1-Мавзу: Мантиқ фанинг предмети илмий билиш

Назариянинг турлари 
Илмий назариянинг жуда кўп турлари мавжуд. Уларни турли хил 
асосларга кўра таснифлаш (туркумлаш) мумкин. Хусусан, қурилиш методига 
кўра назарияларни тўрт турга ажратиш мумкин: 1) тажриба билан иш 
кўрадиган фанларнинг мазмундор назариялари; 2) гипотетик-дедуктив (ёки 
ярим аксиоматик) назариялар; 3) аксиоматик назариялар; 4) формаллашган 
назариялар. 
“Мазмундор” назарияларда маълум бир соҳага оид фактлар тизимга 
солинади, умумлаштирилади ва тушунтирилади. Улар асосан тажриба 

---

натижалари, эмпирик материалларга таянади, уларни таҳлил қилади, 
тартибга солади ва умумлаштиради. Ана шунинг учун ҳам уларни 
«тажрибага таянувчи назариялар», деб аташади. «Мазмундор» деб аталишига 
сабаб, уларни математика ва мантиқдаги формаллашган назариялардан фарқ 
қилишдир. Мазмундор назарияларни соф эмпирик назариялар деб бўлмайди. 
Улар фақат эмпирик материалларгагина эмас, балки назарий қонунларга ҳам 
таянади. Масалан, мазмундор, деб ҳисобланадиган Ч. Дарвиннинг эволюция 
назарияси, И.П. Павловнинг олий асаб фаолиятининг шартли рефлекторлик 
назарияси ва шу кабилар чуқур назарий ғояларга суянади, улар ёрдамида 
тўпланган материалларни рационал усул билан англайди, қайта ишлайди ва 
тушунтиради. 
Гипотетик-дедуктив назариялар табиатшуносликда учрайди. У турли 
хил мантиқий кучга эга гипотезалар тизимидан иборат бўлиб, унда мантиқан 
кучлиларидан мантиқан кучсизроқлари дедукция қилинади. Гипотетик-
дедуктив тизимни гипотезалар занжири (иерархияси) тарзида олиб қараш 
мумкин. Бунда эмпирик асосдан узоқлашган сари гипотезанинг кучи ортиб 
боради, чунки ҳар бир келтирилиб чиқарилган гипотеза ўзидан аввалги 
гипотезаларда мавжуд бўлган билимларни синтез қилиш натижаси сифатида 
гавдаланади. 
Гипотетик-дедуктив назарияларнинг ўзига хос жиҳатларидан бири 
ундаги гипотезаларнинг даражалари бўйича қатъий изчил жойлашишидир. 
Гипотезанинг даражаси қанчалик юқори бўлса, хулосаларни мантиқий йўл 
билан келтириб чиқаришда унинг иштироки шунчалик кўп бўлади. 
Назариянинг гипотетик-дедуктив модели эмпирик материалларни 
ишлашда кўп қулайликларга эга бўлиши билан бир қаторда айрим 
камчиликлардан ҳам холи эмас. Хусусан, бошланғич гипотезалар қандай 
танлаб олиниши керак, деган саволга ҳалигача аниқ, қатъий ҳолдаги жавоб 
йўқ.