1-Мавзу: Мантиқ фанинг предмети илмий билиш

Кўп маъноли мантиқ ҳозирги замон ноклассик мантиғининг бир 
тармоғи бўлиб, фикрлашни “чин”, “хато”, “қисман чин”, “қисман хато” каби 
тушунчалар орқали ифодалайди. Агар умумий формал мантиқда мулоҳазалар 
икки қийматли (чин ёки хато) бўлса, кўп маъноли мантиқда мулоҳазалар уч 
ва ундан ортиқ қийматлидир. Шунинг учун бу мантиқ «кўп маъноли мантиқ» 
деб юритилади. Бу мантиқда энг оддий система уч маънолидир. Масалан, Сиз 
“инсон ҳуқуқлари декларацияси”ни биласизми? - деган саволга “ҳа”, “йўқ”, 
“озгина биламан ” каби жавобларни олиш мумкин. 
Индуктив мантиқ (лот. Intuitio – дикқат билан эътибор бериш, диққат 
билан кузатиш) – Ҳозирги замон ноклассик мантиғи тармоғи бўлиб, 

---

математик интуиция принципларидан келиб чиқади. Бу принциплар XX аср 
олимлари Л. Э. Брауэр ва А. Гейтинглар томонидан ишлаб чиқилган. 
Маълумки, немис олими Кантор ишлаб чикқан тўплам назарияси бир неча 
ҳал қилиб бўлмайдиган парадоксларга учрагандан сўнг, бу кризисдан 
қутилиш учун логицизм, формализм, конструктивизм, интуиционизм каби 
оқимлар пайдо бўлади. Булар бундай зиддиятни формал мантиқ асосида ҳал 
қилишга ҳаракат қилдилар. 
Классик мантиққа асосланган математикада 

ХА (х) ифода қуйидагича 
ўқилади: “Ҳамма Х А хоссасига эга”. Классик мантикқа кўра, агар бу 
ифодалар арифметика акциомаларига мос келса, тўғри(чин) деб қабул 
қилинади. Математика учта мусбат сонларнинг бир бутуни h дан тузилган, 
уни А (h)нинг ташкил топиш усули қизиқтирмайди. Интуитив мантиқда бу 
соннинг тузилиш усули маълум бўлгандагина АхА (Х) ифодаси чин (тўғри) 
ҳисобланади. А нинг тўғрилигидан (чинлигидан) В нинг тўғрилигини 
бевосита келтириб чиқариш методи ишлаб чиқилгандагина, импликация (а 

в) чин (тўғри) ҳисобланади. 
Консруктив мантиқ – ҳозирги замондаги математик мантиқнинг 
асосий оқимларидан бири. Бу мантиқ конструктив математикага асосланиб, 
интуитив мантиқ қоидаларини танқидий ўрганиш асосида пайдо бўлган. 
Мантиқдаги бу оқим ҳам Кантор тўплам назариясидаги парадоксни ҳал 
қилишга уриниш асосида пайдо бўлди. Конструктив мантиқ реал воқеликда 
мавжуд бўлмаган ҳам, лекин фикрда қуриш мумкин бўлган объектларни 
мантиқий тахлил қилади. Хусусан, Сократ маёвтика усулини, Демокрит 
“Канон”да (канон – мезон, қоида) тайёр билимларнинг чин ёки хатолигини 
аниқлайдиган усулларни ишлаб чиққан, Арасту “Органон”ида (органон – 
билим қуроли) фикрни мантиқан тўғри қўриш ва билимларни ҳосил қилиш 
воситаларини тадқиқ этади. Кейинчалик мантиқ канонми ёки органонми ? 
деган савол мантиқда кенг муҳокама килинган.