1 Mavzu. Kirish. Konchilik sanoatida mehnat muhofazasining huquqiy asoslari va uni tashkil qilish

Terminlar
Tushunchasi (mazmuni)
Brigada (naryad yoki farmoyish bilan)	Tarkibida ish bajaruvchi yoki nazorat qiluvchini qo’shib hisoblaganda 2 va undan ko’p a’zolari bo’lgan brigada.
Elektr uzatish tarmog’i	Ochiq havoda joylashgan simlar orqali elektr energiya yuboriladigan va izolyatorlar va armaturalar yordamida ustunlarga yoki kronshteyn va tayanchlar yordamida inshootlarga (ko’prik imorat va hokazolarga) mustahkamlangan uskuna. Elektr uzatish tarmog’ini boshlanishi va oxiri deb, tarmoq portali yoki taqsimlovchi uskunaga kiruvchi qismi hisoblanadi. SHaxobchalar uchun esa, shaxobchaga ajralgan yerdagi ustun va tarmoq portali yoki taqsimlovchi uskunaga kiruvchi qismi hisoblanadi. Bunda portaldagi havo elektr uzatish tarmog’i tomonidagi portalga osilgan izolyatorlar, hamda simlar mahkamlangan qisqichlar havo elektr uzatish tarmog’iga qarashlidir. Ushbu portaldan podstantsiyadagi taqsimlovchi uskunalar tomoniga tortilgan osma izolyatorlar, boshqa portallar orasidan tortilgan sim, havo elekr uzatish tarmog’i simidagi har xil uskunalarga (o’chirish-yoqish apparatlariga, razryadniklarga, aloqa kondensatorlariga va hokazolarga) tushgan simlar, hamda yuqori chastotali zagraditellar havo elektr uzatish tarmog’iga qaramaydi.
Kuchlanish ta’siri doirasidagi elektr uzatish tarmog’i	110 kV va undan yuqorikuchlanishli havo elektr uzatish tarmog’larining o’q chizig’idan: 110 kV kuchlanishli havo elektr uzatish tarmog’i uchun 100, 150, 220 kV 150, 330, 500 kV 200, 750, 1150 kV 250 metr masofada, umumiy uzunlikdagi ba’zi joylarda 2 km-dan kam bo’lmagan yoki bor uzunligi bo’yicha o’tadigan havo elektr uzatish va aloqa tarmog’lari kuchlanish ta’siri doirasidagi tarmoqlarga kiradi.
Ikkilamchi (yordamchi) zanjir	Elektrostantsiyalardagi (podstantsiyalardagi) asboblar va boshqaruv, avtomatika, o’lchov, himoya va signalizatsiya uskunalarini bir-biriga bog’lovchi simlar va qisqichlar qatori yig’indisi.
«Zarur», «shart», «kerak»	Ushbu Qoida talabini bajarilishi majburiyligini bildiradi
«Mumkin», «ruxsat etiladi»	Ushbu qoida talabini mahalliy sharoitda qarab istisno sifatida majburan (noilojlikdan) qo’llanilishini bildiradi.
Birinchi ijozat	Naryad yoki farmoyish bilan bajariladigan ishga birinchi bor ruxsat berish.
Qayta ijozat	Ushbu naryad bilan avvaldan bajarilayotgan ishni davom ettirish uchun ish joyiga qayta ijozat berish.
Elektr maydonini ta’sir doirasi	Elektr maydonini kuchlanganligi 5 kV/m-dan ko’p bo’lgan ochiq maydon.
Ekranlash maydoni	Elektr maydonini kuchlanganligi 5 kV/m-dan kam bo’lgan elektr maydoni ta’sir chegarasi yaqinidagi maydonda joylangan bino va inshootlar, hamda yerga ulangan metall konstruktsiyalar, uskuna poydevorlari, transformatorlar va yirik gabaritli inshootlar joylashgan maydon.
Kommutatsion apparatlar	Elektr zanjirlarini bir-biriga ulash-uzish va o’zi orqali tok o’tkazish uchun mo’ljallangan elektr apparatlari (o’chirgich, quvvat o’chirgichi, uzgich, ajratgich, avtomat, paketli o’chirgich, saqlagich va hokazolar.
Yuk ko’tarish mashinalari	«Yuk ko’tarish kranlarini tuzilishini va xavfsiz ekspluatatsiya qilish qoidalari»-ga taalluqli bo’lgan barcha turdagi kranlar, kran-ekskavatorlar (ishlarni po’lat arqonga osilgan ilgaklar yordamida bajaradigan ekskavatorlar), talьlar, yuk va odam ko’taruvchi lebedkalar.
Mexanizmlar	Gidravlik ko’targichlar, teleskopik minoralar, ekskavatorlar, traktorlar, avtoyuklagichlar, burgilash-kran mashinalari, mexanik privod yordamida uzaytirish yoki qisqartirish mumkin bo’lgan narvonlar va hokazolar.
Mexanik qulf	Bandli maxsus va oddiy kalit bilan ochiladigan va berkitiladigan qulflar.
Buzilmagan elektr maydonining kuchlanganligi	Ish jarayoni mobaynida odam bo’lishi mumkin bo’lgan maydonda aniqlanadigan odamlar bo’lishining ta’siridan o’zgarilmagan elektr maydonining kuchlanganligi.
Naryad-ijozat (naryad)	Ishni xavfsiz bajarish uchun javobgar shaxslarni, brigada tarkibini, yetarli darajada belgilangan xavfsizlik choralarini, uning boshlanish va tamomlash vaqtlarini, ish mazmunini belgilovchi rasmiy maxsus blankada tuzilgan farmoyish.
Havo elektr uzatish va aloqa tarmoqlarini qo’riq maydoni	1. Havo elektr uzatish tarmog’i bo’ylab, ularning ishlab turgan holatida, eng chetda joylashgan simlari chegarasidan: 1 kV kuchlanishgacha bo’lgan havo elektr uzatish va aloqa tarmolari uchun .02 1-20 kV kuchlanishli havo elektr uzatish tarmoqlari uchun 10 35 kV kuchlanishli havo elektr uzatish tarmoqlari uchun..15 110 kV kuchlanishli havo elektr uzatish tarmoqlari uchun 20 150, 220 kV kuchlanishli havo elektr uzatish tarmoqlari uchun.25 330, 500, +-400 kV kuchlanishli havo elektr uzatish tarmoqlari uchun.30 750 kV kuchlanishli havo elektr uzatish tarmoqlari uchun 40 1150 kV kuchlanishli havo elektr uzatish tarmoqlari uchun 55 metr vertikal tekislikdagi masofada, tarmoqning ikkala tomoni bo’ylab, qo’riklanadigan yer va havo bushlig’i sifatidagi maydon. 2. Kemalar qatnovchi suv havzalari (daryolar, kanallar, ko’llar va hokazolar) ustidan o’tgan havo tarmoqlari uchun ikkala tomondan havo bo’shlig’i bo’yicha—100 metrdan masofadagi maydon, kemalar qatnamaydigan suv havzalari uchun esa quruqlikdan o’tadigan havo elektr tarmoqlari uchun qabul qilingan vertikal tekislikdagi masofalar maydoni belgilanadi.
Kabelli elektr uzatish tarmoqlari va kabeli aloqa tarmoqlarini qo’riq maydonlari	1. Qo’riq maydoni deb, yer ostida joylashgan tarmoqlarning eng chetdagi kabelidan ikki tomonga kabelli elektr uzatish tarmoqlari uchun 1 metrdan kabelli aloqa tarmoqlari uchun 2 metrdan vertikal tekislikdagi masofa belgilanadi. 2. Suv havzalari ostidan o’tgan kabel tarmoqlari uchun suv sathi va suv tubi oralig’i bo’yicha suv maydonining kabelli elektr uzatish tarmog’i va kabelli aloqa tarmog’i bo’ylab, vertikal tekislik chegarasida, eng chetdagi kabelning ikkala tomonidan 100 metrdan nariga joylashgan qismi qabul qilinadi.
Ma’muriy-texnik xodim	Rayon energetika boshqarmalari (birlashmalari), korxonalari, tsexlari, laboratoriyalari, elektr tarmoqlari tumani va uchastkalari rahbarlari, bo’lim va xizmat boshliqlari, ularning muovinlari hamda ma’muriy vazifalar yuklatilgan muhandis, texnik va ustalar.
Navbatchi xodim (navbatchi)	Smenada navbatchilik qilayotgan va tezkor boshqaruv va tezkor o’chirish-yoqishiga ruxsat etilgan xodimlar: dispetcherlar, navbatchi muhandis va texniklar, smena boshliqlari, uyda navbatchilik qiluvchi va boshqaruv shchitlari navbatchilari, tezkor harakatdagi brigada a’zolari. Ushbu Qoida matnida yuqoridagi xodimlarni ajratish talab qilinmasa, «navbatchi» termini ishlatiladi.
Tezkor-ta’mirlovchi xodim	Biriktirilgan elektr qurilmalari hajmida tezkor xizmat ko’rsatish maqsadida tayyorlab, maxsus o’rgatilgan ta’mirlovchi xodim.
Ta’mirlovchi xodim	Elektrostayatsiyalar, podstantsiyalar, kabelli va havo elektr uzatish tarmoqlari, kabelli va havo aloqa tarmoqlari, rele himoyasi, avtomatika, o’lchov asboblarida, izolyatsiya va momaqaldiroqdan himoya qiluvchi vositalarda, dispetcherlik va texnologik boshqaruv vositalarida ekspluatatsionta’mirlash xizmatlari bilan shug’ullanuvchi muhandislar, texniklar, ustalar, ishchilar, elektrolaboratoriya xodimlari.
Ish joyini tayyorlash	Ish joyida ishni xavfsiz bajarishni ta’minlash uchun bajarilgan texnik tadbirlar.
Qo’shilma	Elektrostantsiya, podstantsiya va hokazolar chegarasida joylashgan, taqsimlovchi uskunaga, generatorlarga, shchitlarga, yig’imlarga ulangan, kuchlanishi, nomi va maqsadi bir bo’lgan elektr zanjiri (uskuna va shinalar) bir qo’shilma hisoblanadi, O’ramlarining sonidan qat’iy nazar har xil kuchlanishli bir transformatorga, ikkita tezlikda ishlovchi elektrodvigatelga ulangan elektr zanjiri ham bir qo’shilma deb hisoblanadi. Ko’p burchakli, biryarim va hokazo burchakli sxemalar orqali ulangan transformatorda, tarmoqda ushbu tarmoqni yoki transformatorni taqsimlovchi qurilmaga bevosita ulaydigan barcha kommutatsion apparatlar va shinalar qo’shilmaga taalluqlidir.
Kuchlanish ostida ishlash	Ishchi kuchlanishi ostida bo’lgan tok o’tkazuvchi qismlarga tegib bajariladigan yoki ushbu tok o’tkazuvchi qismlargacha belgilangandan kam masofaga yaqinlashib bajariladigan ishlar.
Balandlikda bajariladigan ishlar	Ishchi to’shalma, tom yoki yer yuzasidan 5 metr va undan yuqori balandlikda montaj moslamalari bilan yoki bevosita konstruktsiya qismlaridan, uskunalarda, mashina va mexanizmlarda turib bajariladigan ishlar. Bunday hollarda ish jarayonining barcha lahzalarida va joydan-joyga o’tishda ishchini balandlikdan yiqilishidan asraydigan yagona vosita bo’lib himoya kamari xizmat qiladi.
Ish joyi	Elektr uskunasining bir qismida xodimlarni kirib ish bajarishlariga ijozat berilgan joy.
Farmoyish	Ishni xavfsiz bajarish uchun uning mazmunini, ish joyini, vaqtini, xavfsizlik choralarini (kerak bo’lgan taqdirda) va ishni bajarishi uchun topshirilgan shaxslarni aniqlovchi og’zaki topshiriq.
Korxona rahbari	Direktor va uning muovinlari.
Tok o’tkazuvchi qism	Mo’’tadil kuchlanish ostida turgan elektr uskunalari qismi.
Tok o’tkazmaydigan qism	Avariya rejimi natijasida kuchlanish ostida bo’lishi xavfi yuzaga keluvchi elektr uskuna qismlari.
Elektr uskuna	Elektr energiyasini hosil qiluvchi, kuchlanishini o’zgartiruvchi, uzatuvchi, taqsimlovchi va iste’mol qiluvchi uskunalar (GOST 19431-74)
Mahalliy navbatchisiz elektr uskuna	Tezkor-harakatdagi brigada yoki tezkor-ta’mirlash xodimlari tomonidan qarab turiladigai havo va kabel elektr uzatish tarmoqlari hamda elektr uskunalar.
Ishlab turgan elektr uskuna	Kuchlanish ostida bo’lgan yoki kommutatsion apparatni ulash bilan kuchlanish berish mumkin bo’lgan elektr uskunalari yoki uning uchastkalari (qismlari).
1000 Volьtdan past va yuqori kuchlanishli elektr uskunalari	Kuchlanishi 1000 Volьtdan past va yuqori bo’lgan elektr uskunalari (ishlab turgan elektr uskunalarini amaldagi kuchlanishining qiymatiga qarab).
Sodda va aniq chizmali elektr uskuna	Bir sektsiyali va sektsiyalarga ajratilmagan shinalar tizimi bo’lgan 1000 Volьtdan yuqori kuchlanishli, aylanma shinalar tizimi bo’lmagan taqsimlovchi elektr uskunalari, hamma havo elektr uzatish va kabel elektr uzatish tarmoqlari, 1000 Volьtdan past kuchlanishli hamma elektr uskunalari.