1-Mavzu. Menejment fanining predmeti, obyekti va metodi Menejment

1-Mavzu. Menejment fanining predmeti, obyekti va metodi


Menejment - bu professional tarzda amalga oshiriladigan mustaqil turdagi
ilmiy boshqaruv tamoyillari, funktsiyalari va usullaridan foydalangan holda moddiy va mehnat resurslaridan oqilona foydalanish orqali belgilangan maqsadlarga erishishga qaratilgan faoliyat. Ko'pchilik bu inglizcha atamaning rus tiliga so'zma-so'z tarjimasi bilan bahslashib, "boshqaruv" tushunchasining sinonimi va boshqa hech narsa emas deb hisoblaydi. Ma’lumki, “menejer” atamasi ingliz tilidagi “manus” – “qo‘l” so‘zidan kelib chiqqan holda inglizcha “idora qilish” fe’liga asoslangan, ammo bu fe’l dastlab “otlar atrofida haydash san’ati” ma’nosini bildirgan degan fikr bor. Biroq, "boshqaruv" atamasi ancha kengroqdir, chunki u inson faoliyatining turli turlariga (masalan, avtomobilni boshqarish, issiqlik ta'minoti, poyezdlar va samolyotlarni boshqarish va boshqalar) ; turli faoliyat sohalariga (jonsiz tabiatda, biologik tizimlarda boshqaruv, davlat boshqaruvi); boshqaruv organlariga (davlat va jamoat tashkilotlaridagi, shuningdek korxona va birlashmalardagi bo'linmalar) ) taalluqlidir;

Qisqa qilib aytganda, menejment –bu inglizcha so’z bo’lib, ingliz tilining Oksford lug’atida berilgan ta’rifga binoan u:

boshqaruv hokimiyati va san’ati;
resurslarni boshqarish bo’yicha alohida mohirlik va ma’muriy ko’nikmalar tushuniladi.
Boshqaruv faoliyatining barcha turlarini umumlashtirib, shuni xulosa qilishimiz mumkinki, menejment insonning ongli maqsadli faoliyati bo'lib, uning yordamida u jamiyatning tashqi muhiti, jonli va jonsiz tabiat elementlarini, texnikani tartibga soladi va o'z manfaatlariga bo'ysunadi. Menejment - bu muayyan maqsadlarga erishishga qaratilgan jarayon.
Rus leksikonida "menejment" so'zi XX asrning oxirida Rossiyada bozor iqtisodiyotini qurish davrida paydo bo'lgan. “Menejment” atamasi bozor sharoitida faoliyat yuritayotgan firma darajasida ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarni boshqarishni bildirish uchun ishlatiladi, garchi yaqinda u tadbirkor bo‘lmagan tashkilotlarga nisbatan ham qo‘llanila boshlandi. Yuqoridagilarni inobatga olgan holda, biz “menejment” atamasini “boshqaruv” degan ma’noda ishlatishda davom etamiz.
Menejmentning mazmuni turli yo'llar bilan, shu jumladan guruh maqsadlariga erishish uchun sa'y-harakatlarni tashkil qilish uchun qulay muhit yaratish vazifasi sifatida ochib berilishi mumkin. Guruhning harakatlarini muvofiqlashtirish orqali menejer ishni rejalashtiradi va tashkil qiladi, xodimlarni tanlaydi, vazifalarni taqsimlaydi va ularning bajarilishini nazorat qiladi. Rahbarning ishi (funksiyalari) universal xususiyatga ega va tashkilotning maqsadiga bog'liq emas - harbiy, diniy yoki sanoat. Barcha menejerlar, tashkilotdagi mavqeidan qat'i nazar, o'z maqsadlariga erishishga qaratilgan ba'zi umumiy funktsiyalarni bajaradilar. Bu funktsiyalarni to'g'ri bajarish ham fan, ham san'atdir. San'at, chunki u menejerdan amaliyotda olingan ko'nikmalardan ijodiy tarzda foydalanishni talab qiladi
Xarajat –bu mahsulotni ishlab chiqarish (xizmat ko’rsatish) va uni sotish hamda ish haqi to’lashga sarflanadigan mablag’lar yig’indisi.
Xarajat tarkibiga:
- mahsulot (xizmat) tannarxi;
- ma’muriy xarajatlar;
- ijara va foiz to’lovlari;
- ish haqi;
- soliqlarkiradi.
Bozor iqtisodiyotida tanlash qoidasi yanada jiddiylashadi. Zero, ishlab chiqarish (xizmat) uchun resurslar to’g’ri tanlangandagina va ulardan samarali foydalanilgandagina xarajatlar yuqori foyda keltirishi mumkin.
Naf – bu mahsulot (xizmat)ning iste’molchilarga qanchalik ijobiy natija keltirishi. Xaridor xarid qobiliyati doirasida eng nafli molni tanlashga intiladi.Shundagina u qoniqadi.Ammo tovarning nafliligi qancha yuqori bo’lsa, uning narxi ham shuncha baland bo’ladi.Bu esa o’z navbatida, xaridorning sotib olish qobiliyatini pasaytiradi.
Baho– bu tovar va xizmatlarning pulda ifodalangan qiymati. Baho ikkita asosiy vazifani bajaradi:
resurslar iste’molini cheklash imkonini beradi;
ishlab chiqarish uchun turtki bo’lib xizmat qiladi.
Ma’lumki, biror ashyo (resurs yoki tovar) qancha kamyob bo’lsa, uning narxi shuncha baland bo’ladi va binobarin, uni sotib olmoqchi bo’lganlar shuncha kam bo’ladi. Iqtisodchilar buni narxning cheklovchilik samarasi deb ataydilar.
Narxning oshishi ishlab chiqaruvchilar safining kengayishiga, narxning tushishi esa ishlab chiqaruvchilarning kamayishiga, ularning bir qismini bozordan bezdirishga olib keladi.Iqtisodchilar bunday ta’sirni narxning ishlab chiqarishga turtki vazifasini bajaruvchi deb ataydilar.
Foydaga ta’sir etuvchi bu uch unsurning mohiyatini anglagan boshqaruvchigina tanlovni to’g’ri amalga oshirishi va oqil qarorni qabul qila olishi mumkin. Boshqarish san’ati va mahorati, ya’ni menejment shundagina namoyon bo’lishi, pirovardida esa yuqori foyda olishga erishilishi mumkin. Sodda qilib aytganda, boshqaruv –bu tanlov, qaror qabul qilish va uning bajarilishini nazorat qilish jarayoni.
Menejment ob’ekti haqida so’z yuritganda, eng avvalo, ob’ekt so’zining lug’aviy ma’nosiga e’tibor berish kerak bo’ladi. Shu ma’noda ob’ekt – bu:
- bizdan tashqarida va bizning ongimizga bog’liq bo’lmagan holda mavjud bo’lgan borliq, voqelik, moddiy dunyo, mavjudot;
- kishi faoliyati, diqqat-e’tibori qaratilgan hodisa, narsa, shaxs;
- xo’jalik yoki mudofaa ahamiyatiga ega bo’lgan korxona, qurilish, ayrim uchastka va h.k.
Demak, ob’ekt tushunchasi mikro voqelikdan (kishi va uning faoliyatidan) tortib to makro voqelik (moddiy dunyo, jamiyat) darajasigacha bo’lgan ma’noni o’z ichiga oladi. Masalan, “Haydovchi o’z mashinasini boshqara ololmaganligi sababli, u yo’ldan chiqib ketgan”.Bu yerda boshqaruv ob’ekti bo’lib mashina hisoblanadi.Yoki “U kishi o’zini juda yaxshi boshqara oladi”.Bu yerda boshqaruv ob’ekti bo’lib kishi, shaxs hisoblanadi. Futbol komandasi yoki shahar transporti harakatini boshqarish, tuman, viloyat, mamlakatni boshqarish va h.k.lar menejmentning yoki boshqarishning ob’ektlaridir.
Boshqarish ishini bajaruvchi idoralar va ularning rahbarlari menejmentning sub’ekti, ya’ni boshqaruv organlarni yoki menejerlar - boshqaruvchilar bo’lib hisoblanadi. Shu nuqtai nazardan, ob’ekt va sub’ektlarni quyidagicha tavsiflash mumkin (1-jadval)¹.
1-jadval
Menejment ob’ekti va sub’ekti

MENEJMENT
OB’EKTI (boshqariluvchi hodisa voqelik)		SUB’EKTI (boshqaruv organi, rahbarlik)
I. Makrodarajada
1.	Mamlakat (respublika)	- qonun chiqaruvchi hokimiyat (Oliy Majlis) - Ijro etuvchi hokimiyat (Vazirlar Mahkamasi) - Sud hokimiyati
2.	Viloyat	- QQR Joqarg’i kengashi va viloyat deputatlari - QQR Vazirlar kengashi, viloyatlar hokimiyatlari - QQR Oliy sudi, viloyatlar sudlari
3.	Tuman	- Tuman (shahar) xalq deputatlari - Tuman (shahar)lar hokimliklari - Tuman (shahar) sudlari
II. Megodarajada
4.	Konsern (ko’p tarmoqli korporatsiya)	- Qo’mitalar va ularning raislari
5.	Sektor (tarmoq)	- Vazirliklar va vazirlar
III. Mikrodarajada
6.	Korxona (firma) korporatsiya	- Jamoa kengashi va raislar, prezident
7.	Xodimlar	- Korxona (firma) rahbarlari, bo’g’in boshliqlari
8.	Ishlab chiqarish	- Korxona (firma) rahbarlari, bo’g’in boshliqlari
9.	Samaradorlik	- Korxona (firma) rahbarlari, bo’g’in boshliqlari
10.	O’z-o’zini boshqarish	- Fuqarolar yig’ini, rais (oqsoqol)lar

Shunday qilib, har qanday hodisa yoki jarayon negizi boshqariladigan ob’ekt va boshqaruvchi sub’ekt tizimlaridan tashkil topadi.