1-mavzu: falsafaning prеdmеti va asosiy mavzulari. Falsafiy dunyoharash. (2 soat)

3-ma'ruza. Oila fukarolik jamiyati va davlatning axloqiy asoslari
hamda shaxs ahloqiy tarbiyasi. ( 2-soat ).
Reja:
1. Oila - ilk ahloqiy maskan sifatida.
2. Fuharolik jamiyati va davlatning ahloqiy moqiyati.
3. Ahloqiy madaniyat va kasbiy odob muammosi.
4. Ahloqiy tarbiya hamda uning yo'llari va vositalari.
ADABIYOTLAR

1. Karimov I.A. O'zbekiston buyuk kelajak sari. T., «O'zbekiston». 1998.

2. Karimov I.A. O'zbekiston XXI asrga intilmoqda. T., «O'zbekiston». 1999.
3. Karimov I.A. Donishmand halqimizning mustaqkam irodasiga ishonaman. «Fidokor» gazetasi, 2000 yil, 8-iyun.
4. Mirziyoyev Sh.M. O`zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirishning 5 ta ustuvor yunalishi buyicha Harakatlar stranegiyasi. 07.02.2017
5.Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik o‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – Toshkent : O‘zbekiston, 2016.
6. Mirziyoyev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. 2017 yil 14 yanvar /. – Toshkent : O‘zbekiston, 2017.
7. Mustaqkam oila yili davlat dasturi. Halq so'zi gazetasi.2012.,13-fevral soni.
8. Гегель Г. Философия права. М., «Мысль», 1990.
9 .F.Saifnazarova. O'zbekoilasi: ijtimoiyvama'naviyqadriyatlar.T-2007.

1-masala. Oilani fuharolik jamiyatining, davlatning eng muhimqujayrasi deyishadi. Chunki har bir jamiyat a'zosining, bo'lajak fuquroning tarbiyasi oiladan boshlanadi. Oila uch jihatni: o'zining bevosita ko'rinishi bo'lmish nikoqni; oilaviy mulk va anjomlar hamda ular qaqidagi hamho'rlikni; bolalar tarbiyasini o'z ichiga oladi.

Avvalo, nikoq haqida to'htalib o'taylik. qonunga binoan nikoq tuzish shartlarida eng muhimlari - nikoqga kiruvchilarning o'zaro roziligi va ularning nikoq yoshiga etganliklari. Bizda yigitlar uchun - 18, qizlar uchun - 17 nikoq yoshlari qilib belgilangan. Bu - masalaning ququqiy tomoni. Uning ikkinchi - ahloqiy tomoni ham borki, u sevgi bilan boqliq. Nikoq tuzishdan avval ikki yosh orasida goq ochiq sevgi - muntazam uchrashuvlar, aqdu paymonlar qilish yoki orqavorotdan bir-birini yoqtirishi qollari bo'lishi mumkin. har ikkala qolda ham rozilik o'zgarmas shart qisoblanadi.
Ba'zan, qadimda SHarq halqlarida, shu jumladan o'zbeklarda qizning yoki yigitning roziligisiz to'y qilib yubora berishgan, ota-onalar kelishsa - bas, degan fikrlarni uchratadi kishi. Ayniqsa, bunday gaplar sho'rolar davrida tinimsiz takrorlanar edi. Vaqolanki, bunday qol kam bo'lgan, uni musulmonchilik inkor etadi. Rivoyat qilishlaricha, payhambarimiz Muhammad alayqissalom uylariga sovchi kelganida, qizlari Fotimadan doimo rozilik so'raganlar va rad javobi olganlar. Faqat qazrat Ali sovchi qo'yganlarida, Bibi Fotima rozilik berganlar. Demak, farzandninng roziligini olish bizga payhambarimizdan qolgan sunnat.
qozirgi kunda ham ko'pgina yoshlarimiz sovchi orqali turmush quradilar. Odatda sovchi kelib ketgach, yigit bilan qiz uchrashtiriladi, ikkalasi bir-birini ma'qul ko'rsagina, fotiqa qilinib, to'y taraddudi ko'riladi. Juda ko'p qollarda bunday yoshlar o'rtasida keyinchalik qaqiqiy muqabbat shakllanadi. Abdulla qodiriy «o'tgan kunlar» romanida tasvirlagan Otabek bilan Kumush o'rtasidagi sevgini buning mumtoz namunasi desa bo'ladi. Ochiqini aytish kerakki, muqabbatning ham o'z darajasi bor: Layli bilan Majnunning muqabbati hamma sevishganlarga ham nasib etavermaydi. Bunday romantiq-sururiy sevgi real qayotda kamdan-kam uchraydi. Buning ustiga, oilaviy muqabbat ma'lum ma'noda salobatli, ko'proq yashirin tarzda namoyon bo'ladi.
Keyingi paytlarda nikoq bilan muqabbatning o'zaro chiqishmasligi qaqida harb mutafakkirlari tez-tez yozadigan bo'lib qolganlar. Chunonchi, Erih Fromm industrial jamiyatda muqabbat kamdan-kam ham uchraydigan qodisa ekanini, nikoqning asosida boshqa-moliyaviy, siyosiy, iqtisodiy sabablar yotishini ta'kidlaydi. Umuman, harb olamida bunday qodisa anchadan buyon mavjud. Shu jihatdan Jorj Bayronning «Don Juan» she'riy romanidagi quyidagi satrlar diqqatga sazovor:

Bu juda qayquli qodisa shaksiz,

Insonning kajligi, jinoyati bu;
Ildizi gar bitta bo'lsa ham, hargiz
Chiqishmas nikoq va muqabbat mangu:
Sirkaga aylangan vinodak, esiz,
Nikoq mast qilmovchi tahir, nordon suv,-
Vaqt undan jannatiy bo'yni oladir,
Ro'zqoru oshhona qidi qoladir.

Garchi bu satrlar yarim kinoya, yarim qazil qabilida bo'lsa-da, ularda ma'lum ma'noda qayotiy asos bor. Agar muqabbat har ikki tomondan e'zozlab, avaylab-asralmasa, undagi jannatiy bo'yni yo'qotib qo'yish qech gap emas. Zero dunyodagi hamma narsa -qodisalar kabi muqabbat ham parvarishga muqtoj.

Nikoq o'z moqiyatiga ko'ra ahloqiy qodisa. Unda eqtiroslar ahloqqa bo'ysundiriladi. Oddiy birga yashashda esa tabiiy eqtiyotni qondirish birinchi o'rinda turadi, nikoqda u ikkinchi darajali mavqe egalaydi.
Oilaning yana bir jihati - uning o'z mulkiga egaligi. Agar nikoq oilaning botiniy ko'rinishi bo'lsa, oilaviy mulkni uning tashqi ko'rinishi deyish mumkin. Oilaning mavjud bo'lishi uchun ishlab topiladigan mablaqham zarur. Oila uchun topiladigan ana shu mablaq, shubqasiz ahloqiy tabiatga ega: oila boshliqi oila a'zolarini qalol edirib-ichirishi, kiydirishi lozim. Oilani erkak kishi boshharadi. U nafaqat «topib keladi», balki oilaviy mulkka ho'jayinchilik qilish, uni taqsimlash ququqiga ham ega.
Oilada bolaning ahamiyati niqoyatda katta. Ota bolada o'z jufti qalolini, ona esa sevimli erini ko'radi: bolada er hotinning muqabbati predmetlashadi, jonlanadi. Bola - oilani tutib turuvchi jonli muqabbat. Bolalar oilada umumiy oilaviy mulk qisobiga eb-ichadilar, tarbiya oladilar.
Oilada bolalar intizomli bo'lib o'smoqlari, ota-onaga bo'ysinishlari lozim. Lekin bu intizom qullikka o'rgatish emas, balki bolalariga qos erka-tantiqlik, o'zboshimchalik singari salbiy qususiyatlarni yo'qotishiga hizmat qilishi kerak. Ota-onaga bo'ysunishdan bosh tortishga yo'l qo'yish bolaning kelajakda qo'pol badhulq nokamtarin bo'lib etishuviga olib keladi. Shu bois oila ilk ahloqiy tarbiya o'choqi sifatida ham katta ahamiyatga ega.
Oila buzilishi ham mumkin. Buning turli sabablari bor. Biri - oilani ahloqiy nuqtai nazardan buzilishi. Bunda bolalar baloqatga etgach, erkin shahs sifatida yangi oilaga asos bo'lishlari - o'qil bolalarning uylantirilishi, qizlarning erga berilishi nazarda tutiladi.
Uylantirilgan farzandlarga ham, erga berilgan qizlarga ham yangi oila qurish va uni moddiy jihatdan dastlabki paytlarda muqtojlikdan saqlab turish uchun etarli bo'lgan uy-ro'zqor ashyolari ajratiladi. Shuningdek, oilaning tabiiy buzilishi ham mavjud. Unda ota-onaning, yoki otaning vafoti tufayli oila mulkining meros bo'lib bir yoki bir necha farzandga o'tishi munosabati bilan oila buzilishi mumkin.
Bundan tashhari, nikoq bekor qilinishi munosabati bilan oila buziladi. Aslida nikoqham diniy, ham dunyoviy nuqtai nazardan buzilmasligi kerak. Lekin o'rtada hiyonat sodir bo'lishi yoki yana boshqa bir hil sabablar tufayli nikoqni faqat ahloqiy obro'ga ega, qonun bilan tan olingan idoralar, masalan sud, va vakolatli ruqoniy bekor qilishi mumkin, zero u, aytganimizdek, ahloqiy qodisa. har bir jamiyat mana shu so'nggi turdagi oila buzilishiga harshi ko'rashadi. Bunday oila buzilishi qancha kamaysa, u o'sha jamiyat ahloqiy takomillashib borayotganini anglatadi.
2- masala. Dastlabki ahloq maskani bo'lmish oilalar yiqindisi fuharolik jamiyatini, millatni tashkil etadi. Fuharolik jamiyati moqiyatan oila bilan davlat o'rtasidagi daraja. Garchand, uning taraqqiyoti davlat taraqqiyotidan keyinroq ro'y bersa qaa, u albatta davlatni taqozo etadi, ya'ni fuharolik jamiyatining yashashi uchun uning oldida mustaqil nimadir bo'lishi kerak. Fuharolik jamiyati zamonaviy dunyomizda vujudga keladi, zero, qozirgi paytdagina fuharolar ququqi qaqiqatan ham inobatga olinadi. Fuharolik jamiyatida har bir odam o'zi uchun maqsad. Biroq, u boshqalar bilan o'zaro munosabatda bo'lmasdan turib, o'z maqsadiga to'la erisha olmaydi: boshqalar uning maqsadga etishishi yo'lidagi vositadir. Natijada har bir aloqida maqsad boshqalar bilan o'zaro munosabatlar vositasida, ularning farovonlikka intilishini qanoatlantirgani qolda, o'zi hamqanoatlanadi. Boshqacharoqqilib aytganda, fuharolik jamiyatida yahshi, badavlat, bahtli, ququqiy yashash uchun bo'lgan har bir fuharoning intilishi pirovard natijada butun jamiyatning o'shanday yashashiga olib keladi.
Fuharolik jamiyati, shunday qilib, bir kishining eqtiyojini uning meqnati vositasida qondirishi barobarida, shu meqnat vositasida barcha qolganlarning ham eqtiyojini qondiradi. U o'z a'zolarining shahsiy erkinliklari va ququqlarini qimoya qiladi, odil sud vositasida ular mulkiga dahl qilinishiga yo'l qo'ymaydi. Fuharolik jamiyati turli tabaqalardan tashkil topadi. Ular orasida tabaqaviy yoki sinfiy ziddiyat singari qodisalar ro'y berishi mumkin emas. Chunki bunda shahs - davlat fuharosi, muayyan inson manfaatlari birinchi o'rinda turadi va bu manfaatlar, aytganimizdek, ham ahloqiy, hamqonuniy jihatdan qimoya qilinadi.
Mamlakatimizda qozir erkin, demokratik fuharolik jamiyatini tuzishga kirishganmiz. Bu jamiyat, ma'lum ma'noda, harbliklar tasavvuridagi fuharolik jamiyatlaridan farqqiladi. harbda bu borada e'tibor asosan ququqiy yo'nalishning ustuvorligiga haratilsa, bizda ahloqiy-ma'naviy yo'nalishning ustuvorligini ko'rish mumkin. Shu nuqtai nazardan olib haraganda, biz qurayotgan fuharolik jamiyati harb dunyosi uchun o'rnak bo'lishi mumkin. Bu fahrlanish qissidan kelib chiqqan balandparvoz gap emas. Masala shundaki, harb jamiyatlari qozirgi paytda ahloqiylikni ququqiylikning yuqori bosqichi sifatida qabul qilmoqdalar. Lekin ular uchun «ahloqiy o'rin bo'shatishdan» ko'ra «ququqiy o'rinni egallab turish» na faqat qonuniy, balki zavqliroq tuyuladi. Bizning mentalitetimizda esa, buning aksi - har bir «ahloqiy o'rin bo'shatish» o'zbek qalbiga quvonch, o'z insonlik burchini bajarganlik qissini to'ldiradi.
Bundan tashhari, bizda fuharolik jamiyati qurishni ma'lum ma'noda tezlashtiradigan, harb mentalitetiga hos bo'lmagan maqallalar bor. O'zbek maqallalari tom ma'noda ahloqiy tarbiyaning maskani; oila kattalari bolaga qanchalik tarbiya bera olsa, o'sha oila yashayotgan maqallaning tarbiya borasidagi qissasi ham shuncha bo'ladi, desak hato qilmaymiz. Buning ustiga, maqallada halqimizning qadimiy demokratik an'analari qozir ham o'z kuchini yo'qotgan emas. Maqallada yashayotgan, qukumat a'zosi ham, millioner tijoratchi ham, farrosh ham, odiy o'qituvchi ham bir hildagi maqalladoshlik ququqiga ega. Chunonchi, maqallanig oqsoqoli oddiy o'qituvchi bo'lishi mumkin va ko'p qollarda shunday ham. qukumat a'zosi yoki millioner esa, maqallada faqat maqalladoshlik «lavozimida» bo'ladi. Ularning farqlanishi faqat ahloqiy jihatlari bilangina belgilanadi. Ana shu hususiyatlari bilan maqalla o'z-o'zini boshharish tuzilmasi sifatida oiladan fuharolik jamiyatiga o'tish uchun ahloqiy ko'prik bo'lib hizmat qiladi. Bunday oraliq boqlovchi tuzilma, yuqorida aytganimizdek, harb olamida yo'q. Demak, shunga ko'ra ham, bizda fuharolik jamiyatiga o'tish nisbatan osonroq kechadi, degan fikr bildirish mumkin. Bu borada Respublikamiz Prezidenti Islom Karimovning: «Shu ma'noda maqallani o'z-o'zini boshharish maktabi, ta'bir joiz bo'lsa, demokratiya darshonasi, deb atash mumkin», degan so'zlari ayni qaqiqatdir.
Buyuk olmon faylasufi qegelь davlatni ahloqiy qoyaning voqe bo'lishi deb ta'riflaydi va tabiiy munosabatlarni ma'naviy munosabatlar bilan muqoyasa qilib, oilani -qissiyotga, fuharolik jamiyatini - asabning ta'sirlanish qobiliyatiga, davlatni esa o'zi uchun asab tizimiga o'hshatadi; u o'z ichida botinan tashkil topgan, biroq uning yashashi o'zida ikki qolatning taraqqiy topishi bilan boqliq, bular - oila va fuharolik jamiyati. Davlat aqlning ro'yobga chiqishi sifatida har bir shahs ihtiyoriga mosdir. Odatda, davlatning maqsadi o'z fuharolarini bahtli qilish deb qisoblanadi. Agar fuharolar qiynalsa, ularning sub'ektiv eqtiyoj-maqsadlari qondirilmasa, davlatning mustaqkamligi shubqa ostida qoladi. Davlatning asosi - siyosiy tuzum. Uning taqdiri ham ana shu siyosiy tuzumga boqliq.
Ko'pdan-ko'p turli-tuman boshharuv va tashkiliy institutlardan iborat bo'lgan davlatning eng muhim ahloqiy vazifalaridan biri-tarbiya. Davlat tomonidan maktabgacha bo'lgan tashkilotlarda, maktablarda va oliy o'quv yurtlarida ta'lim bilan qo'shib olib boriladigan tarbiya aloqida ahamiyatga ega. Agar mazkur tarbiyada ommabop usullarning toshi bosib ketsa, u qol maqtarli emas; yoshlarning o'zligini anglagan shahs bo'lib etishuvi mushkullashadi. Shu bois imkon boricha tarbiyada individual yondoshuvga intilish maqsadga muvofiq.
Demokratik tamoyillarni amalga oshirish jarayonlarida davlat, hamma fuharo baravar teng, degan usulda ish ko'rmasligi lozim; hammaning ququqiy tengligini tan olgan qolda, ijtimoiy tenglashtirish tamoyiliga yo'l qo'ymaslik kerak.
Davlatning mavjud bo'lish sharti, eng avvalo, uning suverenitetida. Bunda halq tashqi olamga nisbatan mustaqil bo'ladi va o'z davlatini shu mustaqillik asosida tuzadi. Biz mustaqillikka erishganimizdan keyin o'z davlatimizni qadimiy davlatchiligimizning eng yahshi an'analari bilan birga zamonaviy demokratik tamoyillar asosida qurishga kirishdik. Davlatimiz ham ma'naviy-ahloqiy, ham jismoniy tarbiyaga katta ahamiyat berib kelmoqda. 2000-yilning «Soqlom avlod yili» deb atalishi bejiz emas; yosh avlod tarbiyasi bizda davlat siyosati darajasiga ko'tarilgan. Mana, ko'rinishidan juda oddiy bir misol. O'zini eng insonparvar davlat deb e'lon qilgan SHo'rolar Ittifoqi bunyodga kelganidan boshlab, deyarli yarim asr mobaynida bola tuqilgach, onani uch oy ishdan ozod qilardi; ona uch oylik chaqaloqni boqchaga tashlab, ishga chiqishga majbur bo'lardi, aks qolda u buyruq bilan ishdan bo'shatilardi. Keyinchalik bu tarbiya ta'tili 1 yil qilib belgilandi. Bizning davlatimiz esa tashkil bo'lgani barobaridayoq bola tarbiyasini yuksak ijtimoiy-ahloqiy qodisa sifatida e'tirof etib, yangi tuqilgan bola tarbiyasi uchun onaga 3 yillgacha muddat berdi. Uch yilgacha onaning ish joyi saqlanib turadi. Shu birgina misolning o'ziyoq totalitar tuzum davlati bilan demokratik davlat naqadar katta farqqilishini ko'rsatib turadi. Totalitar tuzum davlati yolqon, aldov - ahloqsizlik instituti. Biz tanlagan demokratik davlatning asosida esa yuksak ahloqiylik yotadi.
3- masala. Davlat va fuharolik jamiyatidagi ahloqiy yuksaklik darajasini ular fuharolari ahloqiy madaniyati belgilaydi. Ahloqiy madaniyat shahsning jamiyat ahloqiy tajribalarini egallashi va bu tajribalardan boshqa odamlar bilan bo'lgan munosabatlarida foydalanishi, o'z-o'zini muntazam takomillashtirib borishi singari jihatlarni o'z ichiga oladi. qisqasi, u shahs ahloqiy taraqqiyotining belgisi qisoblanadi. Zero ahloqiy madaniyat ahloqiy tafakkur madaniyatining qator unsurlarini o'z ichiga olgan tuzilmadir. U shahsning o'zgalar bilan o'zaro munosabatlarida namoyon bo'ladi.
Ahloqiy madaniyatning eng muhim unsurlaridan biri-muomala odobi. U moqiyatan o'zaro hamkorlikning shakllaridan biri. Inson zoti bir-biri bilan hamkorlik qilmasdan, o'zaro tajriba almashmasdan, bir-biriga ta'sir ko'rsatmasdan rasmona yashashi mumkin emas. Muomala odam uchun eqtiyoj, zarurat, soqlom kishi usiz ruqan qiynaladi, kayfiyati tushib boradi. Bu o'rinda buyuk ingliz yozuvchisi Daniel Defo qalamiga mansub mashqur «Robinzon Kruzoning sarguzashtlari» asarini eslashning o'ziyoq kifoya: Jumaboyni topib olgan Robinzonning naqadar quvonishiga ham sabab ana shunda.
Muomala odobi boshqa kishilar qadr-qimmatini, izzatini joyiga qo'yishni, an'anaviy ahloqiy me'yoriy talablarni bajarishni taqazo etadi. Shuning barobarida, u insondagi yahshi jihatlarni namoyon etishi, ko'zga ko'rsatishi bilan ham ajralib turadi. Uning eng yorqin, eng sermazmun va eng ifodali namoyon bo'lishi so'z, nutq vositasida ro'y beradi. So'zlash va tinglay bilish, suqbatlashish madaniyati muomalaning muhimjihatlarini tashkil etadi. Shu bois muomala odobi o'zini, eng avvalo, shirinsuqanlik, kamsuqumlik, bosiqlik, hushfe'llilik singari ahloqiy me'yorlarda namoyon qiladi.
Muomala odobining yana bir «ko'zgusi» bu -insoniy harash, nigoq. Ma'lumki, odamning harashida, yuz ifodasida, qo'l harakatlarida uning qay sabablardandir tilga chiqmagan, so'zga aylanmagan qissiyoti, talablari o'z aksini topadi. Chunonchi, suqbatdoshining gapini ohirigacha eshitmay, qo'l siltab ketish - muomaladagi madaniyatsizlikni anglatadi. Ba'zan harab qo'yishning o'zi so'zdan ham kuchliroq ta'sir ko'rsatadi. Deylik, bir quruvchi usta o'z shogirdining hatti-harakatlaridan noroziligini bildirish uchun bosh chayqab, jilmayib qo'yishi mumkin. Ikkinchi usta esa, bir laqza o'qrayib harash bilan munosabatini ifodalaydi. Birinchi usta yuz ifodasi va hatti-harakati bilan; «Obbo shovvoz-ey, sal shoshilibsan-da, qa, mayli, zarari yo'q, shunaqasi ham bo'ladi», degan ma'noni anglatsa, ikkinchi ustaning harashidan; «Yana ishni rasvo qilibsan-ku, padarla'nat, qachon odam bo'lasanq!», degan so'zlarni uqish mumkin. Shubqasiz, birinchi usta muomalada odobga rioya qilgan bo'lsa, ikkinchisi uning aksi - shogirdining emas, o'zining odobsizligini ko'rsatmoqda.
Umuman olganda, muomala odobi kishilarning nasiqat va odob o'rgatishsiz bir-biriga ta'siri, tarbiya va o'z-o'zini tarbiya vositasi sifatida diqqatga sazovor. Shu sababli yoshlarimizda muomala odobini shakllantirish qozirgi kunda jamiyatimiz oldida turgan muhim vazifalardan. Bunda ota-onaning, maqalla-ko'yning ta'siri katta. Undan foydalana bilash kerak. Zero ahloqiy komillikka erishish muomala odobini egallashdan boshlanadi.
Ahloqiy madaniyat yaqqol ko'zga tashlanadigan munosabatlar ko'rinishidan biri, bu - etiket. U ko'proq insonning tashqi madaniyatini, o'zaro munosabatlardagi o'zni tutish qonun-qoidalarining bajarilishini boshharadi. Agar muomala odobida inson o'z munosabatlariga ijodiy yondoshsa, ya'ni bir qolatda bir necha muomala qilish imkoniga ega bo'lsa, etiket muayyan qolat uchun faqat bir hil qoidalashtirib qo'yilgan hatti-harakatni taqozo etadi.
Etiketning hamrovi keng, u, ma'lum ma'noda, halharo miqyosda qabul qilingan muomala qonun-qoidalarini o'z ichiga oladi. Masalan, siyosiy arbob etiketi, meqmondorchilik etiketi va q. k. Etiketga rioya qilishning mumtoz namunasini biz tez-tez televizor ekrani orqali ko'rib turamiz. Prezidentimiz Islom Karimovga qorijiy mamlakatlar elchilarining ishonch yorliqlarini topshirish marosimlarini eslang. Unda faqat bir hil qolat, qalharo miqyosda o'rnatilgan qoida hukmron. Uni Prezidentning ham, elchilarning ham buzishga qaqqi yo'q. Yoki juda oddiy, kichkina bir misol: dasturhonda tanovul payti, pichoqni o'ng qo'lda ushlash zamonaviy meqmondorchilik etiketining qat'iy qoidalaridan biri sanaladi - uni buzish atrofdagilarda qayrat va isteqzo uyqotadi. Shu bois etiketni odat tusiga aylantirilgan, qat'iylashtirilgan muomala odobi deyish ham mumkin.
Etiket - takallufning mayda-chuyda jihatlarigacha ishlab chiqilgan odob qoidalari sifatida ijobiy, kishining ko'zini quvontiradigan muomala qodisasi. Lekin, ayni paytda, u asl ahloqiy asosini yo'qotgan majburiy mulozamat tarzida ham namoyon bo'ladi: etiket qoidalarini bajarayotgan kishi aslida o'z hoqish-ihtiyoriga harshi ish ko'rayotgan bo'lishi ham mumkin. Bu jihatdan u munofiqlikning bir ko'rinishiga aylanadi. Masalan, siz ertalab ishga shoshilib, darvozadan chiqdingiz, deylik. Ro'parangizda tanishingiz yoki qo'shningiz uchraydi. Siz ko'rishib, qol-aqvol so'rashib uni: «qani uyga kiramiz, choy qilamiz, bir qangomalashamiz», deb ichkariga taklif qilasiz. Lekin, aslida, siz uning uyga kirishini aslo istamaysiz, vaqtingiz yo'q, qatto, shu uchrashganda ketgan vaqtingizni o'ylab, pitirlab turibsiz. Demak, siz o'z istagingizga harshi, etiket-mulozamat yuzasidan yolqon gaplarni aytasiz, qunuk eshitilsa ham na chora - munofiqlik qilasiz. Shunga haramay, umuman olganda, etiket shahsni muayyan tartib-qoidaga, qanday ichki ruqiy sharoitda bo'lmasin, bosiqlikka, muloyimlikka va sabr-toqatga o'rgatishi bilan ahamiyatlidir.
Ahloqiy madaniyat kasbiy odobda ham yaqqol ko'zga tashlanadi. Chunki inson voyaga etib, bir kasbning boshini tutgach, o'z kasbi doirasida odamlar bilan muntazam munosabatda bo'ladi. Bu munosabat, bir tomondan, hamkasabalar davrasida ro'y bersa, ikkinchi jihatdan, u kasb talabiga binoan uchrashadigan turli toifadagi odamlar bilan yuzaga keladi. Ayni paytda, kasbiy odob ahloqiy madaniyatning eng yuksak shakllaridan biri, uning jamiyat ahloqiy qayotidagi o'rni yuksak. Shu bois kasbiy odobga bafurjaroq to'htalish joiz.
har bir jamiyatda muayyan guruqlar borki, egallagan kasblari ularni boshqa jamiyatdoshlariga nisbatan imtiyozli darajaga olib chiqadi. Ko'pchilik jamiyat a'zolarining qayot-mamotlari, soqligi, ma'naviy soqlomligi, ququqiy qimoyasi, ilmiy saloqiyatining namoyon bo'lishi kabi omillar o'shanday imtiyozli kasb egalarining o'z kasbiy burch mas'uliyatini qay darajada qis etishlariga, qalollik va vijdon yuzasidan ish ko'rishlariga boqliqligi hammaga ma'lum. Chunonchi, tabobat hodimini, jarroqni olaylik. Deylik, u har bir operaciya kunida bir necha kishini qayotga qaytaradi; yuzlab odamlar uning yordamiga muqtoj, unga umid va ishonch ilinji bilan haraydilar. Bordi-yu, shahsiy manfaat yo'lida jarroq o'z bemoriga hiyonat qilsa-chi, ya'ni, uni qasddan qalok etsa-chiq Kim uni shunday qilmasligini kafolatlaydiq Yoki jurnalistni olaylik. U shahsiy manfaati yo'lida, kasbining kamyobligidan foydalanib, begunoq kishilarni ma'naviy azobga qo'yishi, atayin jamiyat oldida sharmanda qilishi va shuning qisobiga o'zining ba'zi bir muammolarini qal qilib olishi mumkin emasmiq Mumkin. Zero, to qaqiqat yuzaga chiqquncha, noqaq tanqidga uchragan shahsning adoi tamom bo'lishi qech gap emas. Ho'sh, jurnalistning shunday qilmasligini kim kafolatlaydiq Shu bois boshqalarning qo'lidan kelmaydigan ishlarni bajara oladiganlar faoliyatida o'zboshimchalik, manfaatparastlik, hudbinlik va kasbni suiste'mol qilish singari illatlarga yo'l qo'ymaslik uchun, shuningdek, ular ahloqiy darajasini yuksak bosqichda turishini ta'minlash maqsadida ko'p qollarda o'zaro qoidalar majmui yaratilgan. Bu qoidalar majmui, odatda, qasamyod yoki me'yorlar ko'rinishini olgan. Uni buzish o'ta odobsizlik va ahloqsizlik, qatto jamiyatga hiyonat tarzida baqolanadi. Bunday qasamyodlar juda uzoq tarihga ega. Misol tariqasida qozirgi kunda ham o'z ahamiyatini yo'qotmagan qadimgi Yunon qakimi qippokrat (milodgacha V-IV asrlar) tomonidan qisqa va lo'nda shaklda tuzilgan, tabobat hodimlari kasbiy odobi, qonun-qodalari jamlangan mashqur «qippokrat qasami»ni keltirish mumkin.
Tarihda o'z dushmanini davolagan tabiblar ham ko'p uchraydi. Chunonchi, qadimgi qind eposi «Ramayana»da (II-asr) beqush yotgan Lakshman boshida turgan devlar shoqining hos tabibi kechinmalari shu jihatdan muhim. Tabib oldida ikki yo'l bor edi: biri - saltanat dushmanini muqtoj bemor sifatida davolash, ikkinchi yo'l davolashdan bosh tortish bilan uni o'limga maqkum etish. Tabib uzoq muloqazadan so'ng, tabiblik odobi qoidalariga bo'ysunishni - Lakshmanni davolashni afzal ko'radi. Zero kasbiy odob qonun-qoidalari talabiga ko'ra, bemor to'shagi ustidagi tabib uchun do'st yoki dushman degan tushunchalar o'z ma'nosini yo'qotadi, uning qoshida faqat tibbiy yordamga intizor, shafqatga muqtoj, zaif inson yotadi. Davolanib qayotga qaytgan Lakshman devlar mamlakatining tengsiz buyuk jangchisi va saltanat valiaqdi Indirjidni jangda qalok etadi hamda tabib fuharo bo'lgan Lanka davlatining tanazzuliga yo'l ochadi. Lekin, kitobhon tabibni hiyonatkor yoki sotqin demaydi, aksincha, uning ma'naviy jasaratiga, qalolligiga, kasbiy burchiga sodiqligiga qayrat bilan tasannolar o'qiydi. Yoki mashqur rus olimi akademik Andrey Saharovning taqdirini olaylik. Buyuk nazariyotchi, fizik, termoyadro soqasida tengi yo'q mutahassis, vodorod bombasining asosiy kashfiyotchisi, Vatan mudofaasini mustaqkamlashdagi hizmatlari uchun o'nlab orden va medallar soqibi, ikki marta Socialistik Meqnat qaqramoni, obro'li, badavlat bu insonga nima etishmasdiq Nega u hammasidan kechishga - ommaviy qirqin qurollarini, jumladan, o'zi yaratgan vodorod bombasi sinovlariga ochiq bayonotlar bilan harshi chiqishga aqd qildi. Natijada qataqonlarga asoslangan SHo'rolar tuzumi uni ilmiy jamoatchilikdan ajratib, poytahtdan olisdagi Rossiya shaharlaridan biriga badarqa qildi, uning nomini matbuotda yoki kitoblarda qayd etilishini ta'qiqladi. Vaqolanki, u hammadan izzatliroq yashay olishi mumkin edi. Saharov yuksak ahloq yo'lini tanladi - olimlik burchi, odobi talablarini bajarishni harqanday boylik, izzat-ikromdan baland qo'ydi. Buyuk olim o'z kashfiyoti insonning eng oliy ququqi bo'lmish - yashash ququqiga raqna solishi mumkinligi va qisman solayotgani uchun uni amalda qo'llanilishiga harshi ko'rashdi. U sho'rolar mafko'rasining o'zini Vatan mudafaasi quvvatini susaytirishga harakat qilgan salkam hiyonatkor fuharo deb e'lon etishiga, boshiga beqisob tuqmatlar, ta'na-dashnomlar yoqdirishiga sabot bilan chidadi, aqdidan qaytmadi, yovuzlik saltanati qo'lida o'z olimlik iste'dodining qo'qirchoq bo'lishiga, harbiy murvatga aylanishiga yo'l qo'ymadi. Ohir-oqibatda u inson ququqlarining jaqon tan olgan eng buyuk qimoyachilaridan biri sifatida butun insoniyat taqsiniga sazovor bo'ldi. Bunday misollarni ko'plab keltirish mumkin.
Bulardan tashhari, muallimlik odobi, ququq-tartibot qodimlari odobi, muqandis odobi singari birqancha kasbiy odob turlari borki, ular ham jamiyatda ahloqiy munosabatlar silsilasida muhim ahamiyatga ega. Shuni ham aytish kerakki, barcha kasbiy odob qonun-qoidalarining ta'sir doirasi, miqyosi bir hil emas. Ba'zi bir kasbiy odobning buzilishi oddiy odobsizlik doirasidan chiqib, ahloqsizlikka aylanib ketadi. Masalan, raqbarlik odobidagi ba'zi nuqtalarga tuhtalaylik. Raqbar quyi lavozimdagilarga mensimay, qo'pol munosabatda bo'lishi, o'ziga ishonib topshirilgan qudud yoki tashkilotdagi oddiy odamlar arz-dodiga, orzu-istaklariga to'ralarcha sovuqqon harashi odobsizlikka kirsa, uning shahsiy boylik orttirishi yo'lida korrupciya vositasida mamlakat, viloyat yoki tashkilot manfaatlarini qurbon qilishi ahloqsizlik, na faqat raqbarlik kasbiga balki Vatanga ham hiyonat tarzida baqolanishi mumkin. Ba'zan kasbiy odobni kasbiy ahloq deb atalishi ham shundan.
YUqorida keltirilganlardan ko'rinib turibdiki, kasbiy odob muammosi, ba'zilar o'ylaganidek, ahloqshunoslikning mayda masalalaridan emas. Uni har tomonlama o'rganish kasbiy erkinlik va kasbiy burch munosabatini tadqiq etish XXI asr ahloqshunosligida muhim o'rin egallayajak. Zero kasbiy odob shahs va jamiyat ahloqiy qayotida o'zini amaliy ahloq tarzida namoyon etuvchi ma'naviy qodisa sifatida baqolanishi lozim.
4-masala. Insonning ahloqiy qayoti uning ahloqiy tarbiyasi bilan chambarchas boqliq. Zero ahloqiy tarbiya insonning shahs bo'lib etishuvini ta'minlaydigan uzluksiz jarayonlaridan biri. Unda individ ahloqiy qadriyatlarni anglab etadi, o'zida ahloqiy fazilatlarni barharor etadi, ahloqiy tamoyillar va me'yorlar asosida yashashga o'rganadi. Ahloqiy tarbiya insoniyat tarihi mobaynida ikki muhim masalaga javob izlaydi: bulardan biri-qanday yashamoq kerak, ikkinchisi - nima qilmoq-u, nima qilmaslik lozim. Ana shu savollarga javob izlash jarayoni ahloqiy tarbiyaning amaliy ko'rinishidir.
Tarbiya ona qornidan boshlanadi degan gap bor. Uning asl ma'nosi, avvalo, ota-onaning o'zi ahloqiy tarbiya ko'rgan bo'lishi kerak degani. Zero qush inida ko'rganini qiladi: ota-ona oilada yuksak ahloq namunasini ko'rsatishi lozim.
Shuni ham aloqida ta'kidlash lozimki, ahloqiylik insonda faqat ahloqiy tarbiya vositasidagina vujudga keladi, degan moddiyatchilik harashlari ko'p yillar mobaynida hukmronlik qilib keldi. To'qri, ahloqiy tarbiyaning ahamiyati niqoyatda katta. Lekin ahloqiylik insonga uning insoniylik belgilaridan eng muhimi sifatida ato etilgan iloqiy ne'mat. Shu ma'naviy ne'mat - asosni ahloqiy tarbiya yordamida takomillashtiramiz. Aks qolda maymun va itlardan ham ahloqiy mavjudot tarbiyalab etkazishimiz mumkin bo'lur edi.
Shunday qilib, ahloqiy tarbiya inson farzandini takomilga, komillikka etkazish yo'llaridan biri. Uning vositalari ko'p. Ularning bir qismi an'anaviy tarbiya vositalari bo'lsa, yana bir qismi zamonaviy vositalar. Odatda, har ikki turdagi vositalardan foydalaniladi. Chunonchi, maktabgacha bo'lgan ahloqiy tarbiyada ertak va rivoyatlar vositasidagi an'anaviy tarbiya bilan o'yinchoqlar va o'yinlar vositasidagi zamonaviy tarbiya muvaffaqiyatli qo'llaniladi; bunda bolaning qizqanchiqlik, qirromlik qilmaslikka, qalol bo'lishga o'yinlar yordamida da'vat etiladi. Bolalar ahloqiy tarbiyasida televidenie, radio, qo'qirchoq teatri, kino san'ati katta rolь o'ynaydi.
Umuman, ahloqiy tarbiyaning eng kuchli vositasi-san'at. Bu vosita aqolining barcha tabaqasini, turli yoshdagi shahslarni hamrab oladi. Ayniqsa, san'atning badiiy adabiyot turi keng hamrovli. Ertakdan tortib, romangacha bo'lgan janrlarda chop etilgan asarlar shahsning ahloqiy shakllanishida ulkan hizmat ko'rsatadilar. Ular orqali kitobhon tarbiyalanuvchi sifatida ezgulik va yovuzlik nimaligini badiiy idrok etadi; ideal tanlashda ham ularning ahamiyati katta. Bundan tashhari, badiiy adabiyotning bevosita ahloqiy tarbiyaga mo'ljallangan qikoyatlar, rivoyatlar va nasiqatlar majmualari borki, biz ularni, yuqorida ko'rganimizdek, pandnomalar deb ataymiz: «Kalila va Dimna», «qobusnoma», «Guliston», «Zarbulmasal» singari bunday mumtoz asarlar an'anaviy ahloqiy tarbiya vositasi sifatida necha asrlardan buyon qanchadan-qancha avlodlarga hizmat qilib keldi, bundan buyon ham shunday bo'lib qolajak.
Ahloqiy tarbiyaning barcha zamonlar uchun dolzarb bo'lgan yo'li bu - namunaviylik tamoyili. Oilada, avvalo, yuqorida aytilganidek, ota-ona bolaga ahloqiy namuna bo'lishi kerak. Maktabda va oliy o'quv yurtida muallimlarning ta'lim berish usullaridan tortib, to «mayda-chuyda» hatti-harakatlarigacha o'z shogirdlari tomonidan shahsiy namuna tarzida qabul qilinishini nazardan qochirmaslik lozim. Ustoz-shogirdlik munosabatlaridagi muomala odobi, qalollik, rostgo'ylik yoshlar ahloqiy tarbiyasining shakllanishini ta'minlovchi omillardandir.
qozirgi paytda ahloqiy tarbiyaning eng kuchli zamonaviy vositasi sifatida televidenieni keltirish mumkin. U deyarli barcha san'at turlarida yaratilgan asarlarni ekranlashtirish va ekranda ko'rsatish imkoniga ega. Bundan tashhari, unda mahsus ahloqiy tarbiyaga baqishlangan muntazam ko'rsatuvlar ham berib boriladi. O'zbek tilidagi «Otalar so'zi-aqlning ko'zi», «Rivoyat», «Oqshom ertaklari» singari ko'rsatuvlar bunga misol bo'la oladi. Shu bois televidenie qech qachon engiltaklikni tarqib etuvchi qo'shiqlar, salkam pornografik reklamalar, inson qalbini qatttiqlashtiradigan «o'ldir-o'ldir»lardan iborat videofilьmlar korhonasi bo'lib qolmasligi kerak.
Ahloqiy tarbiyaning aqliy-ma'naviy va jismoniy tarbiya bilan qo'shib olib borilishi maqsadga muvofiq. O'shanda jamiyatimiz harjihatdan kamol topgan fuharolik jamiyatiga aylanadi. Mamlakatimizda buning uchun barcha ququqiy-ijtimoiy shart-sharoitlar yaratilgan.

Takrorlash uchun savolar

1. Oila va uning uch asosiy jihati nimalardan iboratq

2. Nikoqning ahloqiy moqiyati nimadaq
3. Muqabbat va nikoqning o'zaro mos kelish-kelmasligi nimalarga boqliqq
5. Fuharolik jamiyati qanday tuzilmaq
6. Davlatning ahloqiy asoslari qay tarzda ko'zga tashlanadiq
7. Muomala odobining inson qayotidagi o'rni qanday namoyon bo'ladiq
8. Etiket nimaq
9. Kasbiy odob shahs va jamiyat ijtimoiy qayotida qanday mavqe egallaydiq
10. Ahloqiy tarbiya nima hamda uning asosiy vositalari va yo'llari nimalarni o'z ichiga oladiq

Tayanch tushnchalar

Oila, Nikoq, Tarbiya, Fuharolik jamiyati, Davlat, Ahloqiy madaniyat, Muomala odobi, Etiket, Kasbiy odob, Ahloqiy tarbiya. Mustaqkam oila.