1. mavzu: kirish. Fan haqida umumiy tushuncha. Fanning maqsad va vazifalari. Reja

3-MAVZU: NA’MATAK O’SIMLIGINI KO’PAYTIRISH VA YETISHTIRISH AGROTEXNIKASI.
Reja :
1. Na'matak o’simligini tabiiy sharoitda ko’paytirish usullari.
2. O'simlikning o’sish va rivojlanishiga ekologik omillarning ta'siri.
3. O'simlik xom-ashyosini yig’ish muddatlari.
ITBURUN NAMATAK - ROZA SOBASHYA (ShIPOVNIK OBIKNOVENNIY) - ROSA CANINA L.
O’simlikning tarqalishi. Toshkent, Farg’ona, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo viloyatlarining quyi va o'rta tog' tizmalarida daryo va soylarding bo'ylarida, bog'larda, yong'oqzor va archazorlarda uchraydi.
Agrotexnik tadbirlar. Na'matakning serdarmondorili navlari faqatgina jinssiz, 5-15 sm uzunlikdagi novda qalamchalaridan ko'paytiriladi. Urug’dan ko’paytirilganda ular o'zining nav afzalligini yo'qotadi. Aniqlanishicha, bir yillik novdaning o'rta va yuqori bo'limlaridan rivojlanish to'xtagan davrda tayyorlangan qalamchalarning ildiz otishi kuchli bo'ladi. Qalamchalar quyoshdan pana yerda, usti och rangli mato bilan o'ralgan plyonkali issiqxonalarga ekilganinda ; issiqxonalarga vaqti -vaqti bilan purkab turatuǵın tuman hosil qilishchi uskuna o'rnatilganinda ; geterouksin (beta-indolil sirka kislota )-IUK, alfa-neftil sirka kislota - NUK, beta-indolil moy kislota - IMK kabi yuksaltiruvchi unsurlar bilan ishlov berilganida tomir olish miqdori ortadi.
O’stiruvchi elementlardan foydalanish ildiz olish muddatini qisqartiradi, qalamchalardagi ildizlar sonini oshiradi, bu o'simlikning qad ko'tarishi va rivojlanishiga imkoniyat beradi. O’stiruvchi elementlar suvlarda yaxshi erimaydi, shu sababli dastlab oz miqdordagi spirtda eritilib, so’ng suvlarga aralashtiriladi. Yetilmagan (hali yog'ochlanmagan ) qalamchalarga ishlov berish uchun quyi, xomaki yetilganlar uchun o'rta, yog'ochlangan qalamchalar uchun bo'lsa a'lo darajadagi o’stiruvchi elementlar qo'shmasi ishlatiladi.
Eritmani ikkita bosqichda tayorlash tavsiya etiladi. Qur eritma tayyorlash va tegishli qo'shmali yordamchi eritma tayorlash. Qur eritma tayorlash uchun 1 gramm o'stirish moddasi shisha idishda 50 ml 96 % spirtda eritiladi, so'ng 1 litr distillangan suvlar qo’shiladi.
Bunda 0, 1 % qo'shmali 1 litr miqyosida qur eritma paydo bo'ladı, uni salqin joyda saqlanadi. Tegishli qo'shmali yordamchi eritma qur eritmaga vodoprovod suvi qo'shish yo'li bilan paydo qilinadi. Masalan, 50 mg/l qo'shmali 1 litr yordamchi eritma tayorlash uchun 50 ml qur qotishma olish zarur. 25 mg/l qo'shmali 8 litr qotishma tayorlash uchun bo'lsa yarasha turda, ya'ni 200 ml qur qotishma zurur bo'ladi, yordamchi qotishmaning umumiy miqdori 8 litrga yetadi.
Shunday qilib, tegishlicha qo'shmali yordamchi eritma tayyor bo'ldi. So'ng qirqib, nam matoga o'ralgan qalamchalar 25dan qilib bog'lanadi va bog' -bog'i bilan vannachaga yoki har qanday shisha, sirlangan, zang bosmaydigan po'lat idishga joylanadi. Eritma toifasi 3-3, 5 sm dan ziyod va 1, 5-2 sm dan kam bo'lmasligi zurur. Qalamchalarga soat 17. 00-17. 30 da ishlov beriladi, tuni bilan qoldirilib, ertalab ichimlik suvida yaxshilab yuviladi va ekiladi.
Ildiz ottirish uchun na'matak qalamchalari mavsum oxirlarida, noyabr boshlarinda tayyorlanadi. Qalamchalar 5-15 sm uzunlikta qirqilib, aprelga qadar 0, 5 metr chuqurlikda qumlarga kómib qo'yiladi. Bahorda qalamchalar qazib olinib, tuman hosil qiluvchi qurilmasiz usti oq mato bilan o'ralgan (tik quyosh nurlaridan saqlash uchun ) plyonkali issiqxonalarga o’tkaziladi.
Chirigan go’ng bilan o'g'itlangan (1 m2 ga 2 chelak miqdorda ) va yaxshilab chopilgan, tekislangan, ustiga 15 sm qalinlikda daryo qumlari to'shalgan tuproq qalamcha ekish uchun maqbul joy hisoblanadi. Qalamchalar -3, 5 sm chuqurlikda qiyalatib ekiladi. Kuniga 4 marta, har uch soatda leyka bilan suǵorib turiladi. Ariqdan olingan yoki biroz tindirib qo'yilgan ichimlik suvi bo'lishi zarur.
Qalamcha tayorlashda geteroauksindan (tuman hosil qiluvchi uskuna yo'qligida) foydalanish na'mataklarning navlariga qarab ildiz otishini 10 -15 % oshiradi.Margansovka eritmasi yordamida ishlov berish da ildiz otishni tezlashtirib, tuproqdagi chirish jarayonini oldini oladi. Qalamcha ekilganidan 15-20 kun o'tgach, ildiz o'tadi. Bu vaqtga kelib kundalik sug'orish miqdori 2 martaga qadar kamayadi (ertalab va kechkurun). 40 -50 kunda issiqxona plyonkasi olinib, o'rniga oq mato yopib qo'yiladi. Sug'orish miqdori 1 martaga qadar kamaytiriladi (ertalab ). Sentyabr boshlarida issiqxonaning quyi qismiga yopqich mato olinadi xolos ust tomondagisi qoldiriladi. Haftasiga 1 marta suv quyish yo'li bilan sug'oriladi. Oktyabr boshlarida issiqxona ustidagi mato butunlay olib tashlanadi, sug'orish to'xtatiladi.
Nihollar bo'yi 50-80 sm.ga yetadi, bir nechta poya paydo qiladi, sanoat usulida yetishtiriladigan ekinzorlar qurishda bemalol foydalanish mumkin. Yaxshi yetilmagan nihollar bo'lak bir-biridan 20 sm masofada, qator oralari 60 smdan qilib ekiladi.
Kuzda na'matak ekishga ajratib qo'yilgan yer 25-30 sm chuqurlikda haydaladi. Bahorda tekislanadi va molalanadi. Qo'lda yoki kovlagichda 40 x40 sm o'lchamda va 50 sm chuqurlikda nihol o’tqaziladigan uyachalar qaziladi. Ana shu chuqurchaning har biriga bitta chelakdan fosfor aralashtirilgan chirigan go’ng (1:5) solinadi. Chuqurcha tubidagi tuproqqa o'g'it aralashtiriladi.
Ekish oldidan nihollarga quyidagicha ishlov beriladi : zararlangan ildizlari olib tashlanadi, barcha shoxchalarning uchlari qirqiladi, tuproq ustidan bug'lanishni qisqartirish uchun poya uzunligi qisqartiriladi, bu esa niholning yashovchanligini oshirish va rivojlanish imkonini beradi.
Egib bo’linganidan so'ng “okuchnik”- o'simlikning atrofini haydab yumshatuvchi asbobi yordamida na'matak ekilgan uyachalar yonidan sug'orish jo’yaklari olinadi. Uyachalardagi tuproq to’liq namiqadigan darajada jildiratib sug'oriladi. Birinchi yili 10 martaga qadar sug'oriladi (may -1, iyun -sentyabr -2 dan, oktyabr -1 (0)).
Har 2-3 sug'orishdan so'ng kultivatsiya etiladi, begona o'tlar qo'lda yulib tashlanadi. Bunda shuni ham nazarda tutish zarur, kultivator teran botganida yoki qo'l kuchi bilan teran chopilganida ildiz tarmog’i zararlanishi mumkin. Ildiz zararlangan yerda bachkilari ko'payib ketadi, u o'simlik tupining rivojlanishiga xalal beradi, tup unumi kamayadi. Vujudga kelgan ildiz bachkilari asta olib tashlanishi zarur. Agar uning ildiz tarmog’i yaxshi rivojlangan bo'lsa, nobud bo'lgan nihollar o'rniga ekiladi. Agar ildizlari yaxshi rivojlanmagan, kesilgan bo'lsa, yaxshi rivojlanguniga qadar boshqa yerga o'tkazib qo'yiladi.
Tavsiya etilgan agrotexnikaga qat'iy rioya etilganda na'matak navlari ekilganidan keyingi ikkinchi yiliyoq mevaga kiradi. Nihollar 3-4-yili va undan keyingi yillarda yalpi mevaga kiradi. Na'matak poyalari 5 yilga qadar o’sib turadi, so'ng ular yangi o’sibb chiqqani bilan almashtiriladi. Eski poyalar vaqti -vaqti bilan qirqib tashlanadi. Yoki har 6 -7 yilda ekinzordan barcha poyalar olib tashlanadi. Yoshartirilgan ekinzor bir yildan so'ng gulga va mevaga kiradi.
Na'matakning asosiy kasalligi yaproq, yosh poyalari va shoxchalariga kulsimon zamburug' tushishidir. Unga qarshi kurashish uchun o'simlik oltingugurt kukuni bilan changlatiladi. Zararkunandalardan na'matakda ko'proq uchraydigani shirincha va o'rgimchak kana dir. Ularga qarshi o'simlikka oltingugurt kukuni bilan “sevin qorishmasi” (2:1) vositasida ishlov beriladi. Har gektar yerga 20 -30 kg oltingugurt va 1-2, 4 kg sevin solinadi.

Shu bilan birga “Meyer orexotvorkasi” ham meva hosildorligini kamaytirib tola zarar keltiradi. May boshlarida bu hasharot yosh urug’donga tuxum qo'yadi. Tuxumdan chiqqan qurt urug’dondagi ozuqa bilan ozuqlanadi. Shu tariqa mevalar o'rninida bujǵun paydo bo'ladı. Bunga barxam berish uchun may oyining boshlarida o'simlikka 2 % antio eritmasidan purkash yo'li bilan kurashiladi. Har gektar yerga 1 kg. dan 4 kg.gacha antio sarflanadi. Hasharot chiqib ketishidan oldin bujǵun qirqib olinib yo'q qilinadi.

Hosildorligi gektar hisobiga 10 -12 sentnerdi tashkil etadi.