1-мавзу: “глобал иқтисодий ривожланиш” фанининг предмети ва услубиёти ҳамда вазифалари

xalqaro bamkorlikni amalga osbirifihni la^tnirtlovchi global
miqyosdagi materia L axborot, [ashki I iv-iqtisodiy infracuy.simaniiiK shaklianishi
3.2-rasm. Zamonaviy jahon iqtisodiyotining globallashuvi jarayonlari

2. 
   Global jarayonlarning milliy iqtisodiyotni rivojlanishiga ta’siri.
   

Jahon xo‘jaligi zamonaviy globallashuvining asosiy xususiyatlaridan biri kapital, tovar va xizmatlar, ishchi kuchining erkin harakatida inson intelektual qobiliyatidan unumli foydalanish imkoniyatlarining ortishida namoyon bo‘ladi. Ushbu omil ta’sirida rivojlanayotgan mamlakatlarning globallashuv afzalliklaridan foydalanish, ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot sur’atlarini oshirish imkoniyatlari paydo bo‘lib, shu bilan birga iqtisodiy siyosat yuritganda, uning e’tiborga olinmasligi salbiy oqibatlarga olib keluvchi natijalarni keltirib chiqarishi mumkin.
Kapitalning xalqaro migratsiyasi. So‘nggi yillarda axborot-kommunikatsiya texnologiyalar taraqqiyoti natijasida bevosita investitsiyalar, portfelb investitsiyalar va bank ssudalaridan iborat kapitallar xalqaro harakatining kuchayishi globallashuvning diqqatga sazovor xususiyatlaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Moliyaviy resurslar xalqaro oqimining o‘sish sur’atlari xalqaro savdo hajmining o‘sish sur’atlarini sezilarli darajada ortda qoldirmoqda. Ayniqsa, bevosita xorijiy investitsiyalar oqimining jadallashib borayotgani diqqatga sazovordir.




3.4-rasm. Globallashuvning asosiy jihatlari


15

Kapitalning xalqaro harakati uning barcha ishtirokchilariga daromad keltiradi. Xorijiy investorlar xalqaro miqyosdagi bozorlarga kirish orqali tavakkalchilikning diversifikatsiyasiga erishib, jahon miqyosida daromad olish imkoniyatini qo‘lga kiritadilar. Odatda investitsiya qabul qiluvchi davlatlarda foiz stavkalari darajalari yuqori bo‘lib, bu investorlarning o‘z kapitallarini yuqoriroq foyda miqdorini ta’minlovchi hududlarga yo‘naltirishiga turtki bo‘ladi.
Ma’lumki, o‘tish davri iqtisodiyoti mamlakatlarida milliy xo‘jalik tizimini takomillashtirish, shuningdek ishlab chiqarish va eksportning diversifikatsiyalashuviga erishish maqsadida mavjud tarmoqlarni rivojlantirish va yangilarini yaratishga ehtiyoj baland.
Bunday sharoitda jahon kapital bozoriga chuqur integratsiyalashuv ushbu mamlakatlar uchun iqtisodiyotni isloh qilish va o‘sish sur’atlarini jadallashtirish, moliyaviy tizimni barqarorlashtirish hamda milliy valyuta va bank tizimini mustahkamlash kabi masalalarni hal qilishda investitsiyalarni keng jalb qilish orqali jahon moliya bozorlari afzalliklaridan samarali foydalanish imkoniyatini beradi.
Investitsiya jalb qilish natijasida iqtisodiy o‘sish sur’atlarini oshirish kapitalning qaysi shaklda kirib kelishiga ko‘p jihatdan bog‘liqdir. Bevosita xorijiy investitsiyalar ko‘rinishidagi xalqaro kapital harakatida ishtirok etish ustuvorligini belgilovchi omillardan biri - bu transmilliy kompaniyalarning intellektual mulki bo‘lmish ilg‘or texnologiyalarning jahon bozorida to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotilmasligi bo‘lib, o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari bunday imkoniyatga faqatgina bevosita xorijiy investitsiyalarni jalb etish orqaligina ega bo‘lishlari mumkin.
Bu jihatdan bevosita xorijiy investitsiyalarning o‘tish iqtisodiyoti mamlakatlari uchun afcal xususiyatlari: hamkor transmilliy kompaniyalarning mavqei, ularning xom ashyo etkazib beruvchilar bilan aloqasi, tayyor mahsulot sotuv kanallari, jahon bozori doirasida marketning tadqiqotlari, boshqaruv malakasi va ishlab chiqarish sirlari, shuningdek, kadrlar tayyorlash dasturlaridan iborat bo‘lib, bu va boshqa omillardan oqilona foydalanish milliy iqtisodiyot samaradorligi va raqobatbardoshligi darajasining oshishiga olib kelmoqda.
Mamlakatda xorijiy investitsiyalar ishtirokidagi korxonalarning tashkil etilishi erkin raqobat muhitini yaratish orqali tovar va xizmatlar sifatini oshirish, ishlab chiqarish tannarxini pasaytirish va avvallari bozorning mahalliy ishlab chiqaruvchilar tomonidan monopollashtirilgan tarmoqlarida tovar va xizmatlar sifat standartlarining oshishiga olib kelishi mumkin.
Tovar va xizmatlar erkin savdosi globallashuvning muhim jihatidir. Ma’lumki, milliy iqtisodiyotning nisbiy afzalliklarga ega tarmoqlarda ixtisoslashuvi va xalqaro savdoda ishtirok etishi aholi daromadlari va farovonligi oshishining qo‘shimcha manbai bo‘lib hisoblanadi. Fan-texnika yutuqlaridan foydalanish natijalari xalqaro savdo orqali boshqa mamlakatlarga bilvosita va to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarqaladi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri tarqalish fan-texnika yutuqlarini o‘zida mujassam etgan texnologiyalarning jahon bozorida sotilganida va boshqa mamlakatlar ularni xarid qilganida sodir bo‘ladi. Bilvosita tarqalish yangi texnika va texnologiya ishlab chiqilgan mamlakat eksport tarmoqlari samaradorligi oshganida va tovarlar sifatining yaxshilanganida ro‘y beradi.

3. 
   Globallashuv jarayonini harakatlantiruvchi omillar.
   

X

■ So'nggi pylarda jahgn savdosi $ат»уя1агш jalb qiliish, oyniq&a riv^jUogan davlatlar orlasida qollflb-qnvvatkngani va Osiyw» yjnd hbiah chiqarllya]! snuutfco noodellan ishga tujhirilgonga qadar LsliLah chiqarish tiajmmi ko'payUrish bilan rtiuttahlianilaiiiib borgen.


■ лдпл qilish nfimjeripi indeksliri kudUi ishlab oEiiqiruvchi tbiuli vatcii oLJini^ suradi va kuchll L*lii^ri)ial chi Laming i shone hliligi soglom yeJqmiy talkbgd Lshjjrfl qilpdi.
alqaro iqtisodiy munosabatlar ilk davlatlar bilan bir paytda ob’ektiv reallik sifatida paydo bo‘lgan keng ko‘lamdagi rang-barang aloqalar va munosabatlarning muhim tarkibiy qismini ifodalaydi. Uzoq tarixga nazar tashlar ekanmiz, qadimgi tsivilizatsiyalar eramizdan avvalgi IV-III ming yilliklardayoq iqtisodiy sohada o‘zaro aloqalar olib borishganiga doir bir talay misollarga duch kelamiz, chunki ular hoh Qadimiy Misr yoki SHumer madaniyati bo‘lsin, xoh Ind vodiysi madaniyati yoki SHan-In davridagi Xitoy bo‘lsin, kelib chiqishining avtonomligi va geografik jihatdan ajralganligiga qaramasdan, bir-birlari bilan xo‘jalik munosabatlarini o‘matishga va ularni keyin ham davom ettirishga intilishgan.
yakun yasadi, jahon miqyosida Evropa bozorli iqtisodiyoti modelining g‘alabasini ifodaladi.
Boshqacha qilib aytganda, bir tomondan Evropa, SHimoliy Amerika va ma’lum darajada, YAponiya milliy xo‘jaliklarini, ikkinchi tomondan keng ko‘lamdagi mustamlaka periferiyalarini o‘z ichiga olgan jahon iqtisodiy majmuasining yuzaga kelishi xalqaro iqtisodiy munosabatlar tizimining shunday ko‘rinishining yaratilishiga olib keldiki, bu ko‘rinish shu holatda ma’lum o‘zgarishlar bilan hozirgi kunda ham mavjud bo‘lib kelmoqda.
Mustamlakachilik imperiyalarining tugatilishi va rivojlanayotgan mamlakatlar deb atalmish guruhlarning vujudga kelishi natijasida iqtisodiy aloqalar uch iqtisodiy markaz, ya’ni AQSH, Evropa, YAponiya bilan Osiyo, Afrika hamda Lotin Amerikasidagi yosh davlatlar o‘rtasidagi aloqalar ko‘rinishini oldi. Sobiq SSSRning tarqalib ketishi va sobiq sotsialistik mamlakatlarning tub ijtimoiy- iqtisodiy islohotlar yo‘liga o‘tishi rejalibuyruqbozlik xo‘jaligining samarasiz ekanligi va rivojlanishning bozor modeliga keng ko‘lamda o‘tish muqarrar ekanligini namoyish qildi.