1-mavzu. Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsad va vazifalari. Ilmiy bilimlarning metodologik asoslari. Reja

Hozirgi kunda fan bilim, faoliyat va ijtimoiy hodisa sifatida namoyon
bo‘ladi.
Bilim sifatida fan borliq narsalari va jarayonlarini amalda aniq,
izchil va tadrijiy bilishga qaratilgan. Bilimning noilmiy va ilmiy kabi
turlari farqlanadi. Noilmiy bilim kundalik amaliyot, ijtimoiy madaniy
munosabatlar va jarayonlar ta’sirida shakllanadi. Noilmiy bilim shakllari:
kundalik bilim, о’yin shaklidagi bilim, mifologik bilim, diniy bilim, shaxsiy
bilim, ijtimoiy bilim, kvaziilmiy bilim (kvazi – lotincha sо‘z bо‘lib, “gо‘yoki” degan ma’noni bildiradi. Zо‘rlik va majbur qilish metodlariga asoslanib, о‘ziga tarafdorlar va izdoshlarni izlaydigan bilimlar. Ular qoidaga kо‘ra, hokimiyatni qо‘lida ushlab turganlarni tanqid qilib bо‘lmaydigan, qattiq mafkuraviy tartib hukmron bо‘lgan, ilmiy bilimlar keskin tabaqalashgan sharoitda gullab yashnaydi. Sobiq Sovet totalitar jamiyati tarixida lisenkovchilik, geologiyada fiksizm, kibernetika, genetika kabi fanlarni inkor qilib, qaror topgan qarashlar bunga misol bо‘la oladi), psevdobilim (Psevdo... (yun. pseudos — yolgʻon) — oʻzlashma qoʻshma soʻzlarning birinchi qismi boʻlib, ikkinchi qismning yolgʻon, soxta ekanligini anglatadi (mas, psevdopodiyalar, psevdosfera).), paranormal bilim, okkult bilim, spiritik bilim va shu kabilardir. (O'qituvchi barcha bilim shakllarini ta’riflashi maqsadga muvofiq).
Ilmiy bilim kundalik amaliy tajriba negizida nazariy asoslangan va
amaliy isbotlangan bilimlar majmui bo’lib, и ilmiy bilishning obyektivlik,
haqiqiylik mezonlariga tayanadi.
Faoliyat sifatidagi fan qarorlar qabul qilish, yo’l tanlash, o'z
manfaatlarini kо’zlash, mas'uliyatni tan olishda namoyon bo’ladi.
Odatda noilmiy va ilmiy faoliyat turlari farqlanadi. Noilmiy faoliyat:
kundalik-amaliy faoliyat, о'yin shaklidagi faoliyat, moddiy ishlab
chiqarish va ma’naviy ishlab chiqarish kabilarda namoyon bo'lib, unda
ilmiylik mezonlariga amal qilinmaydi. V.I.Vemadskiy fanning faoliyat
sifatidagi talqinini alohida qayd etgan edi: «Fanning mazmuni ilmiy
nazariyalar, gipotezalar, modellar bo‘lib, u yaratuvchi dunyoning
manzarasi bilan cheklanmaydi, uning negizi asosan ilmiy omillar va
ulaming empirik xulosalaridan tashkil topadi, tirik odamlarning ilmiy ishi
uning asosiy jonli mazmunini tashkil etadi».
Ilmiy faoliyat sifatidagi fan obyektivlik, aniqlik, haqiqiylik
mezonlariga javob beruvchi ilmiy bilimlar tizimi sifatida amal qiladi va
mafkuraviy va siyosiy yo’nalishlarga nisbatan betaraf bo’lishga harakat
qiladi. Olimlar o‘z umrini baxsh etuvchi haqiqat yo‘lidagi izlanishlar
hamma narsadan ustun turishi, fanning bosh omili va asosiy boyligi
hisoblanadi.
Fanning uchinchi-instiftitsional talqini uning ijtimoiy tabiatiga urg‘u
beradi va uning borlig‘ini ijtimoiy ong shakli sifatida moddiylashtiradi.
Umuman olganda, fanning institutsional ko’rinishi bilan ijtimoiy ongning
boshqa shakllari: din, siyosat, huquq, mafkura, san’at va hokazolar ham
bog’liq.
Ijtimoiy institut sifatidagi fan ilmiy tashkilotlar; ilmiy hamjamiyat
a'zolari o'rtasidagi o’zaro aloqalar tizimini, me'yorlar va qadriyatlar
tizimini tashkil etadi. Biroq o‘n minglab va hatto yuz minglab odamlar o‘z
kasbini topgan institut sifatidagi fan yaqin o‘tmishdagi rivojlanish
mahsulidir. Zotan, faqat XX asrga kelib olim kasbi o’z ahamiyatiga ko‘ra
ruhoniy va qonunchi kasbi bilan tenglashdi.
Ijtimoiy madaniy hodisa sifatidagi fan ikki yo'nalishda: davlat
boshqaruvi tizimi va jamoa sifatidagi fanda namoyon bo‘ladi.
Davlat boshqaruvi tizimi sifatidagi fan bu universitetlar, ilmiy tadqiqot institutlar, laboratoriyalarda boshqaruvning davlat boshqaruvi darajasida amalga oshishini nazarda tutadi, (xususan, davlat boshqaruv usuli universitetlar institutlarda ham amal qiladi, Prezident davlat boshqaruvini qanday tizimli tashkil etsa,, rektor ham ilmiy jamoani shuday boshqaradi) jamoa sifatidagi fan esa, bu kafedralar, bo‘limlarda ishlayotgan olimlar, hodimlar bo’lib, ularga odamlaming tipik kо‘rinishiga xos bo'lgan barcha fazilatlar va illatlar xosdir. Shu bois, jamoa sifatidagi fanda haqiqiy fan fidoiylari, innovatsion g'oya tashabbuskorlari bilan bir qatorda munofiqlar, fikr о’g’rilari va amalparastlar ham faoliyat yuritadi. Bu insonlararo ziddiyatlarga asos bo’ladi.
Fanning ijtimoiy-madaniy hodisa sifatidagi chegarasi «madaniyat»
chegarasigacha kengayadi. Boshqa tomondan, fan o’zining dastlabki -
faoliyat va texnologiya sifatidagi talqinida madaniyatning birdan-bir
barqaror va «haqiqiy» poydevori roliga da’vogar bo‘ladi.
Ijtimoiylik munosabatlarining o‘zi odamlaming odamlar xususidagi
munosabatlari va odamlaming narsalar xususidagi munosabatlari sifatida
tushuniladi. Bundan fan ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida insoniy
munosabatlaming barcha sohalariga kirib boradi, u odamlar o‘rtasidagi
munosabatlarning asosiy negizlaridan ham, narsalami ishlab chiqarish,
ayirboshlash, taqsimlash va iste’mol qilish bilan bog‘liq barcha faoliyat
shakllaridan ham o‘rin oladi, degan xulosa kelib chiqadi.
Hozirgi raqamli texnologiyalar asrida: «Hamma narsa ilmiy, ilmiy
asoslangan va ilmiy tekshirilgan bo‘lishi lozim». Fanning bunday yuksak
maqomidan u inson hayotining barcha jabhalariga rasman faol kirib borishi
kerak, degan xulosa kelib chiqadimi yoki, aksincha, bu fanga insoniyat
hayotidagi barcha salbiy jarayonlar uchun mas’uliyat yuklaydimi? Bu
savol ochiq qolmoqda. Fan, ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida, doim
jamiyatda shakllangan madaniy an’nalarga, qabul qilingan qadriyatlar va
me’yorlarga tayanadi.