1-Мавзу: Кириш

7-Боб. БИОЛОГИЯНИ ЎҚИТИШ ВОСИТАЛАРИ


7.1. ЎҚИТИШ ВОСИТАЛАРИ СИСТЕМАСИ
Режа:
1.Ўқитиш воситаларининг таълим-тарбиявий аҳамияти
2.Ўқитиш воситаларининг системаси.

Асосий тушунчалар, таянч билимлар.

Таълим бериш воситалари.Ўқитиш воситасининг хиллари.

1.Ўқитиш воситаларининг таълим-тарбиявий аҳамияти.

Ўқитиш воситалари - таълим-тарбия жараёнининг мақсади ва вазифалари, ўрганиладиган мавзу мазмунига мувофиқ, ўқитувчи томонидан мазкур жараённинг самарадорлигини орттириш мақсадида қўлланиладиган манбалар саналади.
Ўқитувчи дарсда ўрганиладиган мавзу мазмунини тўла ёритадиган ўқитиш воситаларини унга мувофиқ эса, ўқитиш методларини танлайди, шу асосда дарсда ўқувчиларнинг билиш фаолиятини ташкил этади ва бошқаради. Ўрганиладиган мавзу мазмунини бевосита идрок қилиш мумкин бўлган нарсалар асосида олиб бориладиган таълим кўргазмали таълим деб аталади.
Кўргазмали таълим узоқ тарихга эга, чунки табиатшуносликни ўқитиш­нинг дастлабки даврида кўргазма воситаларидан фақат табиий материал­лардан фойдаланилганлиги маълум.
Мамлакатда таълимни тубдан ислоҳ қилиш принциплари, фан-техника, ишлаб чиқариш ривожланган сари ўқитиш воситаларининг турлари ҳам кўпайиб борди.
Демак, таълим муассасаларида ўқитиш воситаларининг турлари ҳам муайян даражада ўзгариб, янгиланиб боради, янги авлод ўқитиш воситалари вужудга келади.
Ўқитиш воситаларининг янги авлод гуруҳига: компьютер технологияси­нинг таълим берувчи, моделлаштирилган ва назорат дастурлари, слайдлар, мультимедиаларни киритиш мумкин.
Ўқитувчининг асосий вазифаси ўрганиладиган мавзу мазмунидан келиб чиққан ҳолда энг юқори самара берадиган ўқитиш воситаларини танлаши, бунинг учун ўқитиш воситаларининг янги авлодининг турлари, улар билан ишлаш методикасини эгаллаган бўлиши даркор.
Болани эсида бирор нарсанинг маҳ­кам ўрнашиб қолишини хоҳловчи педагог боланинг сезги аъзоларини мумкин қадар кўпроғини: кўзи, қулоғи, товуш органи, мускул сезги ва ҳатто иложи бўлса ҳидлаш ва таъм билиши органларини эсда тутиб қолиш жараёнида қатнаштиришига ҳаракат қилиши керак.
Психологларнинг аниқлашича 5 та сезги аъзолар иштирокида қабул қилинган билимлар нисбати тубандагича: кўриш аъзоси орқали 83%, қулоқ орқали 11%, хид билиш аъзоси орқали 3,5%, тери сезгиси орқали 1,5 % ва нихоят таъм билиш орқали 1 %.
Ўқитиш воситаларининг таълим-тарбия жараёнида қуйидаги аҳамияти мавжуд:

1. 
   Ўқувчиларда илмий дунёқарашни шакллантириш ва ривожлантириш, моддий оламни билиш, оламни ўрганиш методларини эгаллаш, куза­тиш ва тажриба қўйиш орқали илмий-тадқиқот олиб боришига замин тайёрлайди.
   
2. 
   Ўқувчиларда тушунчаларни шакллантириш жараёнининг самарадорли­ги­ни орттиришда мазкур жараённинг барча босқичлари: ўқув материа­ли­ни сезги органлари орқали қабул қилиш, идрок этиш, тасаввур қилиш, эсда сақлаш, амалда қўллаш ва натижаларни текши­ришда фойдаланиш кўзланган натижани беради;
   
3. 
   Ўқувчиларда кўникмаларни таркиб топтириш босқичларида ўқитиш воситалари ҳам мазмун, ҳам иш қуроли сифатида майдонга чиқади.
   
4. 
   Ўқитиш воситаларидан ўқитишнинг барча шакллари: дарс, дарсдан ташқари ишлар, экскурсиялар, синфдан ташқари машғулотларда ўз ўрнида самарали фойдаланиш самарадорликни орттиришни кафолат­лайди.
   

Биологияни ўқитишда ўқитиш воситалари ўқувчиларнинг янги билим­лар­ни эгаллашларида, билимларни мустаҳкамлаш, такрорлаш, тизимга солиш ва умумлаштиришда – билим манбаи ва билимларни ўзлаштириш омилидир.
Шу сабабли, ўқитувчи биологияни ўқитишда фойдаланиладиган ўқитиш воситалари ва уларнинг системасини яхши ўзлаштирган бўлиши керак.
Биологияни ўқитиш жараёнида табиий кўргазмали воситалар етакчи ўринни эгаллайди ва дарс давомида табиий ҳолда ўсимликлар, ҳайвонлар, замбуруғлар, гербарий, ҳўл, қуруқ препаратлар, коллекциялар,прокариот организмлардан кенг фойдаланиш табиий бир ҳол. Биологияни ўқитишда фақат табиий кўргазма воситаларидан фойдаланиш кўзланган натижани бермайди, шу сабабли ўқитишда тасвирий кўзгазмали воситалардан ҳам фойдаланилади.
Ўрганилаётган мавзу мазмунини ёритишга хизмат қиладиган кўргазмали воситалар етарли бўлган тақдирдагина ўқувчи табиатдаги нарса ва ходиса­ларни ўзаро таққослаши, улардаги ўхшашлик ва тафовутларни аниқлай олиши мумкин. Бунинг учун ўқитувчи тарқатма дидактик материаллар тайёрлаши зарур.
Кўргазма воситалари ёрдамида ўқувчи ўрганилган ўқув материалини анализ, синтез қилиши, абстракциялаш, конкретлаштириш, тизимга солиш, умум­лаш­тириш ва хулоса чиқариш каби ақлий операцияларни амалга ошириши мумкин.
2.Ўқитиш воситаларининг системаси.
Фанда ишлаб чиқилган билиш назарияси ва ўқувчиларнинг тафаккурини ривожлантириш босқичларига мос ҳолда ўқитиш воситалари уч хил турга: табиий, тасвирий ва оғзаки ёки вербаль воситаларга бўлинади.
Мазкур ўқитиш воситаларининг уч хил тури муайян системани ҳосил қилади.
Ўқитувчи ҳар бир ўқитиш воситасининг таълим-тарбия жараёнида тутган ўрни, ўқувчиларнинг ёш ва псиҳологик хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда ўқитиш воситаларини танлайди.
Ботаникани ўқув фанини ўқитиш, ўқувчиларнинг ўсмирлик даврига тўғри келади. Ўсмирлик даврида болаларни билиш фаолиятида кўргазмали восита устунлик қилади. Шу сабабли, ўқитувчи дарсда табиий, тасвирий, вербал кўргазма воситаларини уйғунлаштириши зарур.
Зоологияни ўқитишда тасвирий кўргазмали асосида фикр юритиш яъни табиий нарсаларгагина эмас, балки уларнинг тасвирларига асосланиб идрок, тасаввур ҳосил қилиш ривожланади. Шу сабабли, ўқитувчи тасвирий воситаларга эътиборини қаратиши лозим.
Табиий кўргазма воситалари-микропрепаратлар, тирик ёки фиксирланган ўсимлик, ҳайвонлар уларнинг айрим бўлаклари, коллекциялар тулуплар, гербарийлар, биосистемалар (тўқай, тоғ олди, яйлов чўл) бўлиб, улар билан ўқувчилар бевосита дарсда ёки экскурсия мобайнида танишадилар. Табиий кўргазмали воситалар фақат кўриш орқали эмас, балки эшитиш, ҳид, таъм билиш органлари ёрдамида идрок қилинади. Табиий кўргазмали воситалар ўрнига тасвирий кўргазмали воситалар баъзан чунончи ҳужайра, организм экосистемалар тузилиши, моддаларнинг даврий айланишига оид таблицалар, схемалар, моддалар, фото суратлардан фойдаланилади. Компьютер, мультимедиалар, тасвирий кўргазмали воситаларнинг алоҳида гуруҳи саналади.
Оғзаки ёки вербал воситалар – булар дарсликлар, илмий-оммабоп китоблар, ўқитувчининг сўзи, телевидения ёки кинокадрлардаги диктор матни, компьютер дастурлари (видеокадрлар, моделлар,) тестлар, дидактик карточкалардир.
Табиий ёки тасвирий воситаларни ўқувчи томонидан идрок қилиниши, улар устида кузатиш, ўтказиш ёки фаолият ҳаракати ёрдамида амалга ошади.
Ўқув материалини идрок этишда ўқувчининг қанчалик кўп сезги органла­ри иштирок этса, уни ўзлаштириш шунчалик пухта бўлади. Бу жараён дидак­тика­нинг кўрсатмалилик принципида ўз ифодасини топган. Я.А.Комен­ский ўқитишда ўқувчининг барча сезги органларини жалб этиш дидактиканинг «Олтин қоидаси» деб айтгани бежиз эмас.
Умумий ўрта таълим ўқув юртларида биология ўқитишнинг барча босқичларида кўргазмалилик таълим бериш воситаси эканлигини унутмаслик керак.
Лекин «кўргазмалилик» атамасига табақалашган ҳолда ёндошиш керак, чунки у ҳар хил педагогик тушунчаларни ўзида ифода қилади. Масалан, «кўргазмалилик принципи», «кўргазмалилик ўқитиш воситаси», «кўргазмали қурол» тушунчаларни фарқлаш керак.
Кўргазмалилик принципи дейилганда биологияни ўқитиш жараёнида ўқитувчи амал қиладиган дидактик принцип тушунилади. Кўргазмалилик бир вақтнинг ўзида сезиш, мантиқ, конкрет, абстракт йўли билан билишни ўзида бирлаштириб абстракт тафаккурни ривожланишига ёрдам беради ва кўп ҳолларда унинг таянчи ҳисобланади.
Кўргазмалик ўқитиш воситаси сифатида ўқувчилардан статистик ва динамик образлар ҳосил қилишга қаратилган бўлади. Кўргазмали ўқитиш воситаси ўз мазмунига кўра кўргазмали қурол тушунчасига яқин, лекин хажмига кўра унга нисбатан кенг. Масалан баргларнинг сув буғлатишига оид тажриба ёки телекўрсатув, жадвал кўргазма воситаси бўлиб ҳисобла­нади, лекин кўргазмали қурол саналмайди.
Кўргазмали қурол бу дарсда ўқитувчи томонидан қўлланилган конкрет нарсадир. У тулуп, коллекция, гербария, тирик ўсимлик, ҳайвон, таблица, расм, схемалар шунингдек, муляжлар диафильмлар, тарқатма материал, дидактик карточкалар шаклида бўлади.
Ўрганилаётган нарса ва ходисаларнинг биологик мазмунини ифода қилувчи кўргазмали қуроллар, ўқитишнинг асосий воситалари, ҳар хил асбоблар чунончи пробирка, колба, тарози ва шу кабилар ёрдамчи воситалар ҳисобланади.
Ўқитиш самарадорлигини оширишда амалий машғулот ва намойиш қилинадиган тажрибаларни ўтказишга ёрдам берувчи хусусан микроскоп, лупа, штатив, реактивлар асбоблар иситувчи асбоблар, пинцет, препаровал ниналар, ўқитишнинг техник воситалари – кодоскоплар, телевизорлар, компьютерлар, овоз ёзувчи ва эшиттирувчи - аппаратлар, магнитофонлар ҳам ўқитиш воситаларига киради.
Техник воситалари орасида аудиовизуал ва бошқа табиий тасвирий воситалар шу билан устунлик қиладики, улар ўрганилаётган ҳодиса ва жараёнларнинг барча босқичларини изчиллик билан кўрсата олади. Телекўрсатувлардан биология ўқитишда фойдаланиш тирик табиатдаги воқеа, ҳодисаларни синфда ўрганиш сифатини бир неча марта ошириш имконини беради. Ўқитиш жараёнида компьютерларни қўллаш ўқув материалини мустақил ўзлаштириш ва назорат қилиш имконини туғдиради.
Кўргазмали воситалардан биология ўқитишнинг барча жараёнларида, масалан янги ўқув материалини тушунтириш, мустаҳкамлаш, тушунчаларни шакллантириш, ўқув, амалий, меҳнат кўникма ва малакаларни таркиб топтириш, уй вазифасини бажариш, ўқув материлини назорат қилишда қўлланилади.

ТАЛАБАЛАРНИНГ ЎЗЛАШТИРГАН БИЛИМЛАРИНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШ ТОПШИРИҚЛАРИ

1. Ўқитиш воситаларнинг қандай таълим-тарбиявий аҳамияти бор?

2. Ўқитиш воситалари системасига нималар киради?
3. Ўқитиш воситаларининг асосий гуруҳига нималар киришини аниқланг.
4. Ўқитиш воситаларининг ёрдамчи гуруҳига нималар киришини аниқланг.

5. 
   Кўргазма воситаларидан биологияни ўқитишнинг қайси шаклларида фойдаланилади?
   
6. 
   Дарснинг қайси босқичларида кўргазма воситаларидан фойдаланишни аниқланг.