkablashib borishi jarayonining zaruriy natijasidir.
Demak, til belgilar tizimi sifatida kelib chiqishidan qat'iy nazar faqat insongagina hos va u ong bilan uzviy boqliqdir. Negaki, tilda ong gavdalanadi. Til yordamidagina ong kishining o'zi va boshqalar uchun voqelikka aylanadi. Til fikrlash quroli, muloqot vositasi sifatida doimiy takomillashuv jarayonini boshidan kechirmoqda. Ayni paytda insoniyat biz kundalik qayotda kullaydigan tabiiy til bilan bir qatorda muloqotning rang-barangligini ta'minlaydigan, fikrni ifodalashga hizmat qiladigan o'ziga hos imo-ishoralar raqs, musiqa «tiliga» qam ega. Shunday bo'lsada, ular so'zga kuchgandagina anglashiladi, undagi mazmun tushunarli bo'ladi.
Shu bilan birga milliy tillar bilan bir qatorda ilm- fan yutuqlarining tez tarqalishida muhim rolь uynaydigan internacional til fan tili, uning tushunchalari va formulalari qam borligini unutmaslik kerak. XX asrda kullanish doirasi tobora kengayib borayotgan elektron hisoblash mashinalarining «beysik», «fortan» kabi tillari yaratildi.
Ong va til munosabati haqida gap ketar ekan, til o'ziga hos tarihiy hotira rolini o'tashini qam unutmaslik kerak. Bu milliy tillar misolida ayniqsa, yaqqol ko'rinadi. Zero, millat tilida uning o'zligi, bosib o'tgan tarihiy yo'li, tafakkur tarzi aks etadi, mustaqkamlanadi. «Ona tili, - deb yozadi Prezidentimiz, bu millatning ruhidir. O'z tilini yo'qotgan harqanday millat o'zligidan judo bo'lishi muharar» .
O'z-o'zini anglash, uning shakllari. Inson ob'ektiv voqelikni aks ettirish bilan bir qatorda o'zi haqida fikr yuritish, ruhida kechayotgan jarayonlarni taqlil qilish, hatti-harakatlarini nazariy taqlil qilishdek qobiliyatga qam ega.
O'zini o'zgalardan ajrata bilish, o'ziga munosabat, imkoniyatlarini baholash o'z-o'zini anglash sifatida namoyon bo'ladi. O'z-o'zini anglashda o'zini bilish, baholash va tartibga solishdek unsurlarni ajratish mumkin. Bu unsurlar o'z-o'zini anglashning sohibiga-subektiga ko'ra farqlanuvchi muayyan shahs, ijtimoiy guruq, millat, jamiyatga hosdir.
SHahsning o'z-o'zini anglashi haqida gap ketar ekan, u o'zini aloqida organizm, oila, ijtimoiy guruq, millat, madaniyatga mansubligini va yuqoridagi hususiyatlaridan qat'i nazar aloqida va betakror «Men» sifatida anglashdek bosqichlarni bosib o'tishini ta'kidlash zarur.
SHahsning o'z-o'zini anglash jarayonida u mansub bo'lgan madaniyatning o'rni nihoyatda katta. Zero, aynan madaniyat halq, millat to'plagan tajriba, bilimlarni o'zida mujassamlashtirgan holda shahs dunyoharashi shakllanishiga faol ta'sir o'tkazadi. Shuning uchun qam shahs madaniyati, hulqu odobi, ongi, o'z-o'zini anglashining darajasini belgilovchi indiqator sifatida namoyon bo'ladi.
SHahsning o'z-o'zini anglash jarayoniga turli ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va mafkuraviy omillar qam kuchli darajada ta'sir ko'rsatadi. Ana shunday hilma-hil ta'sirlar mavjudligi shahsning o'z-o'zini anglashi, baholashi va faoliyatini tartibga solishi, nazorat qilishini ta'minlaydi. Aks holda ozgina iqtisodiy qiyinchilik, kichkinagina ijtimoiy muammo shahs qayotini izdan chiharib yuborishi, turli hil ta'sirlar domiga tortishi mumkin. «Mana shunday bir vaziyatda odam, - deb yozadi I.A. Karimov, - o'z mustaqil fikriga, sobit e'tiqodiga, o'zi tayanib yashaydigan qayotiy-milliy qadriyatlarga, shakllangan dunyoharash va mustaqkam irodaga ega bo'lmasa, har turli mafkuralarning bosimiga, ularning goh oshkora, goh pinhona ko'rinishdagi tazyiklariga bardosh berishi amrimahol» . Buni tushunib olish bugungi kunda inson ongi va qalbi uchun ko'rash tobora keskinlashib va intensivlashib borayotgan bir sharoitda ayniqsa muhimdir.
Ong va ahborot. Keyingi yillarda «Informacion portlash» tushunchasi qam tez-tez ishlatilmoqda. XX asrning eng muhim yutuqlaridan biri bu kompьyuterlarning yaratilganligidir. Ularning yaratilishi bir tomondan inson ongi, tafakkuri, kuch qudratining, ikkinchi tomondan, ana shu kuchga to'shadigan yukning engillashishiga hizmat qiladigan vositani yaratish yo'lidagi o'rinishlarning natijasi bo'ldi. Ho'sh, bularning inson ongi va tafakkurining moqiyati bilan nima aloqasi borq Gap shundaki, EHM lar qam inson tafakkuriga hos bo'lgan hususiyatlarga ega. Bunday hususiyatlarga, uning tobora ko'proq ega bo'lib borishi, EHM fikrlay oladimi, agar inson o'ziga hos hususiyatlarini ularga tobora ko'proq ko'chirib boraversa, ohir oqibatda, bir vaqt kelib, u o'zi yaratgan ana shu qurolning kuliga aylanib qolmaydimi, degan savollarning kun tartibiga kuyilishiga olib keldi. Insonning fikrlash jarayoni ongsizlik, onglilik, kechinmalar, ijod kabi hodisalarni qamrab oladi. Kompьyuter esa bunday hususiyatlarga ega emas. Ayrim tadqiqotlar natijalariga ko'ra, hozirgi davrda fan sohasida erishilgan natijalar har un yilda, informaciya olish esa har 3-4 yilda ikki barobarga oshmoqda. Ana shunday sharoitda inson ongi, uning hotira qudrati bu ahborotlarni o'zlashtira oladimi, degan savol kundalang bulmoqda. Yangi bilimlar, ahborot oqimi unchalik kuchli bo'lmagan yaqin o'tmishda tirishqoq kishi insoniyat bilimi erishgan asosiy natijalarni o'zlashtira olar edi. Bugungi kunda faqat fanning turli yo'nalishlari bo'yicha yiliga bir necha million kitob nashr etilmoqda. Hisob-kitoblarga ko'ra, inson eng yangi adabiyotlarni o'rganib borishga harakatqilganda qam, uning har bir o'qigan betiga un ming o'qilmagan sahifa to'qri kelar ekan.
Kishilarning paydo bo'lgan yangi kitoblarning aksariyatini jismonan ukib ulgurmaganligi «informacion portlash» keltirib chiharayotgan oqibatlarning bir ko'rinishi, qolos. Masalaning yana bir jiqati borki, bu inson to'plagan bilim, ahborotning ma'naviy eskirishi, keraksiz bo'lib kolayotganligidir. Umumlashtirib aytganimizda, ongning moqiyatini, uning koinot evolyuciyasining tabiiy natijasi ekanligini tushunish, u bilan boqliq bo'lgan jarayonlarni ilmiy talqin etish olam va odam birligini anglash imkonini beradi. Ayni paytda, ongning moqiyatini anglash insonning o'zligini, yashashdan maqsadi, qayotining ma'no-mazmuni kabi masalalarni chuqurroq tushunishga yo'l ochadi. Bu ong va u bilan boqliq masalalar amaliy aqamiyatga ega ekanligidan dalolat beradi.
har bir kishiga hos individual ong bo'lishi isbot talab kilmaydiga hol. Shu bilan birga hilma-hil kishilar, turli-tuman sohalar, guruq, partiya, millat kabi ijtimoiy birliklardan iborat jamiyat uchun qam umumiy anglash mezonlari va me'yorlari bormiq Jamiyat yagona jism emasku, unda yahlit anglash uzili va umumiy ong bo'lishi to'qrisida gapirish qanday bularkinq degan savollar qam uchraydi. Bu savollarning tarihi uzoq.
Odamzod bir-biri bilan aloqalarini tartibga solib turadigan ma'naviy, ahloqiy mezonlar, umumiy harash va intilishlar, manfaat va maqsadlar qam borligini anglaganidayok, ijtimoiy ong mavjudligiga ishongan.
Jamiyat murakkab va serqirra hodisa. Uning hilma-hil sohalarida sodir bo'layotgan o'zgarishlar kishilar ongida o'z aksini topmasligi mumkin emas. Ana shu jarayonni ifodalash uchun, odatda, ijtimoiy va individual ong tushunchalarini ishlatamiz. Ho'sh bu tushunchalarning farqi nimada, ular qanday qonuniyatlar asosida rivojlanadiq
Ijtimoiy ong tabiiy va ijtimoiy voqelikning in'ikosi, jamiyatning muayyan davriga yoki qismiga tegishli bo'lgan umumiy his-tuyqular, kayfiyatlar, harashlar, g’oyalar, nazariyalar majmuidir.
Ijtimoiy ong tufayli jamiyatning o'z-o'zini anglashi sodir bo'ladi, kechayotgan jarayonlarga munosabati shakllanadi. Ijtimoiy o'zgarishlar bilan bir qatorda ijtimoiy ong qam o'zgarib rivojlanib boraveradi. Ammo bundan, aslo, ijtimoiy ongning taraqqiyoti faqat ijtimoiy voqelikdagi o'zgarishlargagina boqliq ekanda, degan hulosa kelib chiqmaydi. Zero, ijtimoiy ong o'z taraqqiyotida nisbiy mustaqillik harakteriga va ijtimo-iy voqelikka faol aks ta'sir eta olish hususiyatiga qam egadir.Ijtimoiy ongning bunday hususiyatlari nimalarda ko'rinadiq
Avvalo, ijtimoiy ongga vorislik hos ekanligini ta'kidlash lozim. Bu ijtimoiy ong shakllarining o'z rivojlanish mantiqiga, qonuniyatlariga ega ekanligida yaqqol namoyon bo'ladi. Bundan tashhari, ijtimoiy ong rivojida uning turli shakllarining o'zaro ta'siri qam muhim rol uynaydi.
Ijtimoiy ongning moqiyati uni individual ong bilan solishtirganda yanada yaqqol namoyon bo'ladi.
Individual ong muayyan, guruq, elat, millatga mansub bo'lgan ayrim kishining ongi bo'lib, jamiyatdagi voqelik va real borliqning aloqida olingan shahsning ongida aks etishdir.
Ijtimoiy va individual ongning moqiyatini chuqurroq anglash uchun ular o'rtasidagi uhshash va farqli tomonlarni tushunib olish maqsadga muvofiqdir.
Ijtimoiy va individual ong o'rtasidagi uhshashlik bir tomondan, har ikkalasining qam ijtimoiy voqelikni aks ettirishida ko'rinadi. Boshqa tomondan, ijtimoiy ong voqelikni individ ongi orqali aks ettiradi. Ijtimoiy ong bilan individual ong o'rtasida farqli tomonlar qam mavjudki, ular quyidagilarda ko'rinadi:
Birinchidan, individual ongning sohibi, sub'ekti aloqida olingan individ bo'lsa, ijtimoiy ongning sub'ekti jamiyatdir.
Ikkinchidan, ularning farqi shakllanish shart-sharoitlarida ko'rinadi. Zero, ijtimoiy ong ijtimoiy voqelikning in'kosi bo'lsa, individual ong taraqqiyotiga ijtimoiy ong bilan bir qatorda shu shahsgagina hos bo'lgan temperament, harakter kabi hususiyatlar, uning moddiy ahvoli, oilaviy, diniy, milliy-madaniy mansubligi kabi omillar, qamda u bevosita tortilgan ijtimoiy munosabatlarning harakteri qam muayyan darajada ta'sir ko'rsatadi. Boshqacha aytganda, ijtimoiy ongga kulamlilik, keng kamrovlilik, individual ongga esa o'ziga hoslik, betakrorlik hosdir.
Uchinchidan, ijtimoiy ong ijtimoiy voqelikni aks ettirganligi uchun muayyan qonuniyatlarga bo'ysunadi, ular asosida rivojlanadi. Individual ong esa, ayrim individning tuqilishi bilan shakllanib, tarakkiy qilib borib, uning vafoti bilan barqam topadi. Ammo bu individ ongining butunlay barqam topishini qamma vaqt qam anglatavermaydi. Chunki individ ongi u yaratgan asarlar, kashfiyotlar shaklini olib, keyingi avlodlar tomonidan meros sifatida qabul qilib olinishi mumkin.
To'rtinchidan, individual ong ayrim sohalarda ijtimoiy ongdan o'zib ketishi yoki orkada qolishi mumkin. Fan tarihida keskin burilishlar yasagan olimlarning, jamiyat taraqqiyotining istiqbollarini oldindan aytib bergan mutafakkirlarning harashlari individual ong ba'zan ijtimoiy ongdan nechoqlik ilgarilab ketishi mumkinligiga yorqin misol bo'la oladi.
Ijtimoiy ongning strukturasi ijtimoiy munosabatlar va kishilar faoliyatining turlari bilan belgilanadi. Odamlar faoliyati qanchalik hilma-hil, ularning ijtimoiy munosabatlari qanchalik boy bo'lsa, ijtimoiy ong qam shunchalik boy va murakkab bo'ladi. Voqelikni aks ettirish darajasiga ko'ra, ijtimoiy ong odatiy va nazariy ongga bo'linadi.
Odatiy ong qayotiy tajriba asosida vujudga kelgan oddiy hulosalar, harashlar majmuidan iborat bo'lib, kishilarning kundalik qayotidagi voqealarni aks ettiradi va rivojlanadi. Uning sohiblari - sub'ektlari aloqida olingan shahslarning qayotiy tajribasi, qiziqishlari, qobiliyatlari, bilimlari, qayotda egallangan mavqelari hech qachon bir hil bo'lmaydi.
Odatiy ongda nazariy bilimlarga dalil va asos bo'lib hizmat qiladigan elementlar bo'ladi. Olimlar, san'atkorlar turli nazariyalar, badiiy obrazlar yaratishda qayotiy-kundalik ongga asoslanadilar, undan ma'naviy oziq oladilar.
Odatiy ongda halq donishmandligi, an'ana va urf-odatlar, kundalik turmush qoida va talablari, tabiat haqidagi bilimlar, shuningdek turli uydirmalar, noto'qri harashlar qam o'z ifodasini topadi. Ko'p asrlik qayotiy tajribani ihcham shaklda o'zida mujassamlashtirgan halq makollari bunga misol bo'la oladi. Odatiy ong sof holda uchramaydi. Chunki, inson farzandi murqaqlik davridanoq o'z atrofidagilar, so'ngra kitoblar, ta'lim tizimi yordamida inson zakovati erishgan ilmiy bilimlarni qam o'zlashtirishga kirishadi. Boshqacha aytganda, sodir bo'layotgan voqealarga nafaqat o'z tajribasi, balki ilmiy bilimlar nuqtai nazaridan qam baho bera boshlaydi, nazariy ong ta'sirida bo'ladi.
Ho'sh, nazariy ong deganda nimani tushunish kerakq
Nazariy ong deganda nazariyotchilar, olimlar ishlab chiqqan nazariy harashlar va ilmiy bilimlar tizimi tushuniladi. Odatiy ongdan farqli ularoq nazariy ong o'zgaruvchan harakterga ega. Bu o'zgaruvchanlik ilmiy bilimlarning shiddatli rivojlanishi, voqelik haqidagi bilimlarning doimiy chuqurlashib va kengayib borishi bilan belgilanadi. Shuningdek, odatiy ongga voqealarning tashqi tomonini ifodalash hos bo'lsa, nazariy ong voqealarning moqiyatini, rivojlanish qonuniyatlarini aks ettiradi. Shuning uchun qam u odatiy ongga faol ta'sir qila oladi va kundalik tajriba asosida hosil qilingan bilimlarni saralashga yordam beradi.
Ijtimoiy psihologiya social muhit, kundalik turmush sharoitlari ta'siri ostida vujudga keladi va rivojlanadi. Uni subektiga ko'ra muayyan ijtimoiy guruq, elat, millat psihologiyasi kabi turlarga bo'lish mumkin.
Millatlarning etnosocial birlik sifatida shakllanishida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar ustuvor aqamiyatga ega. Tarihga nazar tashlar ekanmiz, ayrim hududda yashagan aholining doimiy aloqada bo'lishi, o'zaro ta'siri, munosabati natijasida tilda, madaniyatda umumiylikning shakllanishga ta'sir qilinligini ko'ramiz. Bunday sharoitda psihologiyada qam uhshash to-monlar yuzaga kela borganligi tabiiy, albatta.
Aloqida olingan bir millatga hos bo'lgan psihologik jiqatlarni ushbu millat bosib o'tgan tarihiy yo'ldan, halharo iqtisodiy, siyosiy, madaniy munosabatlardan kidirish zarur. Ijtimoiy voqelikning o'zgarishi bilan milliy psihologiyaga hos bo'lgan hususiyatlar qam o'zgarib boradi. Ammo bu o'zgarishlar nisbatan sekin kechganligi tufayli, u qamma vaqt qam tezda ko'zga tashlanavermaydi.Milliy psihologiyaga hos jiqatlarni ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy o'zgarishlarni amalga oshirishda inobatga olish muhim aqamiyatga egadir. Bu amalga oshirilayotgan siyosatning halq kunglidan chuqur joy olishini qamda ushbu o'zgarishlarning muvaffakiyatini ta'minlaydi.
Ijtimoiy mafkura (ideologiya) ijtimoiy psihologiyadan tubdan farqqiladi. Ijtimoiy psihologiya social guruqlar qayotini muayyan his-tuyqular, kayfiyatlarda bevosita aks ettirsa, ijtimoiy ideologiya social guruqlar eqtiyojlari, manfaatlarining ichki moqiyatini, sababini har hil g’oyalar, nazariyalar, ta'limotlar shaklida aks ettiradi. Shuning uchun qam u ijtimoiy qayotga aks ta'sir utkaza olish hususiyatiga ega bo'ladi. Ayni paytda, ideologiyaning g’oyalar tizimi sifatida chiqishida, uning o'zi uchun katta havf qam yashiringanligini ta'kidlash zarur. U real voqelikdan, shu jumladan, kishilar ruhiyatida sodir bo'layotgan jarayonlardan uzoqlashib qayotiligini yo'qotgan g’oyalar dogmalar sistemasiga qam aylanib qolishi mumkin. Bunday hollarda mafkura taraqqiyot tormoziga aylanib, ohir-oqibatda halokatga yuz tutadi.
Ijtimoiy ong shakllarini farqlash mezonlari. Ijtimoiy ong va uning darajalari haqidagi muloqazalar yaqo'nida ijtimoiy ongning ahloqiy, diniy, estetik, siyosiy, huquqiy, fan, falsafa kabi shakllari ajratilishini ta'kidlash lozim.
Nima uchun ijtimoiy ongning aynan yuqoridagi shakllari ajratiladiq Boshqacha aytganda, ular qanday mezonlar asosida farqlanadiq ilmiy adabiyotlarda ijtimoiy ong shakllarini farqlashning to'rt mezoni ajratilgan.
Avvalo, ijtimoiy ong shakllarining hilma-hilligi ob'ektiv olamning turli-tumanligidan, voqelikning muayyan tomonlarinigina aks ettirishidan kelib chiqishini ko'rsatish zarur. Sodda qilib aytganda, ijtimoiy ong shakllari, birinchi navbatda, o'zlarining aks ettirish ob'ektiga ko'ra farqlanadi.
Ayni paytda, ijtimoiy ong shakllari bir-biridan voqelikni aks ettirish o'ziliga ko'ra qam ajralib turadi. Masalan, huquqiy ong normalar, qonunlar, qoidalar vositasida, estetik ong esa badiiy obrazlar yordamida voqelikni aks ettirishini bir harashdayok sezish mumkin.
Ijtimoiy ong shakllari o'rtasidagi farqni ular rivojlanishining o'ziga hosligida qam kuzatish mumkin. Fan taraqqiyoti ob'ektiv olam haqidagi yangidan-yangi bilimlarning yuzaga kelishi, chuqurlashib, kengayib borishi bilan dinning rivojlanishi esa, uning ijtimoiy qayotning turli sohalariga, kishilar faoliyati va turmush tarziga ta'sirining usib borishi bilan harakterlanishi fikrimizga dalil bo'la oladi. Va nihoyat, ijtimoiy ong shakllari bajaradigan funkciyalarining o'ziga hosligi bilan qam ajralib turishini ta'kidlash zarur. Bunda, har bir ijtimoiy ong shakli bajaradigan funkciyalar tizimida bittasi asosiy, mar-kaziy, sistema yaratuvchi funkciya sifatida chiqishi kuzatiladiki, boshqa funkciyalar ana shu funkciya atrofida birlashadi. Fanda - bilish, ahloqda - tartibga solish, dinda - dunyoharash, san'atda - tarbiyaviy funkciyalar ana shunday sistema yaratuvchi funkciyalar sifatida chiqishini qurish mumkin.
Ijtimoiy ongning barcha shakllariga bilish, tarbiyalash, qadrlash kabi funkciyalarning hosligi, ayni paytda, bunday uhshashlikning din va falsafa, ahloqiy va huquqiy ong o'rtasida yana qam kuchliligi bunga misol bo'la oladi.
Hulosa qilib aytganda, yuqorida qayd etilgan mezonlar faqat birgalikda olingandagina, ijtimoiy ong shakllarini farqlashga hizmat qilishi, metodologik aqamiyatga ega bo'lishi mumkin. Kishilik jamiyati taraqqiyotining dastlabki bosqichlarida ijtimoiy ongning ahloqiy, diniy, estetik, siyosiy, huquqiy, fan, falsafa kabi shakllarining qammasi qam bo'lmagan. Jamiyatda muayyan eqtiyojlar va ma'naviy ishlab chiharishning yangi sohalari paydo bo'lishi bilan ijtimoiy ongning yangi shakllari ajralib chiqa boshlaydi.
Shu nuqtai nazardan haraganda, yuqorida aytilgan ijtimoiy ong shakllarini tugal deb hisoblash hato bulur edi. Jumladan, so'nggi paytda ko'pgina ilmiy adabiyotlarda ekologik ongni ijtimoiy ongning mustaqil shakli sifatida ajratishga o'rinish rasm bo'layotganligini ta'kidlash zarur.
2masala Bilish va bilim. Falsafaning bilish masalalari va muammolari bilan shuqullanuvchi mahsus sohasi - gnoseologiya vujudga kelgan.
Inson bilishi nihoyatda ko'p qirrali, murakkkab va ziddiyatli jarayondir. Gnoseologiya asosan, bilishning falsafiy muammolarini hal etish bilan shuqillanadi. har bir tarihiy davr jamiyatning rivojlanish eqtiyojlaridan kelib chiqib, gnoseologiya oldiga yangi vazifalar qo'yadi. Gnoseologiya oldida inson olamni bila oladimi, degan masala keskin kuyiladi. Insonning bilish imkoniyatlariga shubha bilan haraydigan faylasuflar agnostiklar deb ataladi.
Bilish nimaq Bilish insonning tabiat, jamiyat va o'zi to'qrisida bilimlar hosil qilishga haratilgan aqliy, ma'naviy faoliyat turidir. Inson o'zini ko'rshab turgan atrof-muhit to'qrisida bilim va tasavvurga ega bo'lmay turib, faoliyatning biron-bir turi bilan muvaffakiyatli shuqullana olmaydi. Bilishning mahsuli, natijasi ilm bo'lib, harqanday kasbkorni egallash faqat ilm orqali ro'y beradi. Shuningdek, bilish insongagina hos bo'lgan ma'naviy eqtiyoj, qayotiy zaruriyatdir.
Kundalik faoliyat jarayonida tajribalar orqali bilimlar hosil qilish butun insoniyatga hos bo'lgan bilish usilidir. Bilimlar bevosita qayotiy eqtiyojdan, farovon qayot kechirish zaruratidan vujudga kelgan va rivojlangan. Insoniyatning ancha keyingi taraqqiyoti davomida ilmiy faoliyat bilan bevosita shuqillanadigan va ilmiy nazariyalar yaratuvchi aloqida social guruq vujudga keldi. Bular ilm-fan kishilari bo'lib, ilmiy nazariyalar yaratish bilan shuqillanadilar.
Bilishning ikki shakli: kundalik (empirik) bilish va nazariy (ilmiy) bilish bir-biridan farqlanadi.
Kundalik bilish uzillari nihoyatda hilma-hil va o'ziga hos bo'lib, bunday bilimlarni sistemalashtirish va umumlashgan holda keyingi avlodlarga berish ancha mushkuldir. Hozirgi zamon harb sociologiyasida halqlarning kundalik bilim hosil qilish uzillarini urganuvchi mahsus soha - etnometodologiya fani vujudga keldi. Gnoseologiya asosan nazariy bilish va uning rivojlanish hususiyatlarini o'rganish bilan shuqillanadi. Nazariy bilishning ob'ekti, sub'ekti va predmetini bir-biridan farqlash muhim.
Bilish ob'ekti. Tadqiqotchi olim, faylasuf, san'atkor va boshqalarning, umuman insonning bilimlar hosil qilish uchun ilmiy faoliyati haratilgan narsa, hodisa, jarayon, munosabatlar bilish ob'ektlari qisoblanadi. Bilish ob'ektlari moddiy, ma'naviy, konkret, mavhum, tabiiy va ijtimoiy bo'lishi mumkin. Bilish ob'ektlari eng kichik zarralardan tortib o'lkan galaktikagacha bo'lgan borliqni qamrab oladi. Bilish ob'ektlariga asoslanib, bilim sohalari tabiiy, ijtimoiy-gumanitar va tehnik fanlarga ajratiladi.
Bilish sub'ekti. Bilish bilan shuqullanuvchi kishilar va butun insoniyat bilish sub'ekti qisoblanadi. Ayrim olingan tadqiqotchi olimlar, ilmiy jamoalar, ilmiy tadqiqot institutlari qam aloqida bilish sub'ektlaridir. Ilmiy faoliyat tabiat va jamiyat moqiyatini bilishgagina emas, balki insonning o'ziga qam karatilishi mumkin. Inson va butun insoniyat ayni bir vaqtda qam bilish ob'ekti, qam bilish sub'ekti sifatida namoyon bo'ladi.
Bilishning maqsadi ilmiy bilimlar hosil qilishdangina iborat emas, balki bilish jarayonida hosil qilingan bilimlar vositasida insonning barkamolligiga intilish, tabiat va jamiyatni insoniylashtirish, tabiiy va ijtimoiy garmoniyaga erishishdir. Fan - fan uchun emas, balki inson manfaatlari uchun hizmat qilishi lozim. Fanning har tomonlama rivojlanishi bilan turli ilm sohalarining qamkorligi kuchayadi, butun ilmiy jamoalar bilish sub'ekti, yangi ilmiy kashfiyotlar ijodkoriga aylanadilar.
Bilish predmeti sub'ektning bilish faoliyati qamrab olgan bilish ob'ektining ayrim sohalari va tomonlaridir. Fanning o'rganish sohasi tobora konkretlashib boradi. Tabiatshunoslik fanlarini bilish predmetiga harab botaniqa, zoologiya, geografiya, ihtiologiya va boshqa sohalari vujudga kelgandir. Tadqiqot predmeti fanlarni bir-biridan farqlashga imqon beradigan muhim belgidir.
Bilish darajalarini shartli ravishda: kuyi, yuqori va oliy darajaga ajratish mumkin. Bilishning kuyi darajasi barcha tirik mavjudotlarga hos bo'lib, hissiy bilish deyiladi. Hissiy bilish sezgilar vositasida bilishdir.
Insonning sezgi a'zolari (qurish, eshitish, hid bilish, ta'm bilish, teri sezgisi) boshqa mavjudotlarda bo'lgani singari uning narsalarga hos hususiyat, belgilarini farqlash, tabiiy muhitga moslashish va qimoyalanishi uchun yordam beradi. Bilishning kuyi bosqichida sezgi, idrok, tasavvur, diqqat, hayol tashqi olam to'qrisida muayyan bilimlar hosil qilishga yordam beradi.
Bilishning yuqori bosqichi faqat insonlargagina hos bo'lib, aqliy bilish (racional bilish) deyiladi. Agar inson o'z sezgilari yordamida narsa va hodisalarning faqat tashqi hossa va hususiyatlarini bilsa, tafakkur vositasida narsa va hodisalarning ichki moqiyatini bilib oladi. Moqiyat qamisha yashirindir, u doimo hodisa sifatida namoyon bo'ladi.
Tushuncha. Aqliy bilish yoki tafakkur vositasida bilish hissiy bilishni inkor etmaydi, balki sezgilar vositasida olingan bilimlarni umumlashtirish, taqlil qilish, sintezlash, mavhumlashtirish orqali yangi hosil qilingan bilimlardan tushunchalar yaratiladi.
Tushunchada insonning hissiy bilish jarayonida orttirgan barcha bilimlari mujassamlashadi. Tushuncha aqliy faoliyat mahsuli sifatida vujudga keladi. Narsa va hodisalar moqiyatiga chuqurroq kirib borishda tushuncha muhim vosita bo'lib hizmat qiladi.
Aqliy bilish narsa va hodisalarga hos bo'lgan belgi va hususiyatlarni tasdiqlash yoki inkor etishni taqozo etadi. Tafakkurga hos bo'lgan ana shu tasdiqlash yoki inkor etish qobiliyatiga hukm deyiladi. Hukmlar tushunchalar vositasida shakllanadi. Hukmlar yangi bilimlar hosil qilishga imkoniyat yaratadi, ular vositasida narsa va hodisalar moqiyatiga chuqurroq kirib boriladi. Shunday qilib, hukm narsa va hodisalarning tub moqiyatini ifodalovchi eng muhim belgi va hususiyatlar mavjudligini yo tasdiqlaydi yoki inkor etadi.
Hulosa aqliy bilishning muhim vositalaridan biri, yangi bilimlar hosil qilish uzilidir. Hulosa chiharish induktiv va deduktiv bo'lishi, ya'ni ayrim olingan narsalarni bilishdan umumiy hulosalar chiharishga yoki umumiylikdan aloqidalikka borish orqali bo'lishi qam mumkin. Binobarin, tushuncha, hukm va hulosalar chiharish ilmiy bilishning muhim vositalaridir. Bunday bilish insondan aloqida qobiliyat, kuchli irodani tarbiyalashni, narsa va hodisalardan fikran uzoqlashishni, diqqatni bir joyga to'plashni, ijodiy hayolni talab etadi.
Bilishning oliy darajasi intuitiv bilish, qalban bilish, qoyibona bilishdir. O'zining butun borliqini fan, din, siyosat va san'at sohasiga baqishlangan buyuk kishilar ana shunday bilish qobiliyatiga ega bo'ladilar. Intuitiv bilish hissiy va aqliy bilishga tayanadi. Buyuk shahslarning qoyibona bilishi ularning doimiy ravishda fikrini band etgan, echimini ko'tayotgan umumbashariy muammolar bilan boqliqdir. Ilmiy bilishning eng samarali usullarini aniqlash gnoseologiyada muhim o'rin egallab keldi. har bir fan o'ziga hos bilish usullaridan foydalanadi.
3.masala. Ilmiy bilish fakt va dalillarga, ularni qayta ishlash, umumlashtirishga asoslanadi. Ilmiy fakt va dalillar to'plashning o'ziga hos uzillari mavjud bo'lib, ularni ilmiy bilish metodlari deyiladi.
Ilmiy bilish metodlarini o'rganadigan mahsus soha - metodologiya deb ataladi. Ilmiy bilish metodlari o'z harakteriga ko'ra: 1) eng umumiy ilmiy metodlar; 2) umumiy ilmiy metodlar; 3) hususiy ilmiy metodlarga bo'linadi.
Eng umumiy ilmiy bilish metodlari barcha fanlar uchun hos bo'lgan metodlardir. Bunga analiz va sintez, umumlashtirish va mavhumlashtirish, indukciya va dedukciya, kiyoslash va modellashtirish kabilarni ko'rsatish mumkin. Masalan, tabiatshunoslik fanlarida kuzatish, eksperiment, takkoslash umumilmiy metodlar bo'lsa, ijtimoiy fanlarda tarihiylik va mantiqiylik umumilmiy metodlar qisoblanadi.
Hususiy ilmiy metodlar har bir fanning o'ziga hos hususiyatlaridan kelib chiqadi. Masalan, suhbatlashish, anketa surovi, hujjatlarni o'rganish sociologiya faniga hos bo'lgan hususiy ilmiy metodlardir. Bir fanda yahshi samara beradigan ilmiy bilish metodi boshqa fanda shunday samara bermasligi mumkin. Ilmiy bilishda to'qri metodni tanlash bilishda muvaffakiyat garovi qisoblanadi. Boshqacha qilib aytganda, ilmiy tadqiqotda nimani o'rganish kerak, degan masala fan predmetini aniqlashga imqon bersa, qanday o'rganish kerak, degan masala esa ilmiy bilish metodini to'qri belgilashga yordam beradi.
Ilmiy bilish metodlari va ilmiy nazariya bir-biri bilan uzviy boqliqdir. Ilqor ilmiy nazariya fanning butun taraqqiyoti davomida erishilgan muhim yutuq bo'lib, u ilgarigi ilmiy harashlarni ijodiy rivojlantirish, o'sha yutuqlarga tanqidiy nuqtai nazardan harash orqali vujudga keladi. Fan moqiyatan o'zi erishgan yutuqlarga shubha bilan harashni taqozo qiladi.Fan, falsafa sohasida erishilgan yutuqlarni mutlaqlashtirish, ularga ko'r-ko'rona siqinish muharar ravishda dogmatizmni keltirib chiharadi. Fan erishgan yutuqlar qamisha nisbiydir. Lekin bunday nisbiylikni mutlaqlashtirish relyativizmni, fan yutuqlariga ishonchsizlik bilan harash esa, skepticizmni vujudga keltiradi. Fan taraqqiyoti uchun dogmatizm, relyativizm va skepticizm jiddiy halakit beradi.
Ilqor ilmiy nazariyalar ma'lum bir davrda ilmiy va falsafiy harashlar yo'nalishini o'zgartirishi, ilmiylikning o'ziga hos mezoni bo'lishi qam mumkin. Masalan, CHarlьz Darvinning evolyucion nazariyasi, A. Eynshteynning nisbiylik nazariyasi falsafiy va ilmiy dunyoharashlarda muhim o'zgarishlarni vujudga keltirdi.
Gnoseologiyada qaqikat tushunchasi muhim o'rin tutadi. qaqikat inson bilimlarining voqelikka muvofiq kelishidir. qaqikatni ochish yoki ilmiy qaqikatga erishish harqanday ilmiy bilishning asosiy vazifasi qisoblanadi. qaqikat o'zining mazmuniga ko'ra mutloq va nisbiy bo'lishi mumkin. Fan qaqikati qamisha nisbiy harakterga ega bo'lib, ularning majmuasidan mutloqqaqikat vujudga keladi.
qaqikat o'z mazmuniga ko'ra qamisha ob'ektivdir. Ya'ni uning mavjudligi ayrim kishilarning hohish-irodasiga boqliq emasdir. U qamisha konkretdir. Hegelь so'zlari bilan aytganda, nimaiki voqe bo'lsa, u qaqikatdir, qaqikat - voqelikdir. qaqikat mazmunining konkret harakteri joy, vaqt va sharoitni e'tiborga olishni talab etadi.
Gnoseologiyada tabiiy-ilmiy va ijtimoiy bilishning o'ziga hos hususiyatlarini anglash muhim aqamiyatga egadir. Uzoq yillar davomida tabiatshunoslik fanlariga hos bo'lgan ob'ektivlik, holislik ilmiylikning muhim mezoni deb hisoblab kelindi. Biroq XX asr o'rtalarida fan-tehnika istiqboli insoniyat oldida paydo bo'lgan muammolar tabiatshunoslik fanlari oldiga qadriyatli yondashuv vazifasini qo'ya boshladi. Aqlli mavjudot bo'lgan inson harqachon tabiatni o'rganishda qamisha o'z manfaatlarini ko'zlaydi. Tabiat resurslari cheksiz va bitmas-tuganmasdir, degan bir yoqlama harash ohir-oqibatda inson tomonidan tabiatga nisbatan shavqatsiz munosabatni vujudga keltirdi. XX asr ohirlariga kelib tabiatga nisbatan insonlarcha, qadriyatli munosabatda bo'lish zaruriyati chuqurroq anglana boshladi.
Ijtimoiy fanlar qamisha mavjud siyosiy tuzum, davrning talab va eqtiyojlari bilan uzviy boqliq ravishda rivojlanadi. Ijtimoiy bilishda jamiyat qam bilish ob'ekti, qam bilish sub'ekti sifatida namoyon bo'ladi: insoniyat o'z tarihini yaratuvchi va o'z-o'zini biluvchidir.
Tabiatshunoslikda nisbatan barharor sistemalar bilish ob'ekti qisoblanadi. Tabiatdagi narsa va hodisalar tadqiqotchiga hech qanday harshilik ko'rsatmaydilar. Ijtimoiy bilishda esa, nisbatan tez o'zgaruvchi sistemalar bilish ob'ekti qisoblanadi. Ijtimoiy bilishga hos bo'lgan muhim hususiyat shundaki, u moddiy ishlab chiharish sohalarinigina emas, balki jamiyatning ancha murakkab ma'naviy qayotini, ijtimoiy-siyosiy munosabatlarni, harashlar va g’oyalarni qam o'rganadi. Ijtimoiy fanlar milliy g’oya va milliy istiqlol mafkurasini shakllantirishda muhim rolь uynaydi.
Gnoseologiyaning maqsad va vazifalari, bilishning moqiyati va mazmuni to'qrisida zarur bilimlarga ega bo'lish mamlakatimizda bilimdon, har jiqatdan etuk barkamol inson shahsini shakllantirishda aloqida o'rin tutadi. Milliy mustaqillik yillarida gnoseologiya oldiga qo'yilayotgan eng muhim vazifalardan biri, ilmiy bilimlarning jamiyatimiz taraqqiyoti, tinchligi va farovonligi uchun hizmat qilishini ta'minlaydigan omil va mehanizmlarni o'rganish, Ulug’ ajdodlarimizning ilmiy bilimlarni rivojlantirish borasida orttirgan tajribalarini keng ommalashtirishdir.

4-masala. Fan ilmiy bilimlar tizimidir. Fan o'zining ilmiy tushuncha uslublari va metodologiyasiga ega bo'lgan, olamni bilish va o'zlashtirishning mahsus uzili, ilmiy bi-limlar tizimidir. Shuningdek, fan ijtimoiy ong shaklla-ridan biridir.

Fanning moqiyatini inson va jamiyat qayotidagi o'rnini bilishda uning kuydagi hususiyatlarini e'tiborga olish muhimdir:
- inson faoliyatining o'ziga hos turi;
- aloqida ijtimoiy institut sifatida fan ilmiy bilimlar yiqindisi;
- insoniyatning ma'naviy salohiyati, olam, tabiat, jamiyat va inson to'qrisidagi tasavvur va harashlarni shakllantiradi;
- olamni o'zlashtirish va o'zgartirish vositasi qisoblanadi.
Fanning maqsadi. Fan o'z oldiga ilmiy bilimlar yara-tishni maqsad qilib qo'yadi. Ilmiy faoliyat moddiy ne'matlar ishlab chiharish faoliyatidan keskin farqqiladi. Kishilar mehnat faoliyati, siyosat, san'at, din va hoqazo sohalardagi faoliyatlari jarayonida qam bi-lim orttiradi. Lekin ilmiy bilimlar izchilligi, ti-zimliligi va qaqikiyligi bilan ajralib turadi.
Olamni ilmiy bilish olamga yangicha munosabat, yangicha harashni taqozo etadi. U olamni diniy, badiiy, ahloqiy, siyosiy bilishdan keskin farqqiladi. Voqelikka ilmiy munosabat harqanday aqidaparastlik va fanatizmni (taqdiri azalga ishonishni) istisno eta-di. Ilmiy bilish avval boshdanoq falsafiy dunyoharash bilan uzviy boqliq ravishda vujudga keldi. Falsafa ilm-fan hulosalariga tayanib, olamning yangicha manza-rasini yaratish imkoniga ega bo'ldi.
Ilmiy bilishning darajalari empirik (tajribaga asoslanuvchi) va nazariy shakllarga bo'linadi. Empirik bilim asosan tajriba va eksperimentlar jarayonida olinadigan va qaqikiyligi tajribalar jarayonida sinab ko'rilgan bilimlardir. Bilishning nazariy darajasida ilmiy harashlar, bilimlar qat'i tizimga solinadi. Il-miy tushunchalar qat'iy mezon asosida urganilayotgan fanning ko'pqirrali tomonlarini chuqurroq va to'laroq bilishga imqon beradi.
Ilmiy bilimlar hosil qilish uzillariga harab, fan-lar eksperimental va fundamental fanlarga ajratila-di. Shuningdek, ular o'rganish ob'ektiga harab, tabiiy, ijtimoiy-gumanitar va tehnik fanlarga bo'linadi. Tadqiqot predmetini chuqurroq o'rganish jarayonida fan-ning yangi soha va tarmoqlari vujudga keladi. Masalan, tabiyatshunoslik fanlarining botaniqa, zoologiya, kimyo, matematika, fizika kabi sohalari; ijtimoiy-gumanitar fanlarning tarih, kadimshunoslik (arheolo-giya), etnografiya, sociologiya, siyosatshunoslik, falsa-fa, etika, pedagogika, psihologiya, madaniyatshunoslik kabi sohalari vujudga keldi. Ularning har biri yana qator tarmoqlardan iboratdir. Masalan, tarih fani-ning qadimga dunyo tarihi, o'rta asrlar tarihi, yangi zamon tarihi; falsafaning ontologiya, gnoseologiya, aksiologiya, falsafa tarihi kabi.
Insoniyatning keyingi ikki yuz yillik tarihi davomi-da tabiatni o'zlashtirish, inson moqiyatini bilish, jami-yatni takomillashtirish borasida erishgan yutuqlari fan taraqqiyoti bilan bevosita boqliqdir. Inson tabiiy va ijtimoiy muhitga yahshiroq moslashish, tabiatning sti-hiyali kuchlari oldida ojiz va chorasiz bo'lib kolmaslik uchun fanga murojaat qiladi. Shuningdek, u fan tufayli ijtimoiy munosabatlarni o'z maqsad va manfaatlariga mos ravishda takomillashtiradi. Fanning ilmiy bilimlar tizimi sifatida vujudga kelishi inson eqtiyojlari bi-lan boqliq bo'ldi.
Fanning vujudga kelishi to'qrisida turlicha harashlar. Еvropacentrizm va Osiyocentrizm. Fanning vujudga keli-shi va rivojlanishida harb va SHarq mamlakatlari qo'shgan hissalarni biryoqlama tavsiflash, ularning bir-biriga ko'rsatgan o'zaro ta'sirini inkor etish ijtimoiy-falsafiy tafakkur rivojida evropacentrizm va osiyocen-trizm oqimlarini vujudga keltirdi.
qadimga SHarqJahon madaniyati va civilizaciyasining beshigi bo'lgani, dastlabki ilmiy bilimlar sharq mamla-katlarida vujudga kelgani Jahon olimlari tomonidan e'tirof qilingan. qadimga SHarq mamlakatlarida (Hindiston, Hitoy, Misr, Horazm, Baktriya, SuKdiyona, Shosh, Afrosiyob) astronomiya, matematika, tabobat, fal-safaga oid ilmiy bilimlarning vujudga kelishi kunda-lik qayotiy eqtiyoj, deqqonchilik rivoji, inson salo-matligini muhofaza qilish bilan bevosita boqliq bo'lgan. Yil fasllarining almashuvini bilish zarurati astronomiyaga oid ilmiy bilimlarni rivojlantirishga olib kelgan.
Jahon fanining vujudga kelishi va rivojlanishiga SHarq olimlari munosib hissa qo'shganlar. Ijtimoiy taraqqiyotning ma'lum bir davrlarida SHarqJahon fani rivojida etakchi mavqeni egallagan bo'lsa, taraqqiyotning keyingi bosqichlarida boshqa mamlakatlar etakchi mavqeni egallagan.
Osiyo va Еvropa mamlakatlari halqlarining Jahon fa-ni rivojidagi o'rni va nufo'zini biryoqlama burttirish yoki kamsitish nazariy jiqatdan hatodir. Fan o'z moqiyati bilan umumbashariydir. Еr yuzidagi har bir halq katta-kichikligidan qat'i nazar, unga o'z hissasini kushib keldi.
XIX asrning o'rtalarida tabiatshunoslik fanlarida qilingan buyuk kashfiyotlar (evolyucion nazariya, hujayra nazariyasi, energiyaning saqlanishi va o'zgarishi qonuni) falsafiy dunyoharashning o'zgarishiga, jamiyat to'qrisidagi ilmiy nazariyalarning vujudga kelishiga turtki berdi.
XIX asrning ohirlariga kelib, fanning muhim sohalarida erishilgan yutuqlar fan taraqqiyotida yangi davr boshlanganidan dalolat berdi. Fizika sohasida optika, termodinamika, elektr va magnetizmning urganilishi, kimyo sohasida kimyoviy birikmalar hossa-larining urganilishi, Mendeleev elementlar davriy ti-zimining yaratilishi, matematikada analitik geometriya va matematik analiz kabilarda yaqqol ko'rindi. Bu dav-rda sociologiyaning mustaqil fan sifatida rivojlanishi ijtimoiy ziddiyatlarni oqilona hal etish va jamiyat istiqbollarini belgilash imkonini berdi.
Еvropa olimlarining tabiatshunoslik fanlari sohasida erishgan yutuqlari yangi falsafiy ta'limotlar-ning vujudga kelishiga sabab bo'ldi. Hususan, I. Nьyu-ton tomonidan fizika sohasida qilingan kashfiyotlar tabiat va jamiyatning mehanistik manzarasini yaratishga, CHarlьz Darvinning ilmiy kashfiyotlari esa, butun olam evolyuciyasi, olamning yahlit birligi, organik va noorganik tabiat qamda jamiyatning o'zaro boqliqligi to'qrisidagi falsafiy harashlarning shakllanishiga olib keldi. O'z vaqtida qam tabiatshunos, qam faylasuf bo'lgan R. Dekart, F. Beqon tomonidan ilmiy bilish me-todlarining, fanning buyuk o'zgartuvchilik va yaratuvchi-lik qudratining falsafiy asoslanishi keyingi davrlar-da fan va falsafa metodologiyasi uchun mustaqkam zamin yaratdi.
XIX asr ohiri - XX asr boshlarida jadidchilik harakatining etakchilari Behbudiy, Abdulla Avloniy, Fitrat, Abdulla qodiriy va boshqalar o'lkada ilm-fan va ma'rifatni keng rivojlantirish g’oyasini ilgari surdilar. O'lkaning o'rta asrchilik bid'atlariga harshi mavjud siyo-siy tuzumni isloh qilish zarurligini anglab etdilar. Jahonning ilqor fan va tehnika yutuqlaridan o'lka aholisini bahramand etishga harakatqildilar. Biroq keyingi ijtimoiy silsilalar oqibatida jadidchilarning ma'rifatparvarlik harakatlari rivojlana olmadi.
Mustabid tuzum halqimizning ilm-fan va zamonaviy tehnika sirlarini egallashi uchun ma'lum shart-sharoit yaratgan bo'lsa qam, uning boy ma'naviy merosidan bahramand bo'lishi, ajdodlarning ilqor ilmiy-madaniy an'analarini rivojlantirishga imqon bermadi.
Mustaqillik tufayli halqimizning ko'p asrlik tarih-ga ega bo'lgan ma'naviy-intellektual merosini o'rganish, Jahon ilm-fani va tehnikasi yutuqlaridan bahramand bo'lish, dunyoning mashhur ilm dargohlarida ukish-o'rganish imkoniyati vujudga keldi. Ayniqsa, bozor munosabatlariga o'tish, zamonaviy ishlab chiharishni ri-vojlantirish, barkamol insonni shakllantirishda ilm-fan yutuqlariga tayanish qayotiy zaruratga aylandi.
Respublikamiz Prezidenti I.A. Karimov «Barkamol av-lod - O'zbekiston taraqqiyotining poydevori», «O'zbekiston XXI asr bo'saqasida...», «Tarihiy hotirasiz kelajak yo'q» kabi asarlarida ilm-fanni rivojlan-tirish islohotlar muvaffakiyatining garovi, moddiy fa-rovonlik asosi ekanini har tomonlama isbotlab berdi. O'zbekistonning Jahondagi tarakkiy etgan mamlakatlar qatoridan munosib o'rin egallashi, tarakkiy etishi, shubhasiz, uning ilm-fan salohiyatiga bevosita boqliqdir.
Mamlakatimizda 1997 yili qabul qilingan va sobitkadamlik bilan amalga oshirilayotgan qadrlar tay-yorlash milliy dasturi, «Ta'lim to'qrisida»gi qonun mam-lakatimiz ilmiy salohiyatini yuksaltirish, Jahon andoza-lari talablariga javob bera oladigan mutahassis-qadrlar tayyorlash vazifasini kuydi.
Hozirgi zamon fanining muhim hususiyatlari. XX asr boshlariga kelib, uning har tomonlama rivojlanishi fanning ijtimoiy ong tizimidagi o'rni va aqamiyatini yangicha tushunishni taqozo etdi. Hozirgi zamon faniga hos bo'lgan quyidagi hususiyatlarni ko'rsatish mumkin:
- fan o'zining o'rganish sohalarini kengaytirib, mik-roolam, makroolam muammolarini o'rganish bilan shuqullana boshladi. Mikro- va makroolamni o'rganish uchun fan an'anaviy uzillardan tashhari, yangi uzillar-dan, mahsus asboblardan, matematik modellashtirish uzilidan foydalana boshladi;
- ilmiy bilishning sub'ektiv jiqatlariga aloqida e'tibor berila boshlandi. Bu esa mutahasisning o'rganayotgan sohasini chuqurroq va kengroq bilishini taqozo etdi;
- falsafa va fanda olamdagi narsa-hodisa va jarayonlarning qonuniyat va tartib asosida ro'y berishi to'qrisidagi harashlardan farqli ravishda rivojlanish tartib va tartibsizlik birligidan iborat ekani e'ti-rof kilina boshlandi;
- fan taraqqiyoti milliy doiradan chiqib, tobora baynalmilal harakter kasb eta boshladi. Uning yutuqlari butun insoniyatning mulki sifatida anglana boshladi;
- fanning insonparvarlik va tarakkiyparvarlik moqiyati to'laroq namoyon bo'ldi;
- fanning rivoji olimlarning qadriyatlarni e'zozlash va baholashda yangicha mezonlarni ishlab chiqishni taqozo etdi. Bu olimlarning biror-bir fan sohasini yakka hukumronlik bilan egallab olmasligi, ilmiy yangilik-larni boshqalardan yashirmasligi, kuchirmachilik qilmasligi, o'z qadr-qimmatini toptamasligi kabilarda namoyon bo'ldi;
- Jahon mikyosida ilmiy salohiyatni, ilm-fan yutuqlarini boshqa mamlakatlarga chiharish moddiy ne'matlar chiharishdan ko'ra foydaliroq bo'lib qoldi. Bu esa Jahon mikyosida informacion jamiyatni, insoniyat-ning bir butun qamjamiyati shakllanishining muhim omil-laridan biri bo'lib qoldi;
- tabiiy va ijtimoiy fanlarning o'zaro uzviy boqliqligi, ta'siri kuchaydi. Tabiiatshunos olimlar-ning ijtimoiy fan yutuqlaridan foydalanishi inson va tabiat o'rtasidagi munosabatlarni insoniylashtirishda, tabiatni muhofaza etishda muhim aqamiyat kasb etdi;
- fan umumbashariy va umuminsoniy muammolarni hal etish bilan jiddiy shuqullana boshladi;
- fan insoniyat qayotidagi qator muammolarni hal etibgina qolmay, uning qayotiga jiddiy tahdid soladigan muammolarni qam keltirib chihardi. Olimning o'z ilmiy faoliyati uchun javobgarligini oshirish, insoniyat qayoti, tinchligi uchun tahdid soladigan ilmiy izlanish-larni takiklash, nazorat qilish hozirgi zamon fanining muhim muammolaridan biridir.
Istiqlol va fan. O'zbekistonda milliy mustaqillik sharoitida mamlakatning ilmiy-intellektual salohiyatini yanada kuchaytirishga aloqida e'tibor berila boshlandi. Prezident I.A. Karimovning «O'zbekiston XXI asr bo'saqasida: havfsizlikka tahdid, barharorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida qamda nutq va makolalarida mamlakatimiz ilm-fanini rivoj-lantirishning asosiy yo'nalishlari belgilab berildi.
Ayniqsa, Jahon ilm-fani rivojiga katta hissa qo'shgan Ulug’ ajdodlarimizning ilmiy merosini chuqur o'rganish va ularning an'analarini rivojlantirish maqsadida Horazmda Ma'mun akademiyasining qaytadan tiklanishi madaniy qayotimizdagi o'lkan voqea bo'ldi. Shuningdek, ilmiy-tadqiqot muassasalarining tarqibiy tuzilishida muhim o'zgarishlar qilindi, zamon talabla-riga javob beradigan yangi oliy o'quv yurtlari, ilmiy-tadqiqot institutlari, Oliy Attestaciya Komissiyasi tashkil etildi. Talabalarni oliy o'quv yurtlariga qabul qilishning ilqor uzillari, yangi pedagogik tehnologiya-lar joriy etildi.
O'zbekistonda ilm-fan kishilarining malakasi, bili-mini oshirishga ko'maklashadigan jamharmalar tashkil etildi. Fan rivojining huquqiy asoslari yaratildi, ilm-fan hodimlarini ijtimoiy qimoyalashga e'tibor ku-chaytirildi.
Fan taraqqiyotida an'anaviylik va yangilanish jarayoni dialektikasini bilish, bu jarayonni O'zbekiston sharoi-tida yanada rivojlantirish davr talabidir. Fandagi an'anaviylik, bir tomondan, uni tarihiy ildizlaridan uzilib kolishdan saqlasa, ikkinchi tomondan, mamlakat taraqqiyoti yo'lida paydo bo'lgan muammolarni an'anaviy uzillar bilan hal etish uning qayotdan ajralib qolishiga olib keladi. Fan taraqqiyotida an'anaviylik va yangilikni (novatorlik) uzviy boqlash muhim muammo-lardan biridir. Boshqacha qilib aytganda, an'analardan butunlay voz kechish qam, an'analar bilan boqlanib kolish qam fan taraqqiyotiga halakit beradi.
O'zbekiston faniga kirib kelgan muhim yangiliklar uning tarqibiy tuzilishidagi o'zgarishlardan tashhari yana quyidagilarda namoyon bo'ladi:
- fanning kompьyuterlashtirilishida;
- Jahonning global muammolarini hal etishda o'zbek olimlarining faol ishtirok etayotganida;
- ilmiy tadqiqotlarda eng zamonaviy tehnika, as-bob-uskunalardan va ilqor metodlardan foydalanilayot-ganida;
- olimlarimizning Jahon tillarini o'rganishga raKbatlantirilishida;
- Jahonning tarakkiy etgan mamlakatlari oliy o'quv yurtlarida mutahassis-qadrlar tayyorlash yo'lga qo'yilganligida;
- ta'lim-tarbiya tizimining tubdan isloh kilinayotganida.
O'zbekistonda demoqratik jarayonlarni yanada chuqurlashtirish, iqtisodiy, siyosiy, madaniy va ma'ri-fiy vazifalarni hal etishda fanning asosiy vazifalari Prezident I.A. Karimovning asarlarida batafsil tav-siflab berildi. Fanning siyosat, madaniyat bilan boqliqligi, demoqratik jamiyatda uning tayanch qadriyat ekanligi har tomonlama asoslandi.
Fanning rivoji o'z oldiga kuygan muammolarni hal etishda ilmiy metodlardan oqilona foydalanishni taqozo etadi. Hozirgi davrda amaliy va nazariy tadqiqotlar o'tqazishda quyidagi usullardan keng foydalanilmoqda: kuzatish, kiyoslash, tavsiflash, formallashtirish, model-lashtirish va boshqalar.
XX asr fan-tehnika istiqboli insoniyatning moddiy va ma'naviy qayotida tub o'zgarishlarni vujudga keltirdi. Insonning tabiat taqdiri uchun javobgarlik hissini yanada oshirdi. Fan inson qayotining istisnosiz barcha sohalariga kirib keldi, inson va jamiyat borliqining muhim tarqibiy qismiga, bevosita ishlab chiharuvchi kuchga aylandi. Shu boisdan qam hozirgi zamon fanini «katta fan» deb atash rasm bo'ldi.
Keyingi yuz yil davomida ilmiy faoliyat bilan shuqullanuvchi olimlar soni beqiyos darajada usdi. Agar XX asr boshlarida butun Еr yuzidagi olimlar yuz ming at-rofida bo'lgan bo'lsa, hozirgi paytda ularning soni besh milliondan ortib ketdi.
Fan va tehnika sohasidagi istiqboliy o'zgarishlarni ilmiy kashfiyotlar salmoqi va sifatining muttasil ortayotga-nida qam qurish mumkin. Butun insoniyat tarihida qilingan ilmiy kashfiyotlarni yuz foiz deb oladigan bo'lsak, uning tukson foizi XX asrga to'qri keldi. Ilmiy informaciyalar har un-un besh yilda ikki martaga ortib boryapti.
O'zbekistonda keyingi yillarda fanning turli sohalarida faoliyat ko'rsatayotgan olimlar, ilmiy hodimlar salmoqi ortdi.

Takrorlash uchun savollar:

1. Ong va anglash deganda nimani tushunasizq
2. In'ikos tushunchasi, uning turlarini bilasizmiq
3. Ong va anlash haqidaqanday ilmiy falsafiy harashlarni bilasizq
4. Ong faoliyatiga nimalar kiradi.q
5. Ong qanday ijtmoiy qodisalar bilan boqliqq
6. Bilim va bilish nimaq
7. Bilishning qanday bosqichlari borq
8. Ilmiy bilish nimaq
9. Fan nimaq U qanday qonuniyat bilan rivojlanaadiq
10. O'zbekmstonda ilm-fan taraqqiyoti darajasi qandayq
Tayanch so'z va iboralar:
Ong, in'ikos, in'ikos shakllari, ruqiyat, anglash, tasavvur, idrok, hayol, orzu, ijod, talant, refleks,bilish, bilim, qmssmy, aqliy bilish, tafakkur, ilm, fan, ijtimoiy - tabiiy bilimlar. Zamonaviy bilimlar rivoji.
INSON VA HAYOT

7-mavzu: FALSAFADA INSON VA JAMIYAT MUAMMOSI. 2 soat

1. Inson olamning tarkibiy qismi.

2. Jamiyat tushunchasi, uning moqiyati, mavjudligi va taraqqiyoti qonunlari.
3. Jamiyatning turli sohalarining o`ziga xosligi.
4. Inson va jamiyat manfaatlari ustuvorligi
ADABIYOTLAR

1. Karimov I.A. O'zbekistonning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istiqbolining asosiy tamoyillari. - T., «O'zbekiston; 1995.

2. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asr bo'saqasida: havfsizlikka tahdid, barharorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., «O'zbekiston», 1997
3. Karimov I.A. Bizdan ozod va obod Vatan kolsin. T., «O'zbekiston». 1996.
4. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «O'zbekiston», 1999.
5. Karimov I.A. Milliy istiqlol mafkurasi - xalq e'tiqodi va buyuk kelajakka ishonchdir. T., «O'zbekiston», 2000.
6. O'zbekiston XXI asrga intilmoqda. - T., O'zbekiston, 2000.
7. Mirziyoyev Sh.M. O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning 5 ta ustuvor yunalishi buyicha Harakatlar stranegiyasi. 07.02.2017
8. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik o‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent : O‘zbekiston, 2016.
9.Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. 2017 yil 14 yanvar /. – Toshkent : O‘zbekiston, 2017.
10. Тойнби А. Постижение истории. М., Наука, 1991.
11. Falsafa o'quv qo'llanma E.Yusupov. Toshkent 1999.
12. Falsafa ma'ruza matni Toshkent 2000
13. Nazarov K. Aksiologiya: qadriyatlar falsafasi. - T., Ma'naviyat, 1998.
14 Erkaev A. Ma'naviyat - millat nishoni. - T., «Ma'naviyat», 1999.
15.Бердяев А. Смысль истории. М., Наука 1990.
1.masala

Falsafada inson muammosi yahlit urganila rekan, uning kelib chiqishi to'qrisida qam bir qator qarashlar ilgarisurilgan. Bu muammo taqlilida farazlar va tahminlarga tayanishiga qam to'qri keladi. Hozirgi zamon fani nuqtai nazariga erda qayot bir milliard yil ilgari kelib chiqqan. Maymunsimon mavjudodlardan insonning kelib chiqishi bir necha million yil ilgari boshlangan. Fan tadrijilik nazariyasidan kelib chiqadigan bu hulosani tan oladi. Ammo falsafa uchun bu etarli emas. Socioginez muammosi qam muhim aqamiyatga ega. Muammoga falsafiy yoki ilmiy yondashishning ba'zi jiqatlari etarli izohini topmagani uchun insonning kelib chiqishi to'qrisidagi fikralar diniy bilimlar bilan qam to'ldirilishi mumkin. Francuz antropologi Teyyarde SHarden maymunsimon mavjudodlar bilan akkli odam aloqadorligi masalasi talqinida ohirgacha tushuntirilmagan, «etishmaydigan zveno» borligiga e'tiborni haratadi. Gap shundaki, deb takidlaydi mutafakkir, inson fenomeni ichkarida paydo bo'ldi, ya'ni, insonning kelib chiqishi «maymun odam» ko'rinishi orqali yangi shakllni maydonga keltirmadi, balki maymunsimonlardan odamga o'tish turmush faoliyatini tashqi namoyon bo'lishini sub'ektivlashtirish, ichkariga ketish orqali kechgan. Inson avlodi shakllanashining birinchi davrlari o'z-o'zini anglash shaklda yuz bergan. Bu farazda ilmiylik emas, mantiqiylik bor. YUqorida aytib o'tilganidek antropogenez sociogenezis kechmaydi.

Antropogenez doirasida insonning biologik tabiati bilan ijtimoiyligi nisbatini aniqlab olish zarur. Falsafada bu muammoni o'rganish insonning eng qadimgi tarihidan boshlab, eng dolzarb muammo qisoblanadi. Negaki inson ayni bir vaqtning o'zida qam jonli tabiatga, qam jamiyatga mansubligi har doim ko'pgina masalalarni, keltirib chiharishi bilan birga to'qridan-to'qri, principial jiqatidan dunyoharash masalalarini qam kun tartibiga qo'yadi. Buni Arastuning inson «siyosiy hayvondir» so'zlarida ifodalangan ma'nodan qam bilsa bo'ladi.
qaqikatdan qam Homosapiens (akkli odam) to'qri biologik jiqatdan Homohofilis (qobiliyatli odam), Homoerectus (tikka yuruvchi odam) kabi turlaridan farq kilinmasada, lekin bir hil sezish a'zolari, qon aylanish va h.k. ega.
Ushbu dalillarga tayangan qolda insonning barcha hatti-harakatlari, orzu istaqlari va faoliyati turlari ohir oqibatda biologiyavi taqazo etilgan deyishiga asos bormiq Falsafa tarihida bunga ikki hil: inson belgiluvchi tomoniga ko'ra, biologik mavjudod va inson ijtimoiy mavjudod, ijtimoiylik uning biologiyavi tabiatini ohir-oqibatda belgilaydi, degan javoblar berilgan.
Birinchi hil javob tarafdorlaridan (E.Uilьson, M. Rьyuz va boshqalar) hozirgi zamon sociobiologiya ilmi dalillariga tayanib shunday muloqaza yuritishadi: inson hatti-harakiting asosiy stereotip ko'rinishlari bo'yicha barcha sut emizuvchilarga ancha yaqin. O'ziga hosliklariga ko'ra esa inson o'zining bevosita o'tmishdoshlari bo'lgan guruqga mansubdir.
Freyd va uning tarafdorlari ta'kidlashicha, inson qam butun hayvonot dunyosida bo'lgani kabi hilma-hil instinkt tufayli harakatqiladi. Birinchi, o'rinda ular ichida inson avlodini davom etirish turadi. Shu bilan birga inson o'zida faoliyatini ma'naviy, huquqiy cheklovchi ijtimoiylik sifatlar bo'lgani uchun boshqa hayvonlardan farqqiladi.
Ikkinchi, nuqtai nazarga ko'ra (akademik Leontьev) ko'ra, odam bolasi inson bo'lish qobiliyati bilan tuqiladi. Bu o'rinda tabiat tomonidan belgilangan va inson tomonidan davom ettirilgan hususiyatlar soqov, kar, ko'r bo'lgan bolalarda qanday namoyon ustida o'tqazilgann tajriba yakunlari qam katta aqamiyatga ega. Moskva universiteti psihologiya fakul'tetida o'tqazilgann tajriba jarayonida ularga dastlab yozish ko'nikmalari o'rgatiladi. Undan keyin esa ular sekin-asta gapirishga, Broyl alifbosi bo'yicha o'qishga o'rgatiladi. Natijada ulardan to'rtasi universitetni tugatgan.
Ko'rinib turibdiki insonning ijtimoiy moqiyatini birinchi o'ringa qo'yish jiddiy asosga ega. Agar buning yoniga insonning ba'zi biologiyaviy hususiyatlari qam ijtimoiy sabablar bilan belgilanishi qo'shilsa, dadillar yanada asosli bo'ladi. Misol qilib aytish mumkinki, er yuzining ijtimoiy siyosiy, iqtisodiy rivojlanishi yuksak bo'lgan mintaqalarda odamlarning erta voyaga etishi, soqlomligi, uzoq yashashi ko'zatiladi. Rivojlanmagan o'lkalarda esa buning aksi ko'zatiladi. Insonni taqlil etish doirasida bu ikki hil harash bir-birini tuldirishini qam unutmaslik lozim. Demak, inson bioijtimoiy mavjudod deb karolmogi lozim. Bu insonda biologiyaviylikning ijtimoiy taqazolanganligini va ijtimoiylikning biologiyaviy zaminlarini borligini ko'rsatadi.
Inson rivojlanishida biologiyaviy tadrijiylikni ijtimoiy madaniy rivojlanish bosqichiga o'tishi bilan yuzaga kelgan bu birlik uning moqiyatini belgilaydi. harqanday jonli mavjudod singari inson qayotining nihoyasi borligi, boshqa mavjudodlardan farqli ravishda o'zining ohir-oqibatda o'limga mahkumligini anglashi qam falsafiy muammolar doirasiga kiradi. Bu tasodifiy emas. Inson qayoti va o'limi masalalari dinlarda qam markaziy o'rinni egallaydi. Kishlarda dastlab o'lim tuyqusi faqat qo'rquvdan iborat edi. Keyinchalik diniy tasavvurlar vositasida bu jarayon e'tiqod bilan almashdi. Ruh o'lmasligi qayta-qayta ta'kidlandi.
Turli falsafiy yo'nalishlar va maktablar qayot va o'lim masalalarini turlicha tushuntirganlar. Falsafa tarihida ayrim falsafachilar uchun bu masalalar shahsiy qayot taqdirini qal qilish bilan boqliq bo'lgan. M.Suqrot, Aflotun bu harorda falsafachi uchun o'z qayotini oliyjanoblik bilan tugatish imkoniyatini ko'rgan. O'zining fikricha inson ma'naviy mavjudod sifatida ilohiy moqiyatga ega. Ma'naviyatli insonda o'limdan qo'rqish tuyqusi bo'lmaydi.
Bu masalalar islom dinida qam katta o'rin egallaydi. qayotning ma'nosi bu ruhning salomatligi, doimiy rohat-faroqatga eltuvchi mehnat va bilimdir. Sufiy mutafakkirlar ta'limotiga qayotning ma'nosi, o'lim va mangulik masalalari insonning ilohiy moqiyatini bilishga intilishi, qalol mehnat qilib boshqalarga mehr-muruvvatli, rahm-shavqatli bo'lishi bilan boqliq ravishda eritiladi.
Еvropadagi yangi davr falsafasida qam SHarq falsafasi ta'siri ostida bu masalalarga yangicha harash shakllanadi. Tabiiy inson va yangi Еvropachi inson modellari shakllandi. Yangi inson modeli tabiiy inson modelni qam o'ziga singdiradi. Shu sababli yangi ijtimoiy, ma'naviy inson modeli yuzaga keldi.
Inson o'zining ijtimoiy moqiyatiga ko'ra bioruqiy mavjudotdir. Inson moqiyati bunday tushunish uning mavjudligi va qayot kechirishning qator jiqatlarini nazariy taqlil qilishga imkon beradi. Insonning ilk darajalaridan boshlangan betakrorlikning eng uzoq davom etgan davri ibtidoiy jamoa bosqichiga to'qri keladi. Falsafa va fanda bu bosqichni individ tushunchasida ifodalash qabul qilingan. Inson individ bosqichda o'zining jismoniy mavjudligini ta'minlashni birinchi o'ringa qo'yadi. Uning mustaqilligi o'zi mansub bo'lgan uruq jamoasi bilan cheklanadi. Chunki individning barcha ehtiejlari uruq bilan qondiriladi. Uruq a'zolari esa o'zlarining manfaat va maqsadlarini ajratmagan.
Uruq jamoasi emirilishi bilan asta-sekin ijtimoiy mehnat taksimoti, hususiy mulkchilik va oilaning kelib chiqishi bilan inson rivojlanishida individdan yuksak bo'lgan yangi bosqich kelib chiqishini ta'minladi.
Insonning individ bosqichi ibtidoiy jamoa tuzumi davriga to'qri kelishdan uning keyingi rivoji takroriy, aloqidaliksiz kechadi, degan hulosaga kelmaslik lozim. Bular qamma vaqt ob'ektiv ravishda inson sifatlarining muhim hususiyatlarini ifodachisi bo'lib kolaveradi. Yangi bosqichda insonlar mustaqill faoliyat ko'rsatuvchi mavjudot sifatida bir-biridan farqlanadi. Individuallik tushunchasida har bir inson qayoti, faoliyatining barcha soqalarida namoyon bo'ladigan o'ziga hosliklar ifodalanadi. Individualikda ijobiylik o'z aksini topadi. Individuallik aloqida olingan insonning aniq hatti-harakati, malakasi, layoqati, odat va ko'nikmalarini ifodalaydi.
«Shaxs» tushunchasida dastavval insonning jamiyatda tutgan o'rni va bajaradigan vazifalari ifodalanadi. Shunga ko'ra, jamiyatni o'rganadigan barcha fanlar doirasiga qam shahs masalalari kiradi. Tabiiy fanlardan farqli ravishda jamiyatshunoslik fanlari insonni shahs sifatida olib tekshiradi.
Muayyan ma'noda shahs-yahlit jamiyatning aloqida olingan ajralmas bo'lagidir. Unda dastavval mavjud ijtimoiy munosabatlar qam bo'ladi. Ibtidoiy tuzum sodda jamoatchiligining inqiroziga yuz tutishi tufayli kishilar bir-biridan «ichki» dunyosi va ijtimoiy manfaatlari bilan o'zaro farqlanib shahs bosqichiga ko'tarila bordi. buning natijasida ega shahs bilan jamiyat manfaatlari nisbati masalasi kun tartibiga qo'yiladi. Inson shahsining shakllanishidagi birinchi bosqich-oiladir. Oila bioijtimoiy sifatga ega bo'lgan tuzilma sifatida jamiyatning betakror dastlabki buginidir. SHahsning shakllanishi, uning sifatlari haror topishida u intiladigan madaniy-ijtimoiy ideallar va bajarishi lozim bo'lgan vazifalarining qam o'rni kattadir. Bularni falsafada insonning ijtimoiylashuvi yo'li bilan shahsga o'tishi deb atash qabul qilingan.
Ijtimoiylashuv natijasida insonning bio va ruqiy jiqatlariga maqsadga muvofiq ta'sir ko'rsatiladi.
Erkinchilik falsafada butun ijtimoiy tarih davomida insoniyat va inson shahsi qayotining o'tkir muammolaridan biri bo'lib keldi. falsafa tarihida erkinlik nima deb berilgan savolga berilgan javoblar ichida dastavval uni voqeilik olam rivojlanishining zaruriyatlari bilan boqlash ko'zga tashlanadi.
Kishilar kundalik qayotlarida turlicha ko'rinishdagi zaruriyatga duch kelishadi. Ular o'z faoliyatida shu sharoitdan kelib chiqishadi. SHahs moqiyatining ko'pgina muhimqirralari, uning tabiatidagi qator jiqatlari, imkoniyati bajarishi lozim bo'lgan vazifalari, qayotiy rollari hokimiyat tizimiga, huquqiy munosabatlariga boqliq bo'ladi. Boshqacha qilib aytganda jamiyatning demoqratiyaviylik darajasiga boqliq bo'ladi. Demoqratiya civilizaciya tongidaek haror topgan qadriyat qisoblanadi. Hozir O'zbekistonda demoqratiyani, uning sharqona an'analarini keng rivojlantirish, qonunlar ustuvorligini ta'minlash muhim vazivalardan qisoblanadi.