1-mavzu: “Ilmiy tadqiqot metodologiyasi fanining maqsadi va vazifalari ilmiy blimlarning metodologik asoslari Reja
- mavzu: Ilmiy tadqiqotdlarni prognozlashtirish. Ilmiy bashorat uning
Download 1.68 Mb. Pdf ko'rish
|
ИЛМИЙ ТАҚИҚОТ МЕТОДОЛОГИЯСИ маъруза матни (2)
|
8- mavzu: Ilmiy tadqiqotdlarni prognozlashtirish. Ilmiy bashorat uning ilmiy tadqiotdagi o‘rni. 1. Ilmiy bilishda prognoz (bashorat) qilishning o‘rni. 2. Fanda prognoz (bashorat) ijod shakli sifatida. 3. Tadqiqotlarda ilmiy ijod va bashorat metodologiyasidan foydalanish. Bashorat, ilmiy bashorat muammosi olimlarni qadimdan qiziqtirib kelgan. Qadimiy Hindiston, Xitoy, Markaziy Osiyo, Yunonistonda shakllangan falsafiy qarashlarda bashorat muammosiga dahldor fikrlar ko‘plab uchraydi. Qadimiy Xind falsafasida oldindan ko‘rish amaliy faoliyatga bog‘liq ekanligi, tajribadan kelib chiqqan holda o‘tmish, hozir va kelajakda sodir bo‘ladigan voqea-hodisalarni bashorat qilish mumkinligi haqida fikr yuritilgan. Qadimgi Xitoy manbalarida bashorat tushunchasi haqida fikr yuritilgan va unga sodir bo‘lishi mumkin bo‘lgan hodisa haqida oldindan hosil qilingan «bilim», deb ta’rif berilgan. Qadimgi Yunon faylasuflari tabiiy-ilmiy bilimlarga tayangan holda tabiatda bo‘lishi mumkin bo‘lgan hodisalarni bashorat qilganlar. Qadimgi Yunon faylasufi Falesning quyosh tutilishi haqidagi ilgari surgan bashoratini bunga misol tarzida keltirish mumkin. Haqiqatan ham Fales bashorat qilganidek, quyosh tutilishi Ioniyada 585 yili 25 may kuni sodir bo‘lgani haqidagi tarixchilarning ma’lumoti bor. Demokrit hodisalar orasidagi sababiy aloqadorliklarni aniqlash orqali kelajakda yuz beradigan hodisalarni bashorat qilish mumkin, deb hisoblagan. Bashorat haqida qadimgi Rim faylasufi Lukresiy Kar Tit (mil.av. 96-55 yillar)ning bayon etgan fikrlari diqqatga sazovor. Uning fikricha, tabiatda sodir bo‘ladigan turli- tuman hodisalar, jarayonlar orasida aloqadorlik mavjud. Hech narsa o‘z-o‘zidan ro‘y bermaydi. Biz dovulni keltirib chiqaradigan havo qatlamlarini ko‘rmaymiz, lekin uning vayron qiluvchilik kuchini ko‘ramiz. Lukresiy narsalarning kelib chiqishini tabiiy sabablarga bog‘laydi; quyoshning, oyning tutilishi kabi hodisalarning tabiiy sabablari bor, deb biladi. Sababiy aloqadorliklarni ochish, tushunish, narsa va hodisalarning hossa-xususiyatlarini oldindan bilish imkonini beradi, deb hisoblaydi olim. Tabiiy va ijtimoiy hodisalarni bilish va bashorat qilish masalalari O‘rta asrlar Markaziy Osiyo mutafakkirlari falsafiy, tabiiy-ilmiy va ijtimoiy-siyosiy qarashlarida muhim o‘rin tutadi. Al-Xorazmiyning matematika, astronomiya, geografiya, tarixga oid Abu Nasr Forobiyning fozil jamiyat, fozil davlat, insoniyatning baxtli kelajagi xaqidagi, Abu Rayhon Beruniyning tabiiy-ilmiy qarashlari, xususan, uning astronomiyaga oid fikrlari bu fanning kelgusi taraqqiyotiga juda katta ta’sir ko‘rsatdi. Abu Rayhon Beruniyning geologiya ilmiga oid qarashlari o‘zining kelajakka yo‘naltirilganligi nuqtai-nazaridan hozirgacha o‘z ahamiyatini yo‘qotgan emas. Bashorat hayoliy (utopik) sosializm va marksizm nazariyasining asosini tashkil etadi. O‘zbekiston Milliy ensiklopediyasida “bashorat” (arab - xushxabar) tushunchasiga ilmiy bilishning bir shakli, hali to‘la ma’lum bo‘lmagan imkoniyat tariqasidagi hodisalar, turli jarayonlar to‘g‘risida oldindan fikr aytish 43 deya ta’rif beriladi. Ma’lumki, bashoratning dastlabki shakli-sezgi, ishora, kundalik tajribaga asoslangan odatdagi (intuitiv) bashorat hisoblanadi. “Ko‘p asrlik hayotiy tajriba asosida odamlar u yoki bu hodisalarni kundalik hayotda qonuniy takrorlanishini anglab yetadilar, hamda ularni birbiriga taqqoslashni o‘rganadilar. Jumladan, qaldirg‘ochlar yer bag‘irlab uchsa, ob- havo tez orada yomonlashishini kutish ma’lum. Oddiy odamlarning kuzatuvchanligi, ijodiy zehni kelajakni prognoz qilishning o‘ziga xos shakli – xalq alomatlarida o‘z ifodasini topadi. Odamlar ob-havodagi o‘zgarishlarni va ularning hosilga ta’sirini asrlar osha kuzatib keladilar, hayvonlar, qushlar, qurtqumursqalarning ma’lum xulq atvoriga, kunchiqar va kunbotar mahallarda quyoshning tusiga,bulutlarning shakliga qarab obhavoni bashorat qilishga odatlangan" 44 . Bashorat shakllari orasida mifologik, diniy va ilmiy bashoratlar alohida o‘rinni egallaydi. Bunda zamonaviy bashorat va uning turli yo‘nalishlariga ham alohida ahamiyat qaratiladi. Mifologik bashoratda kelajak haqida folbinlik, shamanizm, turli afsona va rivoyatlar muhim ahamiyatga ega. Qizig‘i shundaki, garchand insoniyatning ba’zi vakillari ushbu bashorat shakli sohiblarini tanqid va masxara qilib kelgan bo‘lsalar-da, aynan ana shu yo‘nalishdagi bashoratlarda uchar jismlar, g‘oyibona, simsiz muloqot vositalari, koinot hamda Yer kurrasining turli joylarini ko‘rish, ko‘rsatish asboblari haqidagi tasavvurlar aks etgani, ular bugungi kunning voqeligiga aylangani hech kimni ajablantirmaydi. Diniy bashoratda Yaratganning hamma narsani oldindan bilishi va ilgaridan belgilab qo‘yishi, “vahiy kelishi”, oldindan aytish shaklida nomoyon bo‘ladi. Masalan, islomda hamma narsa oldindan belgilanganligi haqidagi aqida bashoratning muhim jihatlaridan biridir. Muxammad alayhissalom ta’limotiga ko‘ra, dunyoda hech narsa Olloh irodasidan tashqarida mavjud bo‘lmagan va mavjud bo‘lishi mumkin emas. “Har bir jon Ollohning izmi bilan va aniq belgilab qo‘yilgan muddatda o‘ladi” 45 . Bashorat, umuman olganda, hodisa, jarayonlar yo‘nalishi, xususiyatlarini oldindan ko‘ra olish, degan ma’noni ifodalaydi. Ilmiy bashorat – ilmiy bilim shakli. Bu – tabiat, jamiyat qonunlari va dalillarga tayangan holda kelajakda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan narsalar, hodisalar, jarayonlar haqidagi bilim. 43 Ўзбекистон Миллий Энциклопедияси. А-Ҳ ҳарфлари. Тошкент: Давлат илмий нашриёти, 2001-2006. 44 Саифназаров И, Қосимов Б, Никитченко Г. Фаннинг фалсафий масалалари. Тошкент: Янги аср авлоди, 2004. – Б.57. 45 Алоуддин Мансур. ўзбекча изоҳли таржима, Қуръони Карим. Тошкент: Чўлпон,1992. – Б.145. Bashoratning oddiy bilimdan asosiy farqi, unda kelajakda sodir bo‘lishi lozim bo‘lgan hodisa, jarayon haqidagi ilmiy axborot aks etadi. Aslida oldindan aytish – bashorat sub’yekt ongining olamni faol aks ettirish xususiyatidan kelib chiqadi. XX asrning yirik olimi B.K.Anoxin «tabiatdagi aks ettirish faolligi» hodisasini ochgan. Uning fikricha, butun biologik dunyo oldindan qo‘zg‘aladi, ta’sirlanadi. Masalan, daraxt guyo qahraton qishga tayyorgarlik ko‘rgandek, «barglarini to‘kadi»; ayrim hayvonlar qish uyqusiga cho‘madilar. Lekin Anoxin bayon etgan aks ettirish faolligi» sof biologik hodisa, u tirik organizmlarga - o‘simlikilarga, hayvonlarga taalluqli. Bashorat eng avvalo, ijtimiy hodisa, inson ongining o‘ziga xos xususiyati. Shu ma’noda bashorat ijtimoiy amaliyot jarayonida shakllanadigan xislat. Ayni vaqtda bashorat alohida individual ongning xislati emas. Bashorat – avvalo ijtimoiy ongning o‘ziga xos namoyon bo‘lishi. Garchi bashorat individ ongida vujudga kelsa- da, u faqat shu individning shaxsiy tajribasigina emas, balki ijtiomiy ongda aks etgan tajriba-ijtimoiy amaliyot natijalari asosida shakllanadi. Bashorat – ijtimoiy xarakterdagi ilmiy bilimning o‘ziga xos ko‘rinishi, u ilmiy bilish shakllari – taxmin, nazariya, qonunlarga tayangan holda hosil qilinadigan bilimdir. Ilmiy bashorat oldindan aytib berishning turli shakllaridan o‘zining bir qator xususiyatlari bilan farqlanadi: 1) Ilmiy bashorat narsa va hodisalardagi real mavjud ichki, mohiyatli aloqadorliklarga, qonuniyatlarga tayanadi. 2) Ilmiy bashorat absolyutlik, tamomila haqlikni da’vo qilmaydi, unda u yoki bu hodisaning ro‘y berishi ma’lum darajada tasdiqlanadi. 3) Ilmiy bashorat haqiqatga yaqin bilimdir. Bunday bilimning chinlik darajasi bir qator omillarga bog‘liq. Bu omillarni - Qanday kelajak bashorat qilinadi? - Bashorat qay darajada qonuniyatlarga tayangan? - Bashorat qilinuvchi hodisa, jarayonning barcha tomonlari ilmiy bilishda qay darajada to‘liq aks etyapti? kabi savollar orqali ifodalash mumkin. Ilmiy bashorat yangi qonunlar, nazariyalar, kashfiyotlarga sababchi bo‘ladi. Bunga bilish tarixidan ko‘plab misollar keltirish mumkin. Abu Rayhon Beruniy Osiyo, Afrika, Yevropa qit’alaridan tashqari boshqa bir katta qit’a borligini bashorat qilgan. Kolumb ochgan Amerika Beruniy bashoratining haqiqatga aylanishi edi. Abu Ali ibn Sino kasallikni qo‘zg‘atuvchi ko‘z ilg‘amas tirik organizmlar bo‘lsa kerak, deb bashorat qilgan edi. 1510 yili mikroskop ixtiro qilindi. Undan foydalangan biolog olim Paster va boshqalar mikrobni kashf qilganlar. Mendeyelevning kimyoviy elementlarning davriy sistemasi 1869 yilda kashf etilgan. Bunda hammasi bo‘lib 63 ta element ma’lum edi. Mendeyelevning davriy sistemasidagi bo‘sh kataklarning to‘ldirilishi, kimyoviy elementlardan 108 tasining kashf qilinishi ilmiy bashoratning kashfiyotga aylanishidir. Yoki 1846 yilgacha quyosh sistemasida faqat yettita planeta bor, ularning oxirgisi Uran, deb hisoblanar edi. Matematik Levere Uran harakati tenglamalarini sinchiklab tekshirib, noma’lum jism uning harakatiga ta’sir ko‘rsatayotganini aniqladi. Astronom Galle shunga asoslangan holda sakkizinchi planeta – Neptunni kashf qildi. Bashorat ilmiy bilish shakli sifatida o‘ziga xos tarkibga ega. Bu: a) bashorat ob’yekti; b) bashorat sub’yekti. Bashorat ob’yekti – bilish yo‘naltirilgan narsa, hodisa, jarayon. Sub’yekti – biluvchi inson va uning ob’yektga munosabati. Bashorat – ob’yektiv reallikning inson ongida aks etish shakli. Inson olamni faol aks ettiradi. Bunda biluvchi sub’yekt olamni manfaat-maqsadlariga ko‘ra aks ettiradi va bunda ijodiy tasavvur muhim o‘rin tutadi. Ilmiy bashorat unda ifodalangan bilimning mazmuniga ko‘ra 2 shaklda namoyon bo‘lishi mumkin: 1. Empirik bashorat. Bu ilgarigi tajriba asosida voqeahodisalar rivojini oldindan ko‘rish. 2. Nazariy bashorat. Bashoratning bu shakli sababiy aloqadorliklarni bilish asosiga quriladi. Ayni vaqtda nazariy bashorat qonunlarni bilishni talab qiladi. Ta’kidlash joizki, ilmiy bashorat uchun qonunlarni bilishning o‘zi kifoya qilmaydi. Bunda qonunlar amal qiladigan shart-sharoitlarni hisobga olish ham talab etiladi. Ilmiy bashorat turlicha fan sohalarida turlicha namoyon bo‘ladi. Masalan; tabiiy fanlardagi bashorat bilan ijtimoiygumanitar fanlardagi bashoratni o‘zaro bir- biridan farqlamoq lozim. Bashorat o‘z mazmuniga ko‘ra «prognozlash», «planlashtirish» tushunchalariga yaqin turadi. Ilmiy bashorat «prognozlash» tushunchasidan kengroq. «Pronozlash» ilmiy bashoratning namoyon bo‘lishi shakllaridan biridir. Bashorat ham, prognoz ham, planlashtirish ham inson ma’naviy faoliyatining ko‘rinishi va mahsuli bo‘lib hisoblanadi. Bashorat o‘rganilayotgan ob’yektning barcha xossa-hislatlarini, ichki zaruriy aloqa va munosabatlarini hisobga olishni taqazo etadi. Shu asosda ob’yektning keyingi, kelajakdagi xossaxususiyatlari, namoyon bo‘lish shakllari haqidagi bilim yuzaga keladi. Prognozlash, planlashtirish muayyan aniq maqsadning qo‘yilishi bilan bashoratdan farqlanadi. Hozirda maxsus fan sohasi – prognostika fani shakllangan. Prognozlash optimal taraqqiyotni ta’minlashga xizmat qiladigan konstruktiv yechimlarni ishlab chiqishni talab etadi. Planlashtirish esa kelajak muammosini yechishning aniq yo‘lini ifodalashga xizmat qiladi. Hozirgi zamon epistemiologiyasi ilmiy bashoratga bizni qiziqtirayotgan hodisalar va jarayonlarning mohiyati va kelgusidagi rivojlanish tendensiyalari xaqidagi bilim, deb qaraydi. Umuman, ilmiy bilish usullari mavjud bo‘lgani singari ilmiy bashoratda ham muayyan ilmiy bilish usullaridan foydalaniladi. Ma’lumki, ilmiy bilishning ikki: empirik va nazariy darajasi mavjud. Empirik darajada kuzatish, tajriba, analiz, sintez, turkumlash, induksiya, deduksiya, modellashtirish usullari qo‘llanadi. Ilmiy bashoratda ham shu metodlardan keng foydalaniladi. Bu metodlar yordamida dastlabki bilimlar, empirik umumlashmalar hosil qilinadi. Ana shu umumlashmalar asosida, narsa va hodisalardagi ichki zaruriy aloqalar va qonunlarga tayangan holda narsa, hodisa haqidagi ilmiy bilim – bashorat shakllanadi. Bunday ilmiy bilimlarni hosil qilishda foydalaniladigan metodlar sirasiga: a) falsafiy metodlar. b) mantiqiy usullar. v) matematik usullarni kiritish mumkin. Jamiyat o‘z-o‘zidan tashkillanuvchi, o‘z-o‘zidan rivojlanuvchi murakkab tizim hisoblanadi. Ijtimoiy bilishning muhim shakli ijtimoiy bashorat hisoblanadi. Bugun insoniyat qadam qo‘ygan yangi uchinchi ming yillik boshida kishilik jamiyati taraqqiyotini ilmiy tushunishsiz, ilmiy prognozsiz tasavvur qilish mumkin emas. Insoniyat sivilizatsiyasining hozirgi davri va kelajagini aniq tasavvur etmoq uchun fan ko‘pdan-ko‘p savollarga javob topishi lozim bo‘ladi. Ijtimoiy taraqqiyot qayerga, qaysi yo‘nalishga tomon harakat qilyapti? Bu tarakqiyot qanday sur’atlarda kechyapti? Taraqqiyotning jadallashuvi yoki sekinlashuviga qanday omillar ta’sir ko‘rsatishi mumkin? Taraqqiyotning yaqin tarixiy istiqbollari qanday bo‘ladi?. Ularga javoban ilgari suriladigan ilmiy bilimlar, prognozlar jamiyat taraqqiyoti istiqbollarini aniqlash imkonini beradi. Kursimizning avvalgi mavzularini ko‘rib chiqishda biz inson ijodiga jamiyatda va tabiatda yangi, ilgari ko‘rilmagan narsalarni yaratish borasidagi faol o‘zgartirish faoliyati deb ta’rif berdik. Bilishning ijodiy faolligi, bizningcha, ikki o‘zaro bog‘langan intensiyaga, bilish jaraѐni sub’yekti bo‘lgan insonning ijodiy va bilish qobiliyatlarini ro‘ѐbga chiqarishning ikki yo‘nalishiga ega. Birinchidan, bilish jaraѐnidagi ijod ilmiy bilimni muttasil to‘ldirish, oshirishga yo‘naltirilgan, ikkinchidan, ijodiy faollik mavjud haqqoniy bilim asosida tabiat va jamiyatning bo‘lg‘usi rivojlanishini ozmi, ko‘pmi aniq bashorat qilish imkonini beradi. Inson aql-idrokining kelajakni bashorat qilish qobiliyatida inson aqlining evristik, ijodiy-bunѐdkor qudrati to‘laqonli namoѐn bo‘ladi. Insoniyat hamisha kelajakni bashorat qilishga ehtiѐj sezgan. Hozirgi zamon postindustrial axborot jamiyati jadal va ziddiyatli rivojlanaѐtgan bugungi kun sharoitlarida bunday ehtiѐj yanada ortdi. Haѐtning o‘zi, ijtimoiy taraqqiѐt, fan, texnika, zamonaviy texnologiya va ishlab chiqarishlarning hozirgi zamon darajasi kelajakni har xil tomondan o‘rganish, tadqiq qilishga majbur etmoqda. Tabiat va jamiyat rivojlanishining ob’yektiv qonunlari va tendensiyalarini ijodiy bilish asosidagina kelajak hodisalarini to‘g‘ri bashorat qilish mumkin. Tabiat va jamiyat qonunlarini ijodiy o‘zlashtirish olam va inson haqidagi bilimlarimizdan ijtimoiy taraqqiѐt manfaatlarida foydalanish imkonini beradi. Moddiy olamning kelajakdagi taraqqiѐtini prognoz qilib biz insonning o‘tmish va bugungi kun haqida mavjud haqqoniy bilimini noma’lum kelajakka ongli ravishda ekstrapolyasiya qilamiz. Bunga bizning bilish sohasidagi ijodiy qobiliyatimiz, kuzatuvchanligimiz, mantiqiy fikrlash hamda kuzatish va mushohada yuritish orqali to‘g‘ri va teran xulosalar chiqarish qobiliyatimiz ko‘maklashadi. Masalan, ko‘p asrlik haѐtiy tajriba asosida odamlar u ѐki bu tabiiy hodisalar kundalik haѐtda qonuniy takrorlanishini anglab yetdilar hamda ularni bir-biriga taqqoslashni o‘rgandilar. Jumladan, qaldirg‘ochlar yer bag‘irlab uchsa, ob-havo tez orada ѐmonlashishini kutish kerakligi ma’lum. Oddiy odamlarning kuzatuvchanligi, ijodiy zehni kelajakni prognoz qilishning o‘ziga xos shakli - xalq alomatlarida o‘z ifodasini topadi. Odamlar ob-havodagi o‘zgarishlarni va ularning hosilga ta’risini asrlar osha kuzatib keladilar, hayvonlar, qushlar, qurt-qumursqalarning ma’lum xulq-atvoriga, kunchiqar va kunbotar mahallarda quѐshning tusiga, bulutlarning shakli, shamol yo‘nalishi va hokazolarga qarab ob-havoni bashorat qilishga odatlanganlar. Tabiiyki, bunday prognozlarning aniqlik darajasi uncha katta emas, ammo fanning prognostik funksiyasi, ilmiy bashorat aynan insonning kundalik haѐtiy tajribasidan va kuzatuvchanligidan, sodir bo‘laѐtgan hodisalarni ijodiy tahlildan o‘tkazish, tushunib yetish qobiliyatidan kelib chiqadi. Antik Gresiya falsafasi va fanining asoschisi Fales miloddan avvalgi VI asrda quѐsh tutilishini to‘g‘ri bashorat qilgan. O‘rta asrlarning buyuk astronomi al- Farg‘oniy uzoq kuzatishlar va hisob-kitoblar asosida o‘zining «Zij» asarida samo sohasidagi yuzlab yulduzlarning holatini to‘g‘ri aytib bergan. Fan tarixidan bunday aniq va to‘g‘ri prognoz qilishga misollarni ko‘plab keltirish mumkin. Ijtimoiy taraqqiѐtning xilma-xil jaraѐnlari ziddiyatli rivojlanishini kuzatib, ijodkor inson asrlar osha jamiyatning, uning turli sohalari: siѐsat, iqtisod, ma’naviyat va madaniyatning kelgusi rivojlanishini bashorat qilishga intilib kelgan. Masalan, hozirgi zamon iqtisod nazariyasi iqtisodiy prognoz qilishda matematika, ehtimolliklar nazariyasi, matematik va iqtisodiy statistika, kompyuterlarda murakkab hisob-kitoblar qilish va hokazolarning kuchli tadqiqot apparatidan foydalanadi. Ijtimoiy tizimlarning rivojlanishini ilmiy prognoz va bashorat qilish o‘zining teranligi, murakkabligi va betakrorligi bilan ajralib turadi. Jamiyat tarixida ikkita mutlaqo bir xil hodisa bo‘lishi mumkin emas. Har bir tarixiy hodisa o‘ziga xos va betakrordir. Kishilik jamiyatining tarixiy taraqqiѐtini prognoz qilishda ilmiy ijodning vazifasi tarixiy faktlarning tartibsiz uyumi orasidan takrorlanuvchi holatlar, qonuniyatlarni aniqlash, ajratib olish, hodisaning mohiyat-mazmunini aniqlash va tushunishga harakat qilish, so‘ng to‘g‘ri va teran ijtimoiy prognoz qilishdan iboratdir. To‘g‘ri bashorat va prognoz qilish uchun to‘g‘ri axborotga ega bo‘lishning o‘zi kifoya emas, axborotni mahorat bilan, ijodiy qayta ishlash, uni umumlashtirish, abstraktlashtirish, tahlil va sintez, induksiya va deduksiya, kuzatish va tizimga solish singari umumilmiy metodlar bilan olingan ma’lumotlar bilan to‘ldirish zarur. Ilmiy bilishning barcha shakllari, usullari va vositalaridan foydalanib fanda ilmiy bashorat qilish ilmiy bilishning zarur jihatlaridan biridir. Shu bilan bir vaqtda, tabiat va jamiyat rivojlanishining teran mohiyati, qonuniyatlarini bilmasdan to‘g‘ri, unumli ilmiy bashorat qilish mumkin emas. U ѐki bu hodisaning mohiyatini, uning mavjudligi va rivojlanishini boshqaruvchi qonunlarni bilish ilmiy prognoz va bashorat qilishning epistemologik negizini tashkil etadi. Ilmiy bashoratning teranligi va to‘g‘riligi darajasi predmetlar, jaraѐnlar, hodisalarni bilishning teranligi darajasiga bevosita bog‘liqdir. Hozirgi zamon postpozitivistik falsafasidagi tanqidiy rasionalizm yo‘nalishining yirik vakili K. Popper kelajak bizga qay darajada bog‘liq bo‘lsa, uni shu darajada bashorat qilish mumkin, degan edi. U ѐki bu jaraѐnning mohiyatini va sodir bo‘lishi qonuniyatlarini, muayyan tarzda - jaraѐn sodir bo‘lishining tarixiy shart-sharoitlarini bilgan holda, uning rivojlanish tendensiyalari va yakuniy natijalarini bashorat va prognoz qilish mumkin. Fanda yangi bilimni ijodiy, teran bashorat qilishning ѐrqin misollarini ko‘rish mumkin. Masalan, buyuk ximik D.I. Mendeleyev kimѐviy elementlarning davriy sistemasini kashf etib, o‘sha davrda fanga ma’lum bo‘lmagan ko‘pgina elementlarning xossalarini tavsiflab berdi. «Davriy qonun ma’lum voqelikka javob beribgina qolmay, kimѐviy elementlarning noma’lum mohiyatini ozgina bo‘lsa ham tushunish imkonini beradi», deb ѐzgan edi u 46 . Yangi elementlarning xossalarini ilmiy bashorat qilishda D.I. Mendeleyev ilmiy bilishning taqqoslash metodidan ijodiy va juda samarali foydalandi. Elementlarning xossalarini davrlar bo‘yicha taqqoslab, u galliy, germaniy, kabi elementlarning mavjudligini bashorat qildi, uranning atom og‘irligini ikki baravar oshirdi, indiy va syeriyning atom og‘irliklariga aniqlik kiritdi, kimѐ fanining keyingi rivojlanishi jaraѐnida to‘la tasdiqlangan boshqa bir qator bashoratlar qildi. Fanda bir olim tomonidan qilingan prognoz ko‘pincha boshqa olimlarning tajribasi va eksperimentida o‘z tasdig‘ini topadi. Masalan, XIX asrning o‘rtalarida ingliz fizigi D.K. Maksvell o‘zi yaratgan elektrodinamika negizida radioto‘lqinlarning hamda qattiq jismlar va gazlarga ѐrug‘lik bosimining ta’siri hodisasining mavjudligini bashorat qildi. Oradan bir necha o‘n yil o‘tgach, boshqa fiziklar Maksvellning mazkur bashoratini tasdiqladi. G. Gers radioto‘lqinlarni kashf etdi, P.N. Lebedev esa ѐrug‘lik bosimini eksperimental aniqladi. Natijada Maksvellning bashoratlari aniq tasdiqlangan ilmiy faktlarga aylandi va ilmiy bilim tizimidan o‘rin oldi. XX asrning boshida E. Rezerford atomning yadrolar va ular atrofida aylanuvchi elektronlardan iborat tuzilishi modelini yaratdi. O‘z modeli asosida u 1920 yili yangi elementar zarra - neytronning mavjudligini bashorat qildi. Oradan 12 yil o‘tgach, bu zarralarni D. Chedvik va F. Jolio-Kyuri eksperimental aniqladi. 46 Основы химии, II т. М., 1932, с. 63. Ilmiy bashorat prognozlar va fanda prognoz qilish bilan chambarchas bog‘liq. «Prognoz» tushunchasi grekcha «prognosis» atamasidan kelib chiqqan bo‘lib, bashorat qilish, biror narsani oldindan ko‘ra bilish degan ma’noni bildiradi. Maxsus fan sohasi - prognostika haqqoniy ilmiy prognozlar tuzish metodlarini o‘rganadi. Ilmiy bilishda prognoz qilish - o‘rganilaѐtgan ob’yektning rivojlanish istiqbollarini maxsus o‘rganuvchi ilmiy bashorat shakli prognoz bilan bog‘liq. Ijtimoiy fan sohalari: sosiologiya, politologiya, iqtisod nazariyasida prognoz qilish ijtimoiy boshqaruvning fundamental negizini tashkil etadi va har xil ijtimoiy tizimlarning ehtimol tutilgan rivojlanishi ssenariylarini rejalashtirish, dasturlashtirish, loyihalashtirishni o‘z ichiga oladi. Masalan, mintaqani iqtisodiy va ijtimoiy rivojlantirishning prognostik modelini tuzish dolzarb vazifadir. Ijtimoiy- iqtisodiy ilmiy prognozlar qisqa va o‘rta muddatli istiqbolga tuziladi hamda asosan sanoat, qishloq xo‘jaligi, infratuzilma, ѐnilg‘i-energetika kompleksi va hokazolarni optimal boshqarish yo‘llarini aniqlash bo‘yicha taktik xususiyatga ega bo‘ladi. Uzoq muddatli prognoz qilish davlat ѐki mamlakatlar guruhini rejalashtirish va boshqarish bo‘yicha strategik vazifalarni olis istiqbolga belgilaydi. Hozirgi globalistika davrida demografik jaraѐnlar, ekologik istiqbollar, oziq-ovqat ta’minoti va shu kabilarni, umumbashariy miqѐsdagi ijtimoiy hodisalarni global prognoz qilish haqida gapirish o‘rinli bo‘ladi. Jumladan, 2002 yilning sentyabrida Janubiy Afrikaning Yoxannesburg shahrida BMT homiyligida sayѐramizdagi ekologik ahvolni yaqin 10 yilga prognoz qilish bo‘yicha barcha davlatlarning sammiti bo‘lib o‘tdi. Ilmiy ijodda izlanish yo‘sinida prognoz qilish va normativ prognoz qilish tafovut etiladi. Izlanish yo‘sinida prognoz qilish rivojlanishda kuzatilaѐtgan tendensiyalarni davom ettirish, kelajakka ekstrapolyasiya qilishga asoslangan. Bunda ijtimoiy boshqaruv vositalari mazkur tendensiyalarni yaqin kelajakda o‘zgartirmaydi, deb shartli ravishda faraz qilinadi. Izlanish yo‘sinida prognoz qilish, ilmiy izlanish, o‘rganilaѐtgan ob’yektning monitoringini yuritishning maqsadi istiqbolli muammolarni hamda ularni hal qilishning maqbul, eng samarali va tejamli yo‘llarini aniqlashdan iborat. Ijtimoiy fanlarda normativ prognoz qilish oldindan yuklangan mezonlar asosida ob’yektning maqbul holatiga erishish maqsadida muammolarni hal qilishning yo‘llarini aniqlashni nazarda tutadi. Ijtimoiy hodisalarni prognoz qilishning mazkur shakllarini taqqoslash boshqaruvning samaradorligini oshirish uchun tavsiyalar va metodik ko‘rsatmalar ishlab chiqish imkonini beradi. Download 1.68 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|