1-мавзу. Кўчмас мулк объектлари ва улардан фойдаланишни ташкил этишнинг илмий-назарий масаллари

1-мавзу. Кўчмас мулк объектлари ва улардан фойдаланишни ташкил этишнинг илмий-назарий масаллари

Режа:

1. 
   Кўчмас мулк объектлари, хусусиятлари ва ўзига хос жиҳатлари.
   
2. 
   Кўчмас мулк объектларининг белгилари.
   

1.2. Кўчмас мулк объектларининг ҳаётий цикли.
1.3. Кўчмас мулк объектидан фойдаланиш бўйича ҳаражатларни лойиҳалаш ва ҳисоблаш.

1. 
   Кўчмас мулк объектлари, хусусиятлари ва ўзига хос жиҳатлари.
   

“Кўчмас мулк” деб, қўлланиш соҳаси бўйича ва ўзининг тавсифлари ҳамда хусусиятларига зарар етказмаган ҳолда фойдаланилиши кўчишини инкор этадиган мулк ҳисобланади. Уларга: бинолар, иншоотлар, ер участкалари ва ер билан боғлиқ бўлган бошқа мулклар киради.

“Кўчмас мулк” сўзи баъзи тасаввурларга кўра рус тилидаги уч сўздан ҳосил бўлган “қўзғалмас”, “мулк”, “мулкка эгалик”.
Келиб чиқишига кўра кўчмас мулк объектлари қуйидаги турларга бўлинади:

• 
  инсоннинг иштирокисиз табиат томонидан яратилган кўчмас мулк объектлари;
  
• 
  инсон меҳнати натижасида яратилган кўчмас мулк объектлари;
  
• 
  инсон меҳнати билан яратилган, лекин табиат билан узвий боғлиқ бўлиб, усиз фаолият кўрсата олмайдиган кўчмас мулк объектлари.
  

Иқтисодиёт нуқтаи назаридан кўчмас мулк объектига манфаат ва даромад манбаи сифатида қараш мумкин.
Манфаат тушунчасига иқтисодиёт назариясида истеъмолчи талабини қониқтира оладиган (фаровонлик даражасини ошира оладиган) ҳар бир истеъмолчи танлови объекти деб қаралади. Предметлар билан биргаликда ҳаракатлар ҳам манфаат сифатида хизмат қилиши мумкин (бу ҳолда, кўчмас мулк объектлари ва кўчмас мулк бозорида кўрсатиладиган хизматлар тушунилади). Шуни таъкидлаш лозимки, бунда моддий ва номоддий ҳарактерга эга манфаатлар орасида ҳеч қандай фарқлар ажратилмайди.
Кўчмас мулк объектларининг моҳиятини аниқловчи кўрсаткичлар умумий ва маълум объектга тегишли бўлган турларга бўлинади. Масалан, ер қишлоқ жойларда инсонларнинг яшашларини ва миллатнинг ижтимоий-ҳудудий ривожланишини таъминловчи манфаат бўлиб хизмат қилади. Даромад манбаи бўлган ер-қишлоқ хўжалик ишлаб чиқаришининг асоси, мустақил мураккаб (қурилган бинолар, иншоотлар ва ҳ.к.лар билан иқтисодий алоқада) инвестициялаш объекти, миллий бойликнинг бир қисми, солиққа тортиш объекти, табиат бойликлари манбаи (кўчмас мулк объектлари орасида ягона) ҳисобланади.
Таркибий қисми сифатида ер участкасига эга бўлган барча сунъий қурилишлар (кўчмас мулк объектлари) уларни ер билан боғлиқ бўлмаган объектлардан фарқлаш имконини берувчи белгиларга эга (1.2-расм):

1. 
   Стационарлик, муқимлик, қўзғалмаслик-бу белгилар кўчмас мулк объектининг ер билан мустаҳкам жисмоний боғлиқликни ва келажакда фойдаланиш учун яроқсиз ҳолга келтирувчи жисмоний тугатмасдан туриб ва шикастланишларсиз бўшлиқда ҳаракатланмаслигини ифодалайди.
   
2. 
   Моддийлик-кўчмас мулк объекти доимо натурал-жисм ва қиймат шаклларида ҳаракат қилади. Кўчмас мулк объектининг жисмоний тавсифлари унинг ўлчамлари ва шакли, ноқулайликлари ва хавф-ҳатар, атроф-муҳит, келиш йўллари, коммунал хизматлар, ер усти ва ости қатламлари, ландшафт ва ҳ.к.лар ҳақидаги маълумотларни қамраб олади. Бу тавсифлар йиғиндиси кўчмас мулк объекти қийматининг асосини ташкил қилувчи объектнинг жисмоний фойдалилигини кўрсатади. Аммо, фойдалилик ўзича қийматни белгиламайди. Ҳар бир жисмоний объект яроқлилик ва чегараланган таклиф каби тавсифлар билан бирга аниқ қийматга эга. Чегараланган таклиф асосида қийматнинг ошиши кузатилади. Ижтимоий талаблар ва меъёрлар, иқтисодий фаолият, қонунлар, ҳукумат қарорлари ва ҳаракатлари, табиий кучлар инсонларнинг ҳулқига таъсир қилади ва бу билан кўчмас мулк объекти қийматининг ўзгаришини белгилаб беради.
   
3. 
   Кўчмас мулк объектларининг умрбоқийлиги қимматбаҳо тошлар ва ноёб металлардан ишланган буюмлардан ташқари, деярли, барча бошқа маҳсулотларнинг ҳаёти давридан узоқроқдир. Мисол учун, Ўзбекистоннинг амалдаги шаҳарсозлик меъёрлари ва қоидалари (ШНК)га асосан, асосий конструкциялари (пойдевор, таянч деворлар, том ва қаватлар ораси ёпмалари) нинг материалига қараб турар жой биноларининг меъёрий хизмат қилиш муддатлари 15 йилдан 150 йилгача бўлган 6 гуруҳга бўлинади.
   

Кўчмас мулк объектларининг асосий белгиларидан ташқари, уларнинг турларига қараб хусусий (хос) белгиларни ажратиш мумкин. Бу хос булгиларни шу кўчмас мулкка тегишли бўлган аниқ кўрсаткичлар орқали аниқланади.
Айнан иккита бир хил хонадон, иккита бир хил алоҳида ҳовли ёки қурилиш деб айтиш мумкин эмас, чунки уларда албатта бошқа кўчмас мулк объектларига, инфратузилмага ва қолаверса, ер шари қутубларига нисбатан жойлашишида фарқлар мавжуд бўлади, бу эса ҳар бир кўчмас мулк объектининг турличалиги, ўзига хос ноёблиги ва бетакрорлигидан далолат беради.
Кўчмас мулк объектлари юқори иқтисодий қийматга эга, чунки улар узоқ муддатли фойдаланишга мўлжалланган ва фойдаланиш жараёнида истеъмол қилиниб кетмайди. Қоидага кўра, кўчмас мулк объектлари конструктив мураккаблик билан ажралиб туради ва уларни керакли ҳолатда сақлаб туриш катта ҳаражатларни талаб қилади.
Кўчмас мулк объектларининг моҳияти қуйидаги уч кўрсаткичлар бирлигида намоён бўлади:

• 
  моддий (жисмоний);
  
• 
  ҳуқуқий;
  
• 
  иқтисодий.
  

2.