1-mavzu: «инсон ҳУҚУҚлари умумий назарияси» фанининг тушунчаси, методи, тизими ва унинг аҳамияти

Бош Ассамблеянинг 1989 йил 20 ноябрдаги 44/25-резолюцияси билан имзолаш, ратификация қилиш ва цушилиш учун цабул цилинган ва очилган.
1990 йил 2 сентябрдан кучга кирган.
МУКАДДИМА Ушбу Конвенцияга иштирокчи-давлатлар,
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Низомида эълон қилинган тамойиллар- га мувофик, жамият барча аъзоларининг ўзига хос бўлган қадр-қиммати, тенг ва ажралмас Ҳуқуқлари ер юзасида эркинлик, адолат ва тинчликни таъмин- лашнинг асоси эканлиги эътироф этилганини ҳисобга олиб,
Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг халклари Низомда инсоннинг асосий Ҳуқуқларига, инсон шахсининг шаъни ва қадр-қимматига бўлган уз ишончла- рини тасдиқлаганликлари хамда ижтимоий тараққиёт ва турмуш шароитлари- ни яхшилаш борасида кумаклашишга ахд килганликларини эътиборга олиб, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Инсон Ҳуқуқлари умумжаҳон деклараци- яси ва инсон Ҳуқуқлари тўғрисидаги халкаро хужжатларда ҳар бир инсон маз­кур хужжатларда курсатиб қўйилган Ҳуқуқ хамда эркинликларга ирки, тана ранги, жинси, тили, дини, сиёсий ёки бошқа эътикодлари, миллий ёки ижти- моий келиб чиқиши, мулкий ахволи, тугилиши ёки бошқа ҳолатлар билан боғлиқ белгиларига кура ҳар кандай тафовутдан катъий назар, эга бўлишини эълон килганлиги ва розилик билдирганлигини эътироф этиб,
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Инсон Ҳуқуқлари умумжаҳон декларация- сига болалар алоҳида гамхурлик ва ёрдам Ҳуқуқига эгадирлар, деб эълон килганлигини эслатиб, жамиятнинг асосий ташкилоти ҳисобланмиш оила ва тиббий мухитга унинг барча аъзолари, айникса, болалар усиб-улгайишлари ва фаровонликка эга бўлишлари учун жамият доирасидаги мажбурият- ларни уз зиммасига тўлиқ оладиган бўлишига эришиш максадида зару р ҳимоя ва ёрдам билан таъминланиши лозим эканлигига ишонч хосил килган холда, боланинг соглом ва ҳар томонлама уйгун холда камолоти учун у оила гамхурлигида, бахт, мехр-мухаббат ва онгли тушуниш вазиятида усиши зарурлигини эътироф этиб,
267
бола жамиятда мустакил ҳаётга тула тайёрланиши ва Бирлашган Миллат- лар Ташкилоти Низомида эълон қилинган ғоялар рухида, айникса, тинчлик, қадр-қиммат, сабр-токат, эркинлик, тенглик ва бирдамлик рухида тарбияла- ниши лозимлигини ҳисобга олиб,
болани мана шундай алоҳида ҳимоя қилиш зарурлиги 1924 йилги Бола Ҳуқуқлари Женева декларациясида ва 1959 йил 20 ноябрда БМТнинг Бош Ассамблеяси томонидан қабул қилинган Бола Ҳуқуқлари декларацияси- да кузда ту тилганлигини ва Инсон Ҳуқуқлари умумжаҳон декларацияси, Фуқаролик ва сиёсий Ҳуқуқлар тўғрисида халкаро пактда (жумладан, 23­ва 24-моддаларда), Иқтисодий, ижтимоий ва маданий Ҳуқуқлар тўғрисида халкаро пактда (жумладан, 10-модда), шунингдек, ихтисослашган муасса- салар хамда болаларнинг фаровонлиги масалалари билан шугулланувчи халкаро ташкилотларнинг Низомлари ва тегишли хужжатларида эътироф этилганлигини эътиборга олиб,
Бола Ҳуқуқлари декларациясида курсатиб утилганидек, «бола, агар у жис- моний ва аклий жихатдан камолотга етишмаган булса, махсус муҳофаза ва гамхурликка, бинобарин, тугилгунча ва тугилгандан кейин хам муносиб даражадаги Ҳуқуқий ҳимояга мухтож» эканлигини эътиборга олиб, Ижти- моий ва Ҳуқуқий тамойиллар тўғрисидаги декларациянинг болалар ҳимояси ва фаровонлиги, айникса, болаларни миллий ва халкаро даражаларда тарби- ялашга бериш хамда асраб олиш пайтидаги ҳимояси ва фаровонлигига доир қоидаларига, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг Балогатга етмаган бола- ларга нисбатан одил судлов юритишга доир минимал стандарт қоидалари («Пекин қоидалари») ва Фавкулодда ҳолатларда ва куролли можаролар дав- рида аёллар ва болаларни ҳимоя қилиш тўғрисида декларация қоидаларига таяниб,
жаҳондаги барча мамлакатларда нихоятда огир шароитларда яшаётган болалар борлиги хамда улар алоҳида эътиборга мухтож эканликларини эътироф этиб,
боланинг ҳимоя қилиниши ва уйгун равишда ривожланиши учун ҳар бир халкнинг анъаналари ва маданий қадриятлари муҳим аҳамият касб этишини муносиб тарзда ҳисобга олиб,
ҳар бир мамлакатда, жумладан, ривожланаётган мамлакатларда болалар- нинг турмуш шароитларини яхшилаш учун халкаро ҳамкорлик қилишнинг муҳимлигини эътироф этиб,
қуйидагилар хакида келишиб олдилар:
I ҚИСМ
1-модда
Ушбу Конвенциянинг максадлари учун 18 ёшга тулмаган ҳар бир инсон зоти, агар болага нисбатан қўлланадиган қонун буйича у эртарок балогатга етмаган булса, бола ҳисобланади.
268
2-модда
1. Иштирокчи-давлатлар ушбу Конвенцияда уз таъсир доирасида бўлган ҳар бир бола учун кузда тутилган барча Ҳуқуқларни, хеч кандай камситишларсиз, ирки, тана ранги, жинси, тили, дини, сиёсий ёки бошқа эътикодлари, миллий, этник ёки ижтимоий келиб чиқиши, мулкий ахволи, боланинг соглиги ва тугилиши, унинг ота-онаси ёки қонуний васийси ёки бирор-бир бошқа ҳолатлардан катъий назар, хурмат киладилар хамда шу Ҳуқуқларни таъминлаб берадилар.
2 Иштирокчи-давлатлар бола, унинг ота-онаси, қонуний васийси ёки ошка оила аъзоларининг карашлари ёки эътикодида уз ифодасини топадиган маком, фаолият асосида камситиш ёки жазолашнинг барча шаклларидан бола ҳимоясини таъминлаш учун хамма зарур чораларни курадилар.
3-модда
1. Болаларга нисбатан барча хатти-ҳаракатларда, улар ижтимоий таъминот масалалари билан шугулланувчи давлат ёки хусусий муассасалар, судлар, маъ- мурий ёки қонун чиқарувчи органлар томонидан содир этиладими-йукми, бун- дан катъий назар, боланинг манфаатлари яхширок таъминланишига биринчи даражали эътибор берилади.
2. Иштирокчи-давлатлар уз зиммасига болани унинг фаровонлиги учун зарур ҳисобланган ҳимоя ва гамхурлик билан таъминлашини зиммаларига ола­дилар, бунда унинг ота-онаси, васийси ёки қонун буйича унинг учун жавобгар саналмиш бошқа шахсларнинг Ҳуқуқ ва мажбуриятларини эътиборда тутишни ҳисобга оладилар хамда анна шу максадда барча қонуний ва маъмурий чора- тадбирларни курадилар.
3. Иштирокчи-давлатлар болалар хакида гамхурлик курсатиш ёки уларни ҳимоя қилиш учун масъул ҳисобланган органлар, муассасалар ва хизматлар ваколатли органлар томонидан белгилаб қўйилган меъёрларга, хусусан, хавф- сизлик ва согликни сақлаш соҳасида ва улардаги ходимларнинг сони ва ишга яроклилиги, шунингдек, ваколатли назорат олиб бориши нуктаи назаридан бел- гиланган меъёрларга жавоб беришларини таъминлайдилар.
4-модда
Иштирокчи-давлатлар ушбу Конвенцияда эътироф этилган Ҳуқуқларни амал- га ошириш учун барча зарур қонуний, маъмурий ва бошқа чораларни курадилар. Иқтисодий, ижтимоий ва маданий Ҳуқуқларга нисбатан иштирокчи-давлатлар бун- дай чораларни узларида мавжуд бўлган имкониятлар доирасида, мумкин кадар юкори даражада зарурат тугилган такдирда эса халкаро ҳамкорлик доирасида қабул киладилар.
5-модда
Иштирокчи-давлатлар ота-онанинг ва тегишли ҳолатларда енгайти- рилган оила аъзолари ёки махаллий урф-одатларда кузда тутилгани- дек, жамоанинг васийлар ёки қонун буйича бола тарбияси учун жавоб-
269
гар ҳисобланган бошқа шахсларнинг ушбу Конвенцияда эътироф этил­ган Ҳуқуқларни амалга оширишда муносиб даражада болани бошқариш ва унга рахбарлик қилиш хамда бу ишни боланинг ривожланиб бораётган кобилиятларига мувофик холда бажаришдаги масъулияти, Ҳуқуқ ва маж- бу риятларини ху рмат киладилар.
6-модда
1. Иштирокчи-давлатлар ҳар бир бола яшаш учун ажралмас Ҳуқуқка эга экан- лигини эътироф этадилар.
2. Иштирокчи-давлатлар боланинг омон яшаши ва соглом ривожланиши учун мумкин кадар юкори даражада имконият яратиб берадилар.
7-модда
1. Бола тугилган захоти руйхатга олинади ва тугилган дакикасидан бошлаб исм билан аталиш ва фуқароликка эга бўлиш, шунингдек, иложи борича, уз ота- онасини билиш ва уларнинг гамхурликларидан бахраманд бўлиш Ҳуқуқларини олишга хакли ҳисобланади.
2. Иштирокчи-давлатлар бундай Ҳуқуқларнинг уз миллий қонунчиликларига мувофик амалга оширилишини, уларнинг мажбуриятлари шу соҳага тегишли халкаро хужжатларга асосан, хусусан, агар бола бошқа фуқароликка эга булмаган такдирда бажарилишини таъминлайдилар.
8-модда
1. Иштирокчи-давлатлар қонунда кузда тутилганидек, боланинг ўзига хос хусусиятлари жумладан, фуқаролиги, исми ва оилавий алокаларини сақлаб колиш Ҳуқуқини хурмат қилиш, қонунга зид равишда аралашувга йул куймаслик маж- буриятини оладилар.
2. Агар бола ўзига хослик элементларининг бир ёки барча қисмларидан гайриқонуний равишда махрум этилган булса, иштирокчи-давлатлар унинг бу хусу- сиятлари тезрок тикланиши учун зарур ёрдам ва ҳимоялашни таъминлайдилар.
9-модда
1. Иштирокчи-давлатлар бола уз ота-онасидан уларнинг хохишларига зид равишда айрилиб колмаслигини таъминлайдилар, ваколатли органлар суд қарорига биноан қўлланган қонун ва тартиб-русумга мувофик бундай айри- лиш боланинг энг яхши манфаатлари йулида зарур деб топган ҳолатлар бун- дан мустаснодир. Бундай ажрим, масалан, ота-она болага шафкатсизлик билан муносабатда бўлган ёки у хакда гамхурлик килмай куйган, ёхуд ота-она алоҳида яшаётган хамда бола яшайдиган жойга нисбатан қарор қабул қилиш зарурати пайдо бўлган у ёки бу аниқ ҳолатда зарур бўлиши мумкин.
2. Ушбу модданинг 1-бандига мувофик холда ишни ҳар кандай шароитда куриб чиқиш жараёнида барча манфаатдор томонларга мухокамада катнашиш ва уз нуктаи назарини баён қилиш имконияти берилади.
270
3. Иштирокчи-давлатлар ота-онасининг биттаси ёки ҳар икковидан хам айрил- ган боланинг улар билан мунтазам равишда шахсий муносабатлар ва тўғридан- тўғри алокалар боглаб туриш Ҳуқуқини хурмат киладилар, бундай муносабатлар боланинг энг яхши манфаатларига зид келадиган ҳолатлар бундан мустасно.
4. Иштирокчи-давлат томонидан қабул қилинган бирор-бир қарор, масалан, хибсга олиш, камаш, сургун қилиш, депортация ёки ота-онадан биттаси ёхуд икковининг хам, ёки боланинг улими (ана шу шахс давлат ихтиёрида бўлган пайт- да ҳар кандай сабабга кура руй берган улим хам шунга киради) туфайли содир бўлган булса, иштирокчи-давлат ота-онага, болага ёки, агар зарурат тугилса, оиланинг бошқа аъзосига уларнинг илтимосига биноан оиланинг йуколган аъзо­си (аъзолари яшаб турган жой) хакида, зарур ахборотни агар бу боланинг фаро- вонлигига зиён келтирмайдиган булса етказиб беради. Иштирокчи-давлатлар бундай илтимосни кондириш уз-ўзидан тегишли шахс (шахслар) учун нохуш окибатларга олиб келмаслигини таъмин этадилар.
10-модда
1. Иштирокчи-давлатларнинг 9-моддадаги 1-банд буйича мажбуриятига мувофик бола ёки унинг ота-онаси оилани бирлаштириш максадида иштирокчи- давлатга кириш ёхуд ундан чиқиш учун берган аризалари иштирокчи-давлатлар томонидан ижобий, инсонпарварлик рухида ва тезкорлик билан куриб чиқилиши лозим. Иштирокчи-давлатлар бундай илтимослар аризачилар ва уларнинг оила аъзолари учун нохуш окибатлар келтириб чиқармаслигини таъминлайдилар.
2. Ота-онаси турли давлатларда яшаётган бола алоҳида ҳолатлардан ташкари, отаси ва онаси билан мунтазам равишда шахсий муносабатлар ва тўғридан-тўғри алокалар боглаб туриш Ҳуқуқига эгадир. Ана шу максадда 9-модданинг 2-бан- ди буйича иштирокчи-давлатларнинг мажбуриятларига мувофик иштирокчи- давлатлар боланинг ва ота-онасининг ҳар кандай мамлакатни тарк этиш, жум- ладан, уз мамлакатини ташлаб кетиш ва унга кайтиб келиш Ҳуқуқини хурмат киладилар. Дар кандай мамлакатни тарк этиш Ҳуқуқига нисбатан қонунда бел- гилаб қўйилган ва давлат хавфсизлигини, жамоат тартибини (огйге риЬИс). ахолининг соглиги ва маънавияти хамда бошқа шахсларнинг Ҳуқуқ ва эркин­ликларини сақлаш учун зарур ҳисобланган, ушбу Конвенцияда эътироф этил­ган бошқа Ҳуқуқларга мос тушадиган чеклашларгина амалда булади.
11-модда
1. Иштирокчи-давлатлар болаларнинг гайриқонуний равишда кучирилишига ва чет элдан кайтмаслигига қарши кураш олиб бориш учун чора-тадбирлар курадилар.
2. Ана шу максадда иштирокчи-давлатлар икки томонлама ёки куп томонлама битимлар тўзилишига, ёхуд амалдаги битимларга кушилишга кумаклашадилар.
12-модда
1. Иштирокчи-давлатлар ўзининг карашларини шакллантиришга кодир бола- га ана шу карашларни болага тааллукли барча масалалар буйича эркин ифода
271
этиш Ҳуқуқини таъминлайдилар, бинобарин, боланинг карашларига унинг ёши ва етуклигига мувофик даражада эътибор берилади.
2. Ана шу максадда болага, жумладан, болага тааллукли ҳар кандай суд ёки маъмурий мухокама пайтида, бевосита, вакил ёхуд тегишли орган оркали мил- лий қонунчиликнинг процессуал меъёрларида кузда тутилган тартибда ўзининг фикрларини улар томонидан эшитиш имконияти берилади.
13-модда
1. Бола ўзининг фикрини эркин ифодалаш Ҳуқуқига эга: бу Ҳуқуқ ҳар кандай турдаги ахборотни, чегарасидан катъий назар, огзаки, ёзма ёки босма шаклда, санъат асари куринишида ёки боланинг танловига кура бошқа воситалар ёрда- мида излаш, олиш ва узатиш эркинлигини уз ичига олади.
2. Бундай Ҳуқуқнинг амалга оширилиши баъзи бир чеклашларга дуч кели- ши мумкин, бирок бундай чеклашлар факат қонунда кузда тутилган чеклаш- лардан иборат булади, бу қуйидагилар учун зарур:
a) бошқа шахсларнинг Ҳуқуқлари ва обрусини хурмат қилиш учун;
b) давлат хавфсизлиги ёки жамоат тартибини (оМге риЪИс), ахолининг соглиги ёки маънавиятини муҳофаза қилиш учун.
14-модда
1. Иштирокчи-давлатлар боланинг фикрлаш, виждон ва дин эркинлиги Ҳуқуқини хурмат киладилар.
2. Иштирокчи-давлатлар ота-онанинг хамда тегишли ҳолатларда қонуний васийларнинг болага унинг ривожланаётган кобилиятларига мувофик кела- диган усул оркали бола Ҳуқуқини амалга оширишда рахбарлик қилиш Ҳуқуқи ва мажбуриятларини хурмат киладилар.
3. Уз дини ёки эътикодини таргиб қилиш эркинлиги факат қонунда белги- ланган хамда давлат хавфсизлигини, жамоат тартибини, ахолининг маънави- яти ва соглигини сақлаш ёки бошқа шахсларнинг асосий Ҳуқуқ ва эркинли­кларини ҳимоя қилиш учун зарур ҳисоблангандагина чекланиши мумкин.
15-модда
1. Иштирокчи-давлатлар боланинг ассоциация ва тинч йигилишлар эркин- лиги Ҳуқуқини эътироф этадилар.
2. Бу Ҳуқуқнинг амалга оширилишига нисбатан бирор-бир чеклашлар қўлланмайди, қонунга мувофик қўлланадиган ва демократик жамиятда давлат хавфсизлиги ёки жамият хавфсизлиги, жамоат тартиби (огёге риЪИс) манфаатлари йулида, ахолининг соглиги ёки маънавиятини сақлаш, бошқа шахсларнинг Ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя қилиш учун зарур бўлган чеклашлар бундан мустаснодир.
16-модда
1. Бирорта бола унинг шахсий ҳаёт, оилавий ҳаёт, уй-жой дахлсизлиги ёки почта оркали юбориладиган нарсаларнинг махфийлигига бўлган Ҳуқуқи амалга
272
оширилишига узбошимчалик билан ёки қонунга зид равишда аралашиш, ёхуд унинг шаъни ва обрусига гайриқонуний тажовуз қилиш объекти бўлиши мум- кин эмас.
2. Бола ана шундай аралашишлар ёки тажовуз қилишлардан қонун йули билан ҳимояланиш Ҳуқуқига эгадир.
17-модда
Иштирокчи-давлатлар оммавий ахборот воситаларининг муҳим мавкеини эътироф этадилар хамда бола турли миллий ва халкаро манбаларнинг ахбо- ротлари хамда материаллари, айникса, ижтимоий, маънавий ва ахлоқий фаро- вонликка, шунингдек, боланинг соглом, жисмоний ва рухий ривожланишига кумаклашишга каратилган ахборотлардан бахраманд бўлишини таъминлайдилар.
Шу максадда иштирокчи-давлатлар:
a) оммавий ахборот воситаларини ижтимоий ва маданий йуналишдаги хамда 29-модда рухидаги бола учун фойдали ахборот ва материалларни таркатишга рагбатлантирадилар;
b) турли маданий, миллий ва халкаро манбалардан бундай ахборот ва матери- аллар тайёрлаш, айирбошлаш хамда таркатиш соҳасидаги халкаро ҳамкорликни рагбатлантирадилар;
c) болалар адабиётини нашр этиш ва таркатишни рагбатлантирадилар;
ф оммавий ахборот воситаларининг кандайдир озчиликни ташкил қилувчи гурух ёки туб ахолига мансуб боланинг тил эхтиёжларига алоҳида эътибор беришни рагбатлантирадилар;
е) 13- ва 18-моддаларни ҳисобга олган холда боланинг фаровонлигига зарар етказадиган ахборот ва материаллардан уни ҳимоя қилишнинг тегишли тамой- илларини ишлаб чиқишни рагбатлантирадилар.
18-модда
1. Иштирокчи-давлатлар бола тарбияланиши ва ривожланиши учун ота- онанинг умумий ва бир хил жавобгарлиги тамойили эътироф этилишини таъминлаш учун бор куч-гайратларни сафарбар этадилар. Ота-она ёки тегиш- ли ҳолатларда қонуний васийлар боланинг тарбияланиши ва ривожланиши учун асосий жавобгар буладилар. Боланинг энг яхши манфаатлари улар курсатадиган асосий гамхурликнинг предмети ҳисобланади.
2. Ушбу Конвенцияда баён қилинган Ҳуқуқларнинг амалга оширилиши- ни кафолатлаш ва кумаклашиш максадида иштирокчи-давлатлар ота-она ва қонуний васийларга бола тарбияси буйича мажбуриятларини бажаришла- рига тегишли ёрдам курсатадилар хамда болалар муассасалари тармогининг ривожланишини таъминлайдилар.
3. Иштирокчи-давлатлар ота-онаси ишлайдиган болаларга мулжалланган хизматлар хамда болалар парвариш қилинадиган муассасалардан болаларнинг фойдаланиш Ҳуқуқига эга бўлишларини таъминлаш учун барча зарур чоралар- ни курадилар.
273
19-модда
1. Иштирокчи-давлатлар болани жисмоний ва рухий зуравонликнинг, хакорат- лаш ва суиистеъмолликлар, гамхурлик курсатмаслик ёки бепарволик билан муо- малада бўлиш, купол муомала қилиш ёки ота-она, қонуний васийлар, ёки бола хакида гамхурлик қилувчи ҳар кандай бошқа шахс томонидан эксплуатация қилиш, жумладан, шахвоний суиистеъмолликлар содир этишнинг ҳар кандай шаклларидан ҳимоялаш максадида жамики зарур қонуний, маъмурий, ижтимо- ий ва маърифий чора-тадбирларни курадилар.
2. Бундай ҳимоя чоралари, зарурат тугилган такдирда, бола ва унинг хакида гамхурлик курсатаётган шахсларни лозим даражада куллаб-кувватлаш максадидаги ижтимоий дастурлар ишлаб чиқиш учун самарали тартиб- русумларни, хунингдек, бола билан юкорида курсатилган тарзда шафкатсизларча муомала қилиш холлари муносабати билан огохлантириш, аниқлаш холлари муносабати билан огохлантириш, аниқлаш, хабар бериш, караб чиқиш, тер­гов олиб бориш, даволаш хамда шундан кейинги чораларни куриш зарурати тугилган такдирда, суд ишини кузгатиш учун чора-тадбирларни хам уз ичига олади.
20-модда
1. Оила гамхурлигидан вактинча ёки доимий махрум бўлган ёки ўзининг энг яхши манфаатлари йулида бундай гамхурликда кола олмайдиган бола давлат томонидан курсатиладиган алоҳида ҳимоя ва ёрдамни олиш Ҳуқуқига эгадир.
2. Иштирокчи-давлатлар уз миллий қонунларига мувофик болани парвариш қилишнинг алмаштирилишини таъминлайдилар.
3. Болани бу ндай парваришлаш, жу младан, ислом шариати буйича «кафола»га тарбияга беришни, асраб олишни ёки зарурат тугилган такдирда, болалар бокиладиган тегишли муассасаларга жойлаштиришни уз ичига ола- ди. Парваришни алмаштириш турлари караб чиқилаётганда бола тарбиясида- ги ворисликнинг максадга мувофиклиги хамда унинг этник келиб чиқиши, диний ва маданий мансублиги, она тили етарли даражада ҳисобга олиниши лозим.
21-модда
Бола асраб олиш тизими мавжудлигини эътироф ёки хал киладиган иштирокчи-давлатлар боланинг энг зарур манфаатлари биринчи навбатда ҳисобга олинишини таъминлайдилар, улар:
а) болани асраб олиш факат ваколатли маъмурлар томонидан хал этилишини таъминлайдилар, бундай маъмурлар қўлланадиган қонун ва тартиб-русумларга мувофик хамда ишга тааллукли ва ишончли бутун ахборот асосида асраб олиш- га ота-она, кариндошлар ва қонуний васийларга нисбатан боланинг макомига караб, агар талаб этилса, манфаатдор шахслар зарур бўлиб коладиган маслахат асосида асраб олиш учун узларининг онгли розиликларини беришлари боис йул қўйилишини аниқлайдилар;
274
b) бошқа мамлакатда асраб олиш, агар болани тарбияга бериш ёки унинг тарбиясини таъминлай оладиган ёхуд асраб оладиган оилага жойлаштириш мум- кин булмаса, агар бола пайдо бўлган мамлакатда уни муносиб равишда тарбия- лашни таъминлашнинг иложи булмаса, бола бокишнинг мукобил усули сифа- тида каралишини эътироф этадилар;
c) болани бошқа мамлакатда асраб олинган такдирда худи мамлакат ичка- рисида асраб олинганида қўлланадиган кафолат ва меъёрлар қўлланишини таъминлайдилар;
ф бола бошқа мамлакатда асраб олинган такдирда унинг жойлаштирилиши шу иш билан боғлиқ шахсга ўзини окламаган молиявий фойда келтирмаслиги- ни таъминлаш учун зарур чораларни курадилар;
е) зарур ҳолатларда ушбу модданинг максадларига икки томонлама ва куп томонлама шартлашувлар ёки битимлар тўзилиши йули билан эришишга кумаклашадилар хамда шу асосда боланинг бошқа мамлакатда жойлашуви ваколатли маъмурлар ва органлар томонидан амалга оширилишини таъмин- лашга интиладилар.
22-модда
1) Иштирокчи-давлатлар кочок макомини олишни истаган ёки кочок ҳисобланган боланинг қўлланадиган халкаро ёки ички Ҳуқуқ ва тартиб-русумларга мувофик равишда, хам унга хамрох булаётган ва булмаётган ота-онаси ёки тегишли равишда ҳимоя киладиган ва инсонпарварлик ёрдами курсатадиган ҳар кандай бошқа шахсни ушбу Конвенцияда ва инсон Ҳуқуқлари буйича бошқа халкаро хужжатларда ёки хужжатларда баён қилинган қўлланиши мумкин бўлган Ҳуқуқлардан фойдаланишини иштирокчилари ҳисобланадиган курсатиб утилган давлатлар таъминлаш учун зарур чораларни курадилар.
2. Ана шу максадда иштирокчи-давлатлар, узлари зарур деб топган ҳолатларда, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти ва бошқа ваколатли хукуматлараро ташкилот- лар ёки Бирлашган Миллатлар Ташкилоти билан ҳамкорлик килаётган нодавлат ташкилотларнинг бундай болани ҳимоя қилиш, унга ёрдам курсатиш хамда ҳар кандай кочок боланинг ота-онаси ёки оиласининг бошқа аъзоларини излашда, унинг уз оиласи билан кушилиши учун зарур бўлган ахборотни олиш максадидаги ҳар кандай куч-гайратларига кумаклашадилар. Агар ота-онаси ёки оиласининг бошқа аъзоларини топишнинг иложи булмаган такдирда, ушбу Конвенцияда кузда тутилганидек, бирор-бир сабабга кура ўзининг оилавий гамхурлигидан доимий ёки вактинча махрум бўлган бу болага ҳар кандай курсатиладиган ҳимоя такдим этилади.
23-модда
1. Иштирокчи-давлатлар аклий ва жисмоний жихатдан яхши ривожланма- ган бола ўзининг қадр-қимматини таъминлайдиган, ўзига ишонч тугдирадиган ва унинг жамият ҳаётидаги фаол иштирокини енгиллаштирадиган шароитлар- да тулаконли хамда муносиб тарзда яшаши лозимлигини эътироф этадилар.
275
2. Иштирокчи-давлатлар аклий ва жисмоний нотукис бола ўзига нисбатан алоҳида гамхурлик курсатилиши Ҳуқуқига эга эканлигини эътироф этадилар хамда буни рагбатлантирадилар, имкониятлар мавжуд бўлган такдирда, ёрдам сураб илтимос қилинган булса ва бундай ёрдам боланинг ахволига, унинг ота- онаси ва бола хакида гамхурлик курсатаётган бошқа шахсларнинг мавкеига мос келса, шунга хакли болага унга гамхурлик қилиш учун жавобгар кишиларга ана шундай ёрдам берилишини таъминлайдилар.
3. Аклий ва жисмоний нотукис боланинг алоҳида эхтиёжлари эътироф этилган холда, ушбу модданинг 2-бандига мувофик ёрдам имкон даражасида боланинг ота- онаси ва у хакда гамхурлик килаётган бошқа шахсларнинг молиявий имкониятла- ри ҳисобга олиниб бепул берилади, бундай ёрдам нотукис бола таълим, касб-кор тайёргарлиги, тиббиёт, согликни тиклаш, меҳнат фаолиятига тайёргарлик куриш соҳасидаги хизматларидан самарали равишда бахраманд бўлишини таъминлашни кузда тутади, шунингдек, дам олиш воситаларига йул очадики, бундай воситалар имкон даражасида болани ижтимоий ҳаётга жалб этишга, шахснинг ривожлани- ши, жумладан, маданий ва маънавий камол топишга олиб келади.
4. Иштирокчи-давлатлар халкаро ҳамкорлик рухида нотукис болаларнинг соглигини сақлаш профилактикаси, тиббиёт, рухий ва функционал даволани- ши соҳасидаги тегишли ахборотнинг айир-бошланишига кумаклашадилар, согломлаштириш усуллари, умумий таълим ва касб-кор тайёргарлиги хакидаги ахборотни таркатиш, шунингдек, ана шу ахборот билан танишиш имкониятига эга бўлиш хам шунга киради, токи иштирокчи-давлатлар бу соҳадаги уз имко- ниятлари ва билимларини яхшилашга, тажрибаларини кенгайтиришга эриш- синлар. Шу муносабат билан ривожланаётган мамлакатларнинг эхтиёжларига алоҳида эътибор берилиши лозим.
24-модда
1. Иштирокчи-давлатлар боланинг согликни сақлаш тизимининг такомиллаш- ган хизматларидан, касалликларни даволаш ва саломатликни тиклаш воситалари- дан фойдаланишини Ҳуқуқий эътироф этадилар. Иштирокчи-давлатлар бирорта хам бола согликни сақлаш тизимининг бундай хизматларидан бахраманд бўлишдан иборат уз Ҳуқуқидан махрум бўлиб колмаслигини таъминлашга ҳаракат киладилар.
2. Иштирокчи-давлатлар бундай Ҳуқуқнинг тула амалга ошишига эришади- лар, жумладан, қуйидаги чораларни курадилар:
a) чакалоклар ва болалар улими даражасини пасайтириш;
b) хамма болаларга зарур тиббий ёрдам курсатилиши ва уларнинг соглигини сақлашга, бирламчи тиббий-санитария ёрдамини ривожлантиришга биринчи даражали эътибор берилишига эришиш;
c) бошқа усуллар қаторида кулай технологияни куллаш ва етарли микдорда туйимли озик-овкат ва тоза ичимлик сув етказиб бериш йули билан хамда атроф- мухитнинг ифлосланиш хавф-хатарини эътиборга олган холда бирламчи тиббий- санитария ёрдами курсатиш доирасида касалликлар ва туйиб овкатланмасликка қарши кураш олиб бориш;
276
ф оналарга тугиш олдидан ва туккандан кейинги даврда уларнинг соглигини сақлаш соҳасида тегишли хизматларни такдим этиш;
е) жамият барча табакаларининг, жумладан, ота-оналар ва болаларнинг гудаклар соглиги ва овкатланиши, кукрак сути билан бокишнинг афзалликла- ри, гигиена, бола яшаётган мухит санитарияси ва бахтсиз ходисаларнинг олдини олиш хакидаги хабардорлигини таъминлаш, шунингдек, уларнинг илм олиши- га йул очиш ва эгаллаган билимларидан фойдаланишларини куллаб-кувватлаш;
Г) профилактик тиббий ёрдам ва оила хажмини режалаштириш соҳасидаги маърифий ишлар ва хизматларни ривожлантириш.
3. Иштирокчи-давлатлар болаларнинг соглигига салбий таъсир курсатадиган анъанавий амалиётга барҳам бериш максадида ҳар кандай самарали ва зарур чора-тадбирларни курадилар.
4. Иштирокчи-давлатлар ушбу моддада эътироф этилган Ҳуқуқлар тула амалга ошишига аста-секин эришиш максадида халкаро ҳамкорликни рагбатлантириш ва ривожлантириш мажбуриятини оладилар. Шу муносабат билан ривожлана- ётган мамлакатларнинг эхтиёжларига алоҳида эътибор берилиши зарур.
25-модда
Иштирокчи-давлат парвариш қилиш, ҳимоя остига олиш ёки жисмоний ёхуд рухий даволаш, болага такдим этиладиган даволашни вактинча бахолаш хамда бундай васийлик билан боғлиқ, болага тегишли барча бошқа шарт-шароитни яратиб бериш максадида ваколатли органлар томонидан васийликка топши- рилган боланинг Ҳуқуқларини эътироф этадилар.
26-модда
1. Иштирокчи-давлатлар ҳар бир боланинг ижтимоий таъминот неъматлари- дан, жумладан, ижтимоий сугуртадан фойдаланиш Ҳуқуқини эътироф этади- лар хамда ана шу Ҳуқуқ давлатларнинг миллий қонунчилигига мувофик тула амалга ошишига эришиш учун зарур чора-тадбирларни курадилар.
2. Бу неъматлар, заруратга караб бола хамда болани бокиш масъулиятини зиммасига олган шахслар хакидаги, бола томонидан ёки унинг номидан неъ- матларни олиш билан боғлиқ ҳар кандай фикр-мулохаза назарда тутилган холда такдим этилади.
27-модда
1. Иштирокчи-давлатлар ҳар бир боланинг жисмоний, аклий, маънавий, ахлоқий ва ижтимоий камол топиш учун зарур ҳисобланган турмуш даража- сига эга бўлиш Ҳуқуқини эътироф этадилар.
2. Ота-она ёки болани тарбиялаётган бошқа шахслар уз кобилиятлари ва моли- явий имкониятлари доирасида боланинг ривожланиши учун зарур бўлган тур­муш шароитини таъминлашга асосий жавобгардир.
3. Иштирокчи-давлатлар миллий шарт-шароитларга мувофик ва уз имкониятла­ри доирасида ана шу Ҳуқуқнинг амалга ошишида ота-она ва болани тарбиялаётган
277
бошқа шахсларга ёрдам курсатиш юзасидан зарур чора-тадбирларни курадилар, зарурат тугилган холларда моддий ёрдам берадилар, айникса, озик-овкат, кийим- кечак ва уй-жой билан таъминлаш борасидаги дастурни куллаб-кувватлайдилар.
4. Иштирокчи-давлатлар ота-она ёки бола учун молиявий жавобгар ҳисобланган бошқа шахслар томонидан болани бокиш иштирокчи-давлат ичида хам, хориж- да хам тикланишини таъминлаш учун барча зарур чора-тадбирларни курадилар. Хусусан, бола учун молиявий жавобгар шахс ва бола билан улар турли давлат- ларда яшаётган булсалар, иштирокчи-давлатлар халкаро битимларга кушилишга ёки шундай битимлар тўзилишига, шунингдек, бошқа тегишли келишувларга эришишга кумаклашадилар.
28-модда
1. Иштирокчи-давлатлар боланинг илм олиш Ҳуқуқини эътироф этадилар хамда ана шу Ҳуқуқ тенг имкониятлар асосида амалга ошишига аста-секин эри- шиш максадида улар, жумладан:
a) бепул ва мажбурий бошлангич таълимни жорий этадилар;
b) хам умумий, хам касб-хунар буйича урта таълимнинг турли шакллари ривож- ланишини рагбатлантирадилар, бундай таълимдан хамма болалар бахраманд бўлишларини таъминлайдилар хамда бепул таълим жорий этиш ва зарурат тугилган холларда, молиявий ёрдам курсатиш сингари зарур чора-тадбирларни курадилар;
c) барча зарур воситалар ёрдамида ҳар бир боланинг кобилияти асосида олий таълимдан бахраманд бўлишини таъминлайдилар;
ф барча болалар учун таълим ва касб-хунар тайёргарлиги соҳасида ахборот хамда материаллар билан танишиш имкониятларини яратиб берадилар;
е) болаларнинг мактабга мунтазам боришларига кумаклашиш хамда мактабни ташлаб кетадиган укувчилар сонининг камайиши учун чора-тадбирлар курадилар.
2. Иштирокчи-давлатлар мактаб интизоми боланинг инсонийлик қадр- қимматини хурматлаш уз ифодасини топган усуллар ёрдамида хамда ушбу Кон- венцияга мувофик боглаб олиб борилиши учун барча зарур чора-тадбирларни курадилар.
3. Иштирокчи-давлатлар таълимга тааллукли масалалар буйича, жумла­дан, бутун дунёда жохиллик ва саводсизликни тугатишга ёрдам берадиган хамда илмий-техникавий билимлар ва укитишнинг замонавий усулларига йул очишни енгиллаштирадиган максадларга каратилган халкаро ҳамкорликни рагбатлантирадилар ва ривожлантирадилар. Шу муносабат билан ривожланаёт- ган мамлакатларнинг эхтиёжларига алоҳида эътибор берилиши зарур.
29-модда
1. Иштирокчи-давлатлар болага таълим бериш қуйидаги йуналишларда олиб борилиши лозимлигига розилик билдирадилар:
а) боланинг шахси, истеъдоди, аклий ва жисмоний кобилиятлари энг тула хажмда ривожланиши;
278
b) инсон Ҳуқуқлари ва асосий эркинликларига, Бирлашган Миллатлар Таш­килоти Низомида эълон қилинган тамойилларга хурматни тарбиялаш;
c) боланинг ота-онага, унинг маданий ўзига хослиги, тили ва қадриятларига, бола яшаётган мамлакатнинг, у дунёга келган мамлакатнинг миллий қадриятларига, ўзиникидан фарқ киладиган маданий тараққиёт даражасига хурмат билан карашни тарбиялаш;
ф болани эркин жамиятда, тинчлик, сабр-токатли бўлиш, эркаклар ва аёллар­нинг тенглиги хамда барча халклар, этник, миллий ва диний гурухлар, шунинг­дек, туб ахоли орасидан бўлган шахслар ўртасида дустлик рухида тайёрлаш;
е) атроф — табиатга хурматни тарбиялаш.
2. Ушбу модданинг ёки 28-модданинг хеч қайси банди алоҳида шахслар ва органларнинг укув юртларини очиш хамда уларга Ушбу модданинг 1-банди- да баён этилган тамойилларга риоя килган холда рахбарликни амалга ошириш хамда бундай укув юртларида бериладиган таълим давлат томонидан ўрнатилган минимал меъёрларга жавоб бериши керак, деган талабнинг бажарилишидаги эркинлигини чеклаш сифатида талкин қилинмайди.
30-модда
Этник, диний ёки тил жихатдан озчиликни ташкил қилувчи ёхуд туб ахолига мансуб шахслар яшайдиган давлатларда ана шундай озчилик ёки туб ахолига мансуб боланинг мазкур гурух бошқа аъзолари билан бирга- ликда уз маданиятидан фойдаланиш, уз дини-га эътикод қилиш ва унинг расм-русумларини бажариш, шунингдек, она тилидан фойдаланиш Ҳуқуқи рад этилмаслиги лозим.
31-модда
1. Иштирокчи-давлатлар боланинг дам олиш ва буш вактини утказиш Ҳуқуқини, ўзининг ёшига мос келадиган уйинлар ва кунгил-очар тадбирлар- да иштирок этиш, маданий ҳаётда эркин катнашиш, санъат билан шугулланиш Ҳуқуқини эътироф этадилар.
2. Иштирокчи-давлатлар боланинг маданий ва ижодий ҳаётда ҳар томонла- ма катнашиш Ҳуқуқини хурмат киладилар, рагбатлантирадилар хамда маданий ва ижодий фаолият, буш вактни утказиш ва дам олиш учун тегишли тенг имко- ниятлар яратиб берилишига кумаклашадилар.
32-модда
1. Иштирокчи-давлатлар боланинг иқтисодий эксплуатациядан хамда унинг соглиги учун хавф-хатар етказиши мумкин бўлган ёки таълим олишига тускин- лик киладиган, ёхуд соглиги, жисмоний, аклий, маънавий, ахлоқий ва ижтимоий ривожланишига зарар келтирадиган ҳар кандай ишлардан ҳимоя қилиниш Ҳуқуқини эътироф этадилар.
2. Иштирокчи-давлатлар ушбу модданинг амалга оширилишини таъминлаш учун қонуний, маъмурий ва ижтимоий, шунингдек, таълим соҳасидаги чора-
279
тадбирларни курадилар. Ана шу максадларда, бошқа халкаро хужжатларнинг тегишли қоидаларига амал килган холда, иштирокчи-давлатлар, жумладан:
a) ишга қабул қилиш учун энг кичиқ ёш ёки энг катта ёшларни белгилаб куядилар;
b) кундалик ишнинг муддати ва меҳнат шароитига доир зарур талабларни аниқлайдилар;
c) ушбу модданинг самарали амалга оширилишини таъминлаш учун жазо- нинг тегишли турлари ёки бошқа санкцияларни кузда тутадилар.
33-модда
Иштирокчи-давлатлар тегишли халкаро шартномаларда белгилаб қўйилганидек, болаларни гиёхвандлик ва психотроп моддаларни гайриқонуний равишда истеъмол қилишдан ҳимоя этиш максадида зарур барча чора- тадбирларни, жумладан, қонуний, маъмурий ва ижтимоий, шунингдек, таъ- лим соҳасидаги чораларни хамда анна шундай моддаларни гайриқонуний равишда ишлаб чиқаришда ва уларни сотишда болалардан фойдаланишга йул куймаслик чораларини курадилар.
34-модда
Иштирокчи-давлатлар болани ундан шахвоний максадларда фойдаланиш ва шахвоний бўзишнинг барча шаклларидан ҳимоя қилиш мажбуриятини уз зиммаларига оладилар. Ана шу максадларда иштирокчи-давлатлар, жумладан, қуйидаги ҳолатларнинг олдини олиш учун миллий, икки томонлама ва куп томонлама барча зарур чора-тадбирларни курадилар:
а) болани ҳар кандай гайриқонуний равишдаги шахвоний фаолиятга тор- тиш ва мажбурлаш;
б) болалардан фохишабозлик ёки гайриқонуний равишдаги барча шахвоний максадларда фойдаланиш;
в) болалардан порнография ва порнография материаллари тайёрлаш максадларида фойдаланиш.
35-модда
1. Иштирокчи-давлатлар болаларни угирлаш, сотиш ёки уларни ҳар кандай максадларда ва ҳар кандай шаклларда контрабанда қилишнинг олдини олиш учун миллий, икки томонлама ва куп томонлама барча зарур чора-тадбирларни курадилар.
36-модда
Иштирокчи-давлатлар болани унинг фаровонлигига оид ҳар кандай жихатдан зарар етказадиган фойдаланишнинг барча бошқа шаклларидан ҳимоя киладилар.
37-модда
Иштирокчи-давлатлар қуйидагиларни таъминлайдилар:
280
a) бирорта хам бола қийноқларга ёки бошқа шафкатсизларча, гайриинсоний ёхуд қадр-қимматни оёкости киладиган муомала ёки жазога дучор этилмас- лигини, на улим жазоси, на озодликка чиқариш имкониятини кузда тутмаган умрбод қамоқ жазоси 18 ёшдан кичиқ бўлган шахслар томонидан содир этил­ган жиноятлар учун белгиланмайди;
b) бирорта хам бола гайриқонуний равишда ёки узбошимчалик билан озод- ликдан махрум этилмаслигини. Болани хибсга олиш, ушлаб туриш ёки қамоқка солиш қонунга мувофик амалга оширилади хамда факат ноилож чора сифати- да ва мумкин кадар киска вакт мобайнида ишлатилади;
c) озодликдан махрум этилган ҳар бир бола унинг ёшидаги шахс эхтиёжлари ҳисобга олинган холда инсоний муомала ва шахсининг ажрал- мас қисми бўлган қадр-қимматини хурматлашдан фойдаланишини. Хусу- сан, озодликдан махрум этилган ҳар бир бола, агар боланинг энг яхши манфаатлари йулида шундай қилиш керак, деб ҳисобланмаса, катталар- дан ажратиб сақланади хамда алоҳида ҳолатларни истисно килганда, уз оиласи билан хат ёзиш ва дийдор куришиш оркали алока боглаб туриш Ҳуқуқига эгадир;
ф озодликдан махрум этилган ҳар бир бола Ҳуқуқий ва бошқа тегишли ёрдам- дан зудлик билан бахраманд бўлиш Ҳуқуқидан, шунингдек, суд ёки бошқа ваколат- ли, мустакил ва холис орган олдида ўзининг озодликдан махрум этилишининг қонунийлигига эътироз билдириш Ҳуқуқидан хамда ана шундай ҳар кандай про- цессуал хатти-ҳаракатга нисбатан улар томонидан кечиқтирмасдан қарор қабул қилиниши Ҳуқуқидан фойдаланади.
38-модда
1. Иштирокчи-давлатлар халкаро инсонпарварлик Ҳуқуқининг куролли можаролар руй берган ҳолатда уларга нисбатан қўлланадиган ва болаларга тааллукли меъёрларини хурмат қилишни, уларга риоя этилишини таъминлашни уз зиммаларига оладилар.
2. Иштирокчи-давлатлар 15 ёшга тулмаган шахслар ҳарбий ҳаракатларда бевосита иштирок этмасликларини таъминлаш учун имкони бўлган барча чора- тадбирларни курадилар.
3. Иштирокчи-давлатлар 15 ёшга тулмаган ҳар кандай шахсни уз куролли кучлари сафига хизматга чакиришга йул куймайдилар. 15 ёшга етган, бирок 18 ёшга тулмаган шахслар орасидан армияга жалб этилаётганда иштирок- чи-давлатлар ёши каттарок шахсларни маъкул куришга ҳаракат килади- лар.
4. К^уролли можаролар пайтида ҳарбий булмаган ахолини ҳимоя қилиш билан боғлиқ халкаро инсонпарварлик Ҳуқуқи буйича мажбуриятларига мувофик иштирокчи-давлатлар ку ролли можароларнинг таъсиридан бола- ларни ҳимоялаш хамда парваришлашни таъминлаш у чун имкони бўлган барча зарур чора-тадбирларни куриш мажбуриятини уз зиммаларига ола- дилар.
281
39-модда
Иштирокчи-давлатлар бепарволик, ишлатиш ёки суиистеъмолликлар, кийнашнинг ҳар кандай куринишлари ёки шафкатсизлик, ноинсоний ёхуд қадр-қимматни оёкости киладиган бошқа ҳар кандай муомала, жазолаш ёки куролли можаролар курбони бўлган боланинг жисмоний ва рухий тикланиши хамда ижтимоий жихатдан ўзини унглаб олишига кумаклашиш учун барча зарур чора-тадбирларни курадилар. Бундай тикланиш ва ўзини унглаб олиш боланинг соглиги, ўзини ўзи хурматлаши ва қадр-қимматини таъминлайдиган шароитларда амалга оширилиши лозим.
40-модда
1. Иштирокчи-давлатлар жиноий қонунчиликни бузган деб топилган, қонунни бўзишда айбланаётган ёки айбдор деб топилаётган ҳар бир боланинг унда қадр- қиммат ва аҳамиятга моликлик хис-туйгусини тарбиялайдиган, болада инсон Ҳуқуқларига ва бошқаларнинг асосий эркинликларига хурматни мустахкамлайдиган хамда бунда боланинг ёши ва ўзини унглаб олиши, жамиятда фойдали урин тути- шига кумаклашиш истаги ҳисобга олинадиган Ҳуқуқини эътироф этадилар.
2. Ана шу максадларда ва халкаро хужжатларнинг тегишли қоидаларини эъти- борга олиб, иштирокчи-давлатлар, жумладан, қуйидагиларни таъминлайдилар:
a) бирорта бола хатти-ҳаракат содир этилган вактда миллий ёки халкаро Ҳуқуқда ман этилмаган ҳаракат ёки ҳаракатсизлик сабабли жиноий қонунчиликни бузган деб топилмаслиги, айбланмаслиги ва айбдор деб топилмаслигини;
b) жиноий қонунчиликни бузган деб ҳисобланаётган ёки уни бўзишда айбла­наётган ҳар бир бола камида қуйидаги кафолатларга эга бўлиши зарур:
I- унинг айби қонунга мувофик исботлангунча айбсизлик презумпцияси;
II- унга қарши қўйилаётган айблар хакида ўзига, зарурат тугилган такдирда, унинг ота-онаси ёки қонуний васийси оркали кечиқтирмасдан ва бевосита маъ- лум қилиш хамда ўзининг ҳимоясини тайёрлаш ва амалга оширишда Ҳуқуқий ва бошқа хил ёрдам олиши;
III- куриб чиқилаётган масала юзасидан ваколатли, мустакил ва холис орган ёки суд органи томонидан ишни адолатли тарзда куриш давомида қонунга мувофик равишда адвокат ёхуд бошқа тегишли шахс иштирокида, агар бу бола- нинг энг яхши манфаатларига зид келади деб ҳисобланмаса, хусусан, унинг ёши ёки ота-онаси ёхуд қонуний васийларининг мавкеи ҳисобга олинган холда хеч кечиқтирмасдан қарор қабул қилиниши;
IV- гувохлик курсатмаси бериш ёки айбга икрор бўлишга мажбурлашдан эркинлик; айблаш буйича гувохларнинг курсатмаларини ёхуд мустакил равиш- да, ёхуд бошқа шахслар ёрдамида урганиб чиқиш хамда ҳимоя гувохларининг тенг равишдаги иштироки ва уларнинг курсатмаларини урганишни таъминлаш;
V- агар бола жиноий қонунчиликни бузган деб ҳисобланса, юкори турувчи ваколатли, мустакил ва холис орган ёки суд томонидан тегишли қарорни ва у билан боғлиқ холда қабул қилинган ҳар кандай чораларни қонунга мувофик равишда такроран куриб чиқиш;
282
VI- агар бола фойдаланилаётган тилни тушунмаса ёки бу тилда гапира олма- са, таржимоннинг бепул ёрдам бериши;
VII- ишни куриб чиқишнинг барча боскичларида унинг шахсий ҳаётини тула хурмат қилиш.
3. Иштирокчи-давлатлар жиноий қонунчиликни бузган деб ҳисобланаётган, қонунбузарликда айбланаётган ёки айбдор деб топилган болаларга бевосита тааллукли қонунлар, тартиб-қоидалар, органлар ва муассасаларни аниқлашда кумаклашишга интиладилар, жумладан:
а) жиноий қонунчиликни бўзишга кодир булмаган энг кичиқ ёшни белгилашга;
б) зарурат тугилган такдирда ва истак бўлганда, бундай болалар билан муо­мала қилиш буйича инсон Ҳуқуқи ва Ҳуқуқий кафолатларга тула риоя этилган холда суд мухокамасидан фойдаланмаслик чора-тадбирларини куришга.
4. Боланинг фаровонлиги, ҳолати ва жиноятнинг ҳарактерига мувофик кела- диган, муассасалардаги парваришнинг урнини босадиган муомала қилишни таъминлаш максадида парвариш, васийлик ва назорат хакида қоида, маслахат хизматлари, синов муддатини белгилаш, укув ва касб-хунарга тайёрлаш дастур- лари ва парваришнинг бошқа шакллари мавжуд бўлиши зарурдир.
41-модда
Ушбу Конвенциядаги хеч бир нарса бола Ҳуқуқларини амалга оширишга куп даражада ёрдам берадиган ҳар кандай вазиятга дахл килмайди хамда бун- дай қоидалар қуйидагиларда уз ифодасини топиши мумкин:
а) иштирокчи-давлат қонунчилигида;
б) мазкур давлатга нисбатан амал килаётган халкаро Ҳуқуқ нормаларида.
II ЦИСМ
42-модда
Иштирокчи-давлатлар тегишли ва таъсирли воситалардан фойдаланган холда Конвенциянинг тамойиллари ва қоидалари хакида катта ёшдагиларни хам, болаларни хам кенг хабардор қилиш мажбуриятини уз зиммасига оладилар.
43-модда
1. Иштирокчи-давлатлар томонидан ушбу Конвенцияга мувофик қабул қилинган мажбуриятлар буйича эришилган тараққиётни куриб чиқиш максадида қуйида кузда тутилган вазифаларни адо этадиган Бола Ҳуқуқи буйича Қўмита таъсис қилинади.
2. Қўмита ўзининг юксак маънавий фазилатлари хамда Ушбу Конвенцияда камраб олинган соҳаларда ваколатли деб эътироф этилган ун нафар экспертдан иборатдир. Қўмита аъзолари иштирокчи-давлатлар томонидан уз фуқаролари ичидан сайланадилар хамда улар шахсан иштирок этадилар, бинобарин, адо- латли равишда жугрофий таксимланишга, шунингдек, бош Ҳуқуқий тизимлар- га эътибор берилади.
283
3. Қўмита аъзолари иштирокчи-давлатлар томонидан курсатилган шахслар руйхатига киритилганлар орасидан ёпик овоз бериш йули билан сайланадилар. Дар бир иштирокчи-давлат уз фуқаролари орасидан битта шахсни курсатиши мумкин.
4. Қўмитага дастлабки сайлов ушбу Конвенция кучга кирган кундан эътибо- ран олти ойдан кечиқмасидан, кейин эса ҳар икки йилда бир марта утказилади. Дар бир сайлов кунидан камида турт ой олдин Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби иштирокчи-давлатларга икки ой мобайнида уз номзодларини такдим этиш таклифи билан хат оркали мурожаат килади. Сўнгра Бош котиб курсатилган барча номзодлар руйхатини алифбо тартибида иштирокчи-давлатлар номини кайд этган холда тўзиб чиқади хамда бу руйхатни ушбу Конвенция иштирокчи- давлатларига такдим этади.
5. Сайловлар Бош котиб томондан чакириладиган Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг марказий муассасаларида иштирокчи-давлатлар кенгашларида утказилади. Иштирокчи-давлатларнинг учдан икки қисми кворумни ташкил эта- диган ана шу кенгашларда Қўмита таркибига сайланган деб энг куп овоз олган хамда иштирокчи-давлатларнинг кенгашида иштирок этаётган ва овоз бериш- да катнашаётган вакилларининг мутлак купчилик овозини туплаган номзодлар ҳисобланадилар.
6. Қўмита аъзолари турт йиллик муддатга сайланадилар. Улар номзодлари такроран курсатилган такдирда қайта сайланиш Ҳуқуқига эгадирлар. Биринчи сайловларда сайланган беш аъзонинг ваколат муддати икки йиллик давр охири- да тугайди, биринчи сайловдан кейинок зудлик билан айнан шу беш аъзо кен- гаш Раиси томонидан куръа ташлаш оркали аниқланади.
7. Қўмита аъзоларидан бирортаси вафот этган ёки истеъфога чиқкан, ёхуд у кандайдир сабабга кура Қўмита аъзоси вазифаларини бундан кейин бажа- ра олмай колган такдирда уша Қўмита аъзосини курсатган иштирокчи-давлат Қўмита куллаб-кувватлаши шарти билан колган муддатга уз фуқаролари ора- сидан бошқа эксперт тайинлайди.
8. Қўмита ўзининг тартиб-қоидаларини ўрнатади.
9. Қўмита икки йиллик муддатга ўзининг мансабдор шахсларини сайлайди.
10. Қўмита сессиялари, одатда, Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг мар- казий муассасаларида ёки Қўмита танлаган бошқа ҳар кандай кулай жойда утказилади. Қўмита уз сессияларини, одатда ҳар йили утказади. Қўмита сесси- ясининг давом этиши Бош Ассамблея куллаб-кувватлаши шарти билан ушбу Конвенция иштирокчи-давлатларининг кенгашида аниқлаб қўйилади ва зару- ратга караб қайта куриб чиқилади.
11. Қўмита ўзининг вазифаларини ушбу Конвенцияга мувофик самарали бажа- риши учун уни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби зарур ходимлар ва моддий маблаг билан таъминлайди.
12. Ушбу Конвенцияга биноан таъсис этилган Қўмита аъзолари Бош Ассамблея томонидан белгилаб қўйилган тартиб ва шартларда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти маблаглари ҳисобидан Бош Ассамблея тасдиқлаган рагбатлантиришларни оладилар.
284
44-модда
1. Иштирокчи-давлатлар Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби оркали Қўмитага Конвенцияда эътироф этилган Ҳуқуқларни мустахкамлаш юзасидан қабул қилинган чора-тадбирлар хакида хамда ана шу Ҳуқуқларини амалга оширишда эришилган тараққиёт хакида маърузалар такдим этиш маж- буриятини оладилар:
a) Конвенция кучга кирганидан кейин икки йил мобайнида тегишли иштирокчи- давлат учун;
b) кейинчалик ҳар беш йилда.
2. Ушбу моддага мувофик такдим этиладиган маърузаларда мазкур Кон­венция буйича мажбуриятларнинг бажарилиш даражасига таъсир этувчи омил ва қийинчиликлар, агар улар мавжуд булса, курсатиб утилади. Шунингдек, маъ- рузаларда етарли ахборот хам уз ифодасини топади, токи мазкур мамлакатда Конвенциянинг амал қилиши борасида Қўмита тула тасаввурга эга булсин.
3. Қўмитага ҳар томонлама дастлабки муфассал маъруза такдим этган иштирокчи-давлат ушбу модданинг 1Ь-бандига биноан такдим этиладиган кейинги маърузаларда илгари баён қилинган асосий ахборотни такрорлашига зарурат булмайди.
4. Қўмита иштирокчи-давлатлардан ушбу Конвенциянинг бажарилишига тааллукли бўлган кушимча ахборот сураб олиши мумкин.
5. Қўмита фаолияти тўғрисидаги маърузалар икки йилда бир марта Бош Ассам- блеяга Иқтисодий ва Ижтимоий Кенгаш воситачилигида такдим этилади.
6. Иштирокчи-давлатлар маърузаларини уз мамлакатларида кенг ошкора бўлишини таъминлайдилар.
45-модда
Конвенциянинг самарали амалга оширилишига кумаклашиш ва ушбу Кон- венцияда камраб олинган соҳалардаги халкаро ҳамкорликни рагбатлантириш максадида:
a) Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ихтисослашган муассасалари, Бола- лар жамгармаси хамда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бошқа органлари ушбу Конвенциянинг улар ваколати доирасига кирадиган қоидаларини амалга ошириш- га доир масалалар мухокама қилинаётган пайтда вакил юбориш Ҳуқуқига эгадир- лар. Қўмита Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ихтисослашган муассасалари, Болалар жамгармаси ва бошқа ваколатли органларига агар максадга мувофик деб топса, уларнинг тегишли ваколат доирасига кирадиган масалаларда Конвенция- нинг малга оширилишига доир экспертлар хулосасини такдим қилишни таклиф этиши мумкин. Қўмита Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ихтисослашган муассасалари, Болалар жамгармаси хамда Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бошқа органларига уз фаолият доирасига кирадиган соҳаларда Конвенциянинг амалга оширилиши хакида маърузалар такдим қилишни таклиф этиши мумкин;
b) Қўмита Бирлашган Миллатлар Ташкилотининг ихтисослашган муассасала- ри, Болалар жамгармаси ва бошқа ваколатли органларига, агар максадга мувофик
285
деб топса, иштирокчи-давлатларнинг техник маслахат ёки ёрдам суралган, ёхуд шунга эхтиёж курсатиб утилган ҳар кандай маърузаларини, шунингдек, Қўмитанинг ана шундай илтимос ва ёки курсатмаларга доир фикр-мулохаза ва таклифларини, агар улар мавжуд булса, қайта йуллайди;
с) Қўмита Бош Ассамблеяга уз номидан Бош котибга бола Ҳуқуқларига тааллукли алоҳида масалалар юзасидан тадқиқотлар утказишни таклиф этиш- ни тавсия қилиши мумкин;
ф Қўмита ушбу Конвенциянинг 44- ва 45-моддаларига мувофик олинади- ган ахборотга асосланган умумий аҳамиятга молик таклиф ва тавсиялар кири- тиши мумкин. Умумий аҳамиятга молик бундай таклиф ва тавсиялар манфа- атдор ҳар кандай иштирокчи-давлатга олдиндан йулланади хамда иштирокчи- давлатларнинг фикр-мулохазалари билан биргаликда, агар мавжуд булса, Бош Ассамблеяга маълум қилинади.
III ҚИСМ
46-модда
Ушбу Конвенция барча давлатлар томонидан имзоланиши учун очиқдир.
47-модда
Ушбу Конвенция ратификация қилиниши зарур. Ратификация ёрликлари сақлаб қуйиш учун Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига топширилади.
48-модда
Ушбу Конвенция унга ҳар кандай давлатнинг кушилиши учун очиқдир. Кушилиш тўғрисидаги хужжатлар сақлаб қуйиш учун Бирлашган Миллат- лар Ташкилоти Бош котибига топширилади.
49-модда
1. Ушбу Конвенция йигирманчи ратификация ёрлиги ёки кушилиш тўғриси- даги хужжат сақлаб қуйиш учун Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби- га топширилган санадан эътиборан уттизинчи кун утгандан кейин кучга киради.
2. Ушбу Конвенцияни ратификация киладиган ёки унга кушиладиган ҳар бир давлат учун йигирманчи ратификация ёрлиги ёхуд кушилиш тўғрисидаги хужжат сақлаб қуйишга топширилган санадан эътиборан мазкур Конвенция бундай давлат уни ратификация қилиш ёки кушилиш тўғрисидаги хужжатни сақлаб қуйишга топширилгандан кейинги уттизинчи кундан бошлаб кучга киради.
50-модда
1. Х,ар кандай иштирокчи-давлат Конвенцияга тузатиш таклиф қилиши ва уни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига такдим этиши мумкин. Шун- дан сўнг Бош котиб таклиф этилган тузатишни иштирокчи-давлатларга мана шу таклифларни куриб чиқиш ва уларни овозга қуйиш максадида иштирокчи-
286
давлатларнинг конференциясини чакириш тарафдорими, деган суров билан қайта йуллайди. Агар мана шундай хабар етказилган санадан бошлаб турт ой мобайни- да иштирокчи-давлатларнинг камида учдан бир қисми шундай конференцияни чакиришни ёклаб чиқса, Бош котиб бундай конференцияни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти белгиси остида чакиради. Бу конференцияда иштирок этаётган ва овоз беришда катнашаётган иштирокчи-давлатларнинг купчилиги овози билан қабул қилинган ҳар кандай тузатиш тасдиқлаш учун Бош Ассамблеяга такдим этилади.
2. Ушбу модданинг 1-бандига мувофик қабул қилинган тузатиш уни Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош Ассамблеяси тасдиқлагандан кейин хамда иштирокчи- давлатларнинг учдан икки аксарият қисми қабул килган такдирда кучга киради.
3. Тузатиш кучга киргандан кейин у мана шу тузатишни қабул килган иштирокчи-давлатлар учун мажбурий бўлиб колади, бошқа давлатлар учун эса ушбу Конвенция қоидалари хамда улар қабул киладиган кейинги ҳар кандай тузатишлар мажбурий ҳисобланади.
51-модда
1. Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби давлатлар томонидан рати­фикация ёки кушилиш пайтида билдирилган эътироз матнини қабул килиб ола- ди хамда барча давлатларга юборади.
2. Ушбу Конвенциянинг максад ва вазифаларига мос тушмайдиган эътироз- га йул берилмайди.
3. Эътироз Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига юборилган тегишли билдиришнома йули билан исталган пайтда олиб ташланиши мум- кин, сўнгра Бош котиб бу хакда барча давлатларга хабар етказади. Бундай бил- диришнома уни Бош котиб кулга олган кундан бошлаб кучга киради.
52-модда
Дар кандай иштирокчи-давлатлар ушбу Конвенцияни Бирлашган Миллат- лар Ташкилоти Бош котибига ёзма равишдаги билдиришнома юбориш асоси- да бир томонлама бекор қилиши, Бош котиб билдиришномани олганидан кей- ин бир йил утгач, кучга киради.
53-модда
Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котиби ушбу Конвенциянинг сакловчиси этиб тайинланади.
54-модда
Ушбу Конвенциянинг инглизча, арабча, испанча, хитойча, русча ва фран- цузча асл нусхаси матнлари тенг бир хилликка эга бўлиб, сақлаб қуйиш учун Бирлашган Миллатлар Ташкилоти Бош котибига топширилади.
Шуни тасдиқлаш учун қуйида имзо чеккан ваколатли вакиллар узларининг тегишли хукуматлари томонидан шунга етарли даражада вакил қилинган бўлиб, мазкур Конвенцияни имзолайдилар.
287
8-илова
ХОТИН-ЦИЗЛАР ҲУҚУҚЛАРИ КАМСИТИЛИШИНИНГ БАРЧА ШАКЛЛАРИГА БАРҲАМ БЕРИШ ТЎҒРИСИДА КОНВЕНЦИЯ