1-мавзу. Илмий тадқиқот мавзусини танлаш ва унинг долзарблигини асослаш

6-мавзу. Комплекс ѐндашув

Бугун илм-фанлар интеграцияси реал воқеликдир. Ижтимоийгуманитар соҳалардаги изланишлар тадқиқот объекти (предмети)нинг кўпқиррали, мураккаб ва ранг-баранг хусусиятларга, сифатларга эгалиги туфайли бошқа илм-фан соҳаларига мурожаат этмоқда. Натижада тадқиқот объекти (предмети)ни комплекс ўрганиш давр талабига айланган.
Комплекс ѐндашув тадқиқот объекти (предмети) ичидаги қисмлар, бўлаклар, хусусиятлар ўртасидаги алоқаларни, ўзаро боғлиқларни ўрганиш усулидир. У тадқиқот объекти (предмети)нинг бутунлигини, системалигини, ушбу бутунга, системага хос бўлган белгилар ва хусусиятларни аниқлашга ѐрдам беради. Исталган объект (предмет) комплекс тадқиқ этилиши мумкин, чунки ижтимоийгуманитар илм-фан соҳалари ўрганадиган барча объект (предмет)лар кўпқиррали, мураккаб алоқаларга ва ранг-баранг хусусиятларга эгадир.
Фанлар методологияси ва назариясида кўпинча турли фанлар, қарашлар, ѐндашишларни уйғунлаштириш, улар ўртасидаги боғлиқликларни, алоқаларни топиш комплекс ѐндашув деб қаралади. Аммо бу тадқиқотчиларнинг, илм-фан соҳаларининг хоҳиши, истаги маҳсули эмас, балки тадқиқот объекти (предмети)нинг имманент хусусиятлари маҳсулидир. Демак, комплекс ѐндашув генезисини илмий-назарий изланишлардан эмас, балки тадқиқот объекти (предмети)нинг имманент хусусиятларидан излаш даркор.
Тадқиқотларнинг деярли барчасида фойдаланилган илмий тадқиқот методлари талабида комплекс ѐндашув амалга оширилгани уқтирилади, лекин бирорта ҳам тадқиқотда у нима, унинг моҳияти ва хусусиятлари, бошқа методлардан фарқ қилувчи белгилари нимада, деган саволларга жавоб берилмайди. Бу комплекс ѐндашув ҳақида аниқ тасаввурга эга бўлмаслик ѐки унинг ниқоби остига тадқиқот мавқеини ошириб кўрсатишга интилиш натижасидир.
Комплекс ѐндашув турли фанлар, назариялар, ѐндашувлар амалга оширган изланишларнинг, тадқиқот объекти (предмети)нинг рангбаранг қирраларини, реал ҳолатини, имкониятларини ўрганган турли соҳаларнинг пастулат ва хулосаларини умумлаштириш, уларга таяниш усулидир. Масалан, бугун инсонни икки юздан зиѐд илм-фан соҳалари тадқиқ этади. Инсон тўғрисида объектив билимга эга бўлиш учун ушбу илм-фан соҳаларининг пастулат ва хулосаларидан хабардор бўлиш лозим. Бу инсонга комплекс ѐндашишдир. Ёки бўлмаса ҳуқуқни олайлик. Бугун ҳуқуқни фалсафа (ҳуқуқ фалсафаси), социология (ҳуқуқ социологияси), педагогика (қонунга итоаткор шахсни тарбиялаш), психология (шахс девиант хулқ-атворини келтириб чиқарувчи мотивларни ўрганиш), тарих (сиѐсий-ҳуқуқий таълимотлар тарихи) каби кўплаб илм-фан соҳалари ўрганади. Ушбу илм-фан соҳалари натижаларини билмай ҳуқуқ ҳақида етарли билим шаклланмайди, буни эса комплекс ѐндашув орқали амалга ошириш мумкин.
Комплекс ѐндашув турли ѐндашувларнинг маҳсулидир. Айрим ѐндашув объект (предмет) ҳақида кенг билим беролмайди. Айнан шу ўринда фалсафа комплекс ѐндашув сифатида ўзини намоѐн этади.
Комплекс ѐндашув тадқиқот объекти (предмети) умумий фалсафий, методологик аҳамиятга эга хулосалар чиқаришга олиб келиши билан қимматлидир. Бундай хулосаларни ҳар бир тадқиқотда, эришилган натижалар сифатида учратиш мумкин. Демак, шундай хулосаларга келган ҳар бир тадқиқот комплекс ѐки фалсафий ѐндашувдан фойдаланган бўлади.
Комплекс ѐндашувнинг объект (предмет) ҳақидаги умумий тасаввури объект (предмет)нинг реал ҳолатини ѐки ундан идеал ҳолат бориш имкониятларини ифода этиши лозим, акс ҳолда у шунчаки баѐн, ифода, илмий аҳамиятга эга бўлмаган тезис бўлиб қолади. Умумий тасаввур концептуал аҳамиятга, объект (предмет) дуч келаѐтган муаммоларни илмий усуллар билан ҳал этиш йўлларини белгилаб беришга қаратилиши даркор. Комплекс ѐндашув учун энг аввало объект (предмет)нинг идеал ҳолати ҳақида аниқ тасаввурларни шакллантириш муҳимдир.
Комплекс ѐндашув объект (предмет)нинг қисмларини, бўлакларини ўрганишни рад этмайди, балки, аксинча, қўллаб-қувватлайди.
Ҳеч бир объект (предмет) қисмларсиз, бўлакларсиз фаолият кўрсата олмайди, ҳаракат қилолмайди. Кўп ҳолларда бутуннинг, системанинг самарали фаолият кўрсатиши, ҳаракат қилиши қисмлар, бўлаклар фаоллигига боғлиқдир. Шунинг учун ҳам комплекс ѐндашув қисмлар, бўлаклар ўртасидаги интеграцияни, алоқаларни ўрганишга алоҳида эътибор беради.
Интегратив алоқалар ҳар қандай бутуннинг, системанинг реал ҳолатидадир. Ушбу ҳолатдаги зиддиятлар баъзан интегратив алоқаларга салбий таъсир кўрсатади. Комплекс ѐндашув ушбу салбий таъсирни бутун системадан, унинг қисм ва бўлакларидан қидиради. Шу тариқа у бутунга, системага салбий кўрсатаѐтган нарсаларнинг омилларнинг илмий-методологик аҳамиятга эга асосларини топади. Комплекс ѐндашувда барча тадқиқот методлари қатнашиши мумкин, лекин уларнинг ҳеч бири фалсафий-методологик моҳият касб этолмайди. Тадқиқот методларининг бирор тури назарий-фалсафий умумлашмаларга берилган заҳоти унинг хулосалари фалсафийметодологик аҳамият касб этади. Лекин бундай умумлашмалар ҳам комплекс ѐндашув методининг ўзи эмас.
Комплекс ѐндашув учун нафақат қисмлар, бўлаклар ўртасидаги интегратив алоқалар, шунингдек ушбу алоқаларнинг бутун, система билан алоқалари ҳам зарурдир. Алоқаларнинг алоқалари бутунга, системага оид билимларни шакллантиради, агар бундай алоқалар ўрганилмаса, татбиқ этилган усул индукция ѐки дедукция методидир. Комплекс ѐндашув ички интегратив алоқаларни ташқи интегратив алоқалар (яъни, бутун, система ва ушбу бутуннинг, системанинг бошқа бутун ва системалар билан алоқалари)га айланиш жараѐнларини ўрганишга ундайди. Натижада объект (предмет) ички ва ташқи интегратив алоқаларга очиқ система сифатида қаралади.
Система (тизимнинг очиқлиги ранг-баранг, турли тадқиқот методларидан фойдаланишга ундайди. Комплекс ѐндашув эса ушбу методларнинг интегратив кўриниши, маҳсули сифатида намоѐн бўлади.
Мураккаб объект (предмет)ларни фақат комплекс ѐндашув орқали ўрганиш позитив натижалар беради. Масалан, жамият мураккаб объект (предмет) сифатида фақат комплекс ѐндашув орқали етарли англаниши мумкин. Уни тўлароқ англаш учун, масалан, анализ ѐки синтез, ретроспектив ѐки қиѐсий таҳлил методлари етарли эмас, бу ўринда илмий тадқиқотнинг барча методларидан самарали фойдаланиш талаб этилади.
Ижтимоий муносабатлар ҳам мураккаб объект (предмет)лардан биридир. Уларда тадқиқот жараѐнларига позитив ѐки негатив таъсир этувчи жиҳатлар етарлича учрайди. Комплекс ѐндашув ушбу муносабатларни шакллантирувчи ички ва ташқи интегратив алоқаларни позитив ва негатив жиҳатлари билан уйғунликда, диалектик тарзда қарашни шарт қилиб қўяди. Шундай диалектик ѐндашув бўлмаса, ижтимоий муносабатларнинг имманент хусусиятлари очилмай қолади, натижада улар ҳақида нообъектив, сохта хулосалар келиб чиқади. Ҳа, ижтимоий муносабатлар каби ўта мураккаб объект (предмет)ни ўрганаѐтганда тадқиқот методларидан фойдаланиш керакли даражада бўлмаслиги ѐки улар бир-бирига зид келиб қолиши мумкин. Масалан, бозор муносабатларини ўрганаѐтганда фақат статистика методидан фойдаланиш билан чекланиб бўлмайди, ушбу методнинг устунлик қилиши бошқа методлардан фойдаланишни чеклаб қўяди ѐки уларга тўсиқ бўлади. Шунинг учун комплекс ѐндашув нафақат ранг-баранг методлардан фойдаланиш маҳсули, шу билан бирга улардан ўринли, меъѐрида фойдаланиш кафолати ҳамдир.
Ижтимоий ҳаѐтга тааллуқли ҳар бир объект (предмет) комплекс ѐндашувга муҳтождир. Масалан, давлат ва бошқарув тизимлари, сиѐсат ва ҳуқуқ, ахлоқ ва таълим, оила ва қадриятлар мудом комплекс ѐндашувни тақозо этиб елган. Ўз навбатида, ушбу билиш объект (предмет)лари жамият, ижтимоий муносабатлар, тузум деб аталадиган бошқа билиш объект (предмет)лари ичига ҳам киради. Импликация хусусиятларини тадқиқ этиш объект (предмет)нинг интегратив алоқаларини ишонарли даражада очиб беради. Импликация:

• 
  объект (предмет)нинг ихтиѐри билан ѐки ташқи тазйиқлар остида;
  
• 
  тадқиқотчининг гносеологик изланишлари натижасида содир бўлади.
  

Импликация жараѐнларини ўрганиш объект (предмет) ичидаги интегратив алоқаларни, уларнинг генезиси ва кечиши қонуниятларини тўғри тушунишга ѐрдам беради.
Фалсафий мушоҳада моҳиятан комплекс ѐндашувнинг кўриниши, туридир. У ички ва ташқи интегратив алоқаларни борича қамраб олишга мойилдир. Объективликдан субъективликка кўтарилиш фалсафий мушоҳадани кенг қамровли билиш усулига айлантиради.
Анализ ва синтез методи тўғрисида ҳам шундай дейиш мумкин.
Комплекс ѐндашув қанчалик кенг ва ранг-баранг тадқиқот методларининг маҳсули бўлмасин, у объектив борлиқнинг, предметнинг ўрнига даъвогарлик қилолмайди. Объектив борлиқ, предмет мудом ундан кенгдир. Комплекс ѐндашув изчил, узоқ давом эттирилиши орқали объектив борлиққа, предметга яқинлашиши мумкин, аммо бу тақдирда ҳам у ўзининг чекланганлигидан халос бўлолмайди. Барча илмий тадқиқот методлари каби комплекс ѐндашув ҳам релятивистик (чекланганлик) хусусиятга эгадир.