1-Mavzu: O‘zbek tili tarixi fanining obyekti, predmeti, maqsad va vazifalari. Turkiy tillar, o‘zbek tilining tarixiy ildizlari, davrlashtirilishi, o’zbek tilining shakllanishi va taraqqiy etish dinamikasi. Fonetika. Grafika. Singarmonizm

O‘rxun yozuvi

Ko‘k turk yozuvining ildizlari va shakllangan davri xususida tugal bir to’xtamga kelingan emas. Turkiyshunoslikda bu masalada qator, xatto bir-biriga zid fikrdar bildirilgan. Ayrim olimlar uning asoslarini qadimgi turkiy tamg‘alar (urug‘-qabila belgilari)ga bog‘laganlar. Ularning fikricha, ko‘k turk xati ayni tamg‘alar asosida shakllangan. Boshqa bir qarashga binoan, ushbu yozuv oromiy alifbolari, aniqrog‘i, sug‘d xatining negizida paydo bo‘lgan. Sug‘d xatining takomillashgan shakli mazkur alifboning shakllanuvida asos bo‘lib xizmat qilgan; unga ayrim o‘zgartishlar kiritish, yangi belgilar orttirish yo‘li bilan yozuv turkiy tilga moslashtirilgan. Bu madaniy jarayon ko‘k turk xoqonliklari davrida, taxminan, VI yuz yilliklarda yuz bergan.
Yozuvning genezisi masalasida yana bir fikr diqqatga molik. Unga binoan, ushbu alifbo turkiy muhitda kashf etilgan, shuning uchun unda turkiy tilning fonetik-fonologik xususiyatlari yaxshi inobatga olingan. Shu bilan birga, u oromiy, sug‘d, pahlaviy yozuvlarining kuchli ta’sirida bo‘lgan.
Paleografik kuzatuvlar, qadimiy yozuvlarni o‘zaro qiyoslash olimlarni yana bir fikrga olib kelmoqda. Jumladan, A.Amanjolovning e’tiroficha, ushbu yozuvning tarixi miloddan burungi I ming yilliklarga tutashadi. Uning Old Osiyo yozuvlariga o‘zakdosh bo‘lgan qadimgi yunon va somiy-finikiy yozuvlari bilan ayrim jihatdan bog‘liqligi bor.
Ta’kidlash kerakki, ko‘k turk alifbosining tizimi va yozuv prinsiplari tamoman o‘ziga xos. U qadimgi hamda o‘rta eroniy tillarning tovush qurilishiga moslashgan oromiy yozuvlaridan farq qiladi. Ma’lumki, oromiy yozuvlarida harflar bir-biriga ulanadi. Ko‘k turk xatida esa harflar ulanmay, ayri-ayri yozilgan. Turkiy yozuv sug‘d xatining so‘nggi takomillashgan kursivli turidan shakllangan ekan, yangi yozuvda harflarni ajratib yozishning ma’nisi nima? Bu hodisa yozuv tarixida progress emas, orqaga qaytish bo‘lmaydimi? Shunday bo‘lgan deya faraz ham qilaylik. U holda turklar sug‘d xati negizida boshqa bir alifbo - uyg‘ur xatini yaratganliklarini qanday tushunmoq kerak? Ma’lumki, uyg‘ur xatini yaratish jarayonida sug‘d yozuvidan u qadar chekinish bo‘lgani yo‘q. Uyg‘ur xati paleografik jihatdan sug‘d xatining so‘nggi tezkor shakliga juda yaqin turadi. Nazarimizda, uyg‘ur xatining kashf etilishi va o‘ta ommalashuvi, hatto keyinchalik ko‘k turk xatini iste’moldan siqib chiqarishining sabablaridan biri ham uning kitobat ishida qulayligi bo‘lgan.

uchsizlanishi va tushib

1

2

3

4^Rahmonov N., Sodiqov Q. O‘zbek tili tarixi. - T.: O‘zbekiston faylasuflari milliy jamiyati, 2009. –B. 41-42.