1-mavzu. Pedagogik konfliktologiyaning mohiyati, obyekti, predmeti, maqsadi, vazifalari va fan sifatida paydo bo’lishi

9-mavzu: Agressiya va zo’ravonlikning mohiyati.
Oiladagi tarbiya; oiladagi tarbiyaning funktsiyalari; oiladagi noto‘g‘ri tarbiyaning asosiy turlari; oilada bola xulqining buzilishi, ota-onaning noto‘g‘ri tarbiyasining natijasi; oiladagi tarbiya jarayoining pеdagogik konfliktologiya bilan aloqasi haqidagi tasavvurlarini kеngaytirish.
Agressiya va zo’ravonlik o`zaro boglik tushunchalar bo`lib, inson kayfiyatida agressiv xolatlarning o`sib borishi va tuplanishi oqibati sifatida zo’ravonlikka olib kelishi mumkin. Lotin tilida agressiya “ xujum qilish” ma’nosini anglatadi. Agressiya inson xarakterida tug`ma va tabiiy bir element sifatida, xuddi shuningdek, agressiyadan asli uzoq odamning favqulodda vaziyatda o`z emotsiyalarini tuta bilmasligi, ularni nazorat qila olmasligi oqibatida vujudga kelishi mumkin.Konfliktli vaziyatlarda ko`pchilik o`z instinktlari va xissiyotlari asosida o`zini tutishga o`rganib kolgan. Bunday xolni ko`pchilikkabo`l qiladi va aynan mana shu yul tugri deb biladi. Shu bois, konfliktli vaziyatda zo’ravonlik ishlatilsa, birovning xayotiga
taxdid solinsa, jismoniy kuch ishlatish kullanilsa, ko`pchilik, ziddiyat mavjud ekanligini xisobga olgan xolda, bu vaziyatlarda “kechirimli bo`lish" lozimligini, bunday xolatning kelib chiqqanligini anglash mumkinligini ta’kidlashadi. Ammo, xar qanday vaziyatda xam birovning xayoti, uning sogligiga zo’ravonlik o`tkazib bo`lmasligini unutishadi.
Zo’ravonlik aslida inson xarakterining qusuri, uning kamchiligi xisoblanadi. Odam o`z xissiyotlari ustidan nazorat o`tkaza olmasligi, yoki o`zini tiya bilmasligi uning zo’ravonlikka ruju kuyishiga asos bo`lib xizmat qiladi. Zo’ravonlik insonning kuchli ekanligini emas, balki aksincha uning kuchsiz va irodasiz ekanligini kursatadi. Shu bois, o`qituvchi o`z o`quvchilariga zo’ravonlik o`tkazganda, bunday zo’ravonlik irodasizlik belgisi sifatida baxolanishi tabiiydir.
Zo’ravonlik kullanilganda konfliktning yaratuvchanlik xususiyati emas, balki vayron etish xususiyati faol bo`ladi. Konfliktning vayron etish xususiyati esa insonni stress, depressiya, uzgalardan o`zini olib kochish, xayotdan bezish, o`z kuchiga xaddan tashkari ishonch, boshqa tarafdan o`z kuchiga ishonmaslik, doimiy jaxldorlik, jizzaqilik, tajanglik, besabrlilik, besaromjonlik kabi xolatlarga olib keladi.
Zo’ravonlik ishlatgan insonlar ko`pchilik xollarda ma’naviy jixatdan tula shakllanib bo`lmagan, ma’lum “kompleks"larga ega bo`lgan, ma’naviy majrux odamlardir. Ular aslida uzlarini juda past baxolashadi, ular uzlarining “ nosoglom” ekanliklarini intuitiv tarzda anglashadi, shu bois bu xususiyatlarning mavjud ekanligini kursatmaslik, oshkora etmaslik, birovlar mazkur “past” baxolanishni bilib kolmasmasligi va sezmasligi uchun, tashki kurinishda va muomalada, z^favonlik yulini, agressiv usulni, jaxl va taxdidga asoslangan “o`zini tutish” yunalishini tanlashadi. Ular aynan zo’ravonlik orkali uzlarining kuchlarini kursatmokchi bo`ladilar, ammo ruxan bunday odamlar ruxiy majrux va psixologiyasi murt odamlardir.
Pedagogika va psixologiya bilan oz-moz tanish bo`lganlar darrov mana shu agressiya ortida insonning uziga ishonchi mavjud emasligini bilib olishadi. Demak, o`zini zo`ravon va jaxldor qilib tutayotgan odamlar aslida uzlari xarakterida mavjud bo`lgan “uziga ishonmaslik" ni yashirishga xarakat qilayotgan odamlardir. Ular bu narsalarni tan olmasligi, yoki anglamasligi xam mumkin. "Men “zur’man, shuning uchun xamma narsani qilaveraman", degan akidaga ishonishi xam mumkin. Ammo zo’ravonlik xarakatlari ortida turgan barcha maqsadlar, aslida, insonning ma’naviy bushligi, yetuk emasligi, tulakonli ma’naviy shakllanmaganligi, uning o`z emotsional xolatini va o`z xarakatlarini nazorat qila olmasligi, irodasiz va bushligining yorkin natijasi va namoyishi xisoblanadi
Zo`ravonlik va konfliktologiya soxalari o`zaro boglangan masalalardan xisoblanadi. Aslini olganda konfliktologiyaning mustaqil fan soxasi sifatidagi shakllanishi va rivojlanib kelayotganligiga ko`p bo`lganicha yuk. Shu bois inson xarakteri va amallariga xos bo`lgan zo’ravonlik xam yangi urganilayotgan va tan olinayotgan soxalardan xisoblanadi.
Ko`pchilik xollarda konfliktni tushunish uchun mavjud zo’ravonlik sabablarini anglash lozim bo`ladi. Chunki xayotda oilaviy zo’ravonlik ko`prok uchrab turadi(5-ilova). Zo’ravonlik nima oqibatlarga olib kelishi mumkinligini bilgan odam uni yengillik bilan, uylamay kullamaydi. Zo’ravonlikdan voz kechish - konfliktda ijobiy natijaga asos bo`ladi. Eng muximi, zo’ravonlik -zidsiyatning yechimi bo`la olmasligi, zo’ravonlik zidsiyat xamda muammoni xal etmasligini anglash darkor. Xar qanday kuchli konflikt xam, tomonlarning juda qattik o`zaro to`qnashuvi xam zo’ravonlikni ishlatish va kullash uchun asos bo`la olmaydi. Shu bois, kattik to`qnashuv, ya’ni ziddiyat zo’ravonlikka olib keladi, deb uylash xato va notugridir.
Ba’zi insonlar tug`ilishidanok o`zining xarakterida agressiyaga moyillikni namoyon eta boshlaydi. Birok bunday insonlar xam bolaligidanok ma’naviy, pedagogik-psixologik nuktai nazardan yaxshi va tugri tarbiya qilinsalar, ular uzlarini agressiyani cheklash xamda birovlarga taxdid solmaslik darajasida ushlab turishga erishadilar. Ma’naviy yetuklik — zo’ravonlikka qarshi karatilgan va uni yenga oladigan yul xisoblanadi.
Tabiiy agressiyaga moyillik o`zini turlicha namoyon qiladi. Masalan, qariyalarning xayotdan charchashi oqibatida yaqinlari, karindoshlariga nisbatan
bo`lgan agressiyasi, tajribasiz yosh o`qituvchi o`quvchilariga avtoritar uslubda yondashgan xolda, xar doim o`z topqirliklarini majburiy bajarishga va buyrug`ona fikrlarini o`quvchilarga singdirishga xarakat qilishi va er o`z xotinini vaqti-vaqti bilan urib turishni uni “tarbiyalash" usuli sifatida baxolashi va o`z “ falsafasi'ga ishonishi, rashk oqibatidagi agressiya(5-ilova), 14-15 yoshli ugil bolalarning kuchama-kucha jang uyushtirishlari, tapaba-yoshlar urtasida bir-birini kura olmaslik oqibatida - bo`lar turli agressiya kurinishlaridir. Mana shu xamma xolatlarda o`zini oshkora qilayotgan bosh xususiyatlardan biri o`z fikri va karashlarini zo’ravonlik oqibatida boshqalarga tushuntirish, o`zini kursatish, o`z manfaatalarini singdirishga sayi-xarakat xisoblanadi. Demak, zo’ravonlik o`z manfaatlarini kuch va tazyik orkali uzgalarga o`tkazishga urinishdnr. YA’ni, ba’zi odamlar o`z fikrini boshqalarga singdirishning zo’ravonlik va agressiyadan boshqa usullarini bilmaydilar va qo`llay olmaydilar xam. Shuninguchun ular uchun o`z manfaatlarini muxofaza qilish - zo’ravonlik yuli bilan amalga oshiriladi.
Tabiatan agressiv odam — xayotda doimiy va abadiy konfliktogen xisoblanadi. Konfliktogen odam o`z kayfiyati, xis tuyg`ularini jilovlashni umuman bilmaydi, shu bois o`z muammolarini uzgalar xisobiga yechib, o`z agressiyasini tarkatish, boshqalarga berish orkali bu xolatdan chikishga urinadi. Bunday odam odatda “vampir” deb ataladi. "Vampir”lar boshqa odamlarning emotsiyalarini, xis-tuyg`ularini yeyish, ularni boshqarish va uziga ogdirish xisobiga kun kuradi. Ular boshqalarga kattik emotsional taxdid solish va ularni azoblash xisobiga o`z agressiyalaridan ozod bo`ladilar. Shu bois, agressiv odam o`z atrofidagilarga juda ko`p kulfatlar olib keladi.
Agressiv kayfiyat batamom yomonmi yoki uning foydali tomonlari xam mavjudmi?! Ma’lum darajadagi ijobiy agressiya, biror-bir maqsadga yetish, o`zini muxofaza qilish, biror bir narsani amalga oshirishdagi kat’iylik — zaruriy xolat xisoblanadi. Kdsd qilmasdan turib biror-bir maqsadga erishib bo`lmaydi. YA’ni, ma’lum bir darajada kat’iylik insonga zarur bo`lgan xislatlardan xisoblanadi. Umuman agressiv bo`la olmaydigan odam xaraktersizlikda, landovurlikda, bushlik, kat’iyatsizlik, o`zini muxofaza qila olmaslikda ayblanadi.
Tabiatan agressiv odamlar kamchilik xisoblanadi. Shu bois ko`pchilik o`zini fakat ma’lum bir vaziyat, ma’lum bir xolatlardagina agressiv tutadi. Insonning bunday agressiv portlashi uning xukuklari bexad darajada buzilganligi, manfaatlari ziyon topganligi, biror tang xolatdan chikib ketish va kutilish yullarini bilmaslik, yakin odami bilan bo`lgan bir-birini absolyut tushunmaslik xolati, olingan konfliktogen xolatda adekvat javob, agressiyaga agressiya bilan javob kaytarish kabilarda o`zini namoyon etishi mumkin. Agressiyaga afessiya bilan javob berilishi xolati — frustatsiya deb ataladi. Frustatsiya xolatida o`zini muxofaza qilish niyati va xarakatlari agressiv javob tAriqasida namoyon bo`ladi. Frustatsiyaning eng yomon oqibatlaridan biri - nevrozlar xisoblanadi. Agressiv xolatda uzok turish inson salomatligining egovi xisoblanadi. Xursandlik, shodlik kanchalik inson umrini uzaytirishga xizmat qilsa, agressiv xolat shunchalik inson umrini barbod etadi.
Konfliktdagi agressiya va zo’ravonlik. Konflikt vaziyatlarda ko`pincha afessiya va zo’ravonlik uchrab turadi. Afessiya va zo’ravonlikni konflikt yechimi sifatida kullash xollari mavjud. Ba’zilar taxdid qilish, shantaj, zo’ravonlikka ugish orkali ziddiyatni yechish mumkin deb xisoblaydi. Ammo bu notufi karash. Zo’ravonlik konflikt yechimi bo`la olmaydi, u konfliktni zo’ravonlik va agressiyaga tuknash keltirish degani xolos. Konfliktni zo’ravonlikdan olib chikib ketish va uni gumanistik talablar asosida muammoga saratish, natijada muammoni yechish — konflikt yechimi topshdi degani bo`ladi. Zo’ravonlik o`z kuchini muammoga karatmagani, shu bilan birga, insonlar xayogiga xavf tugdirgani sababli konfliktning yechimi bo`la olmaydi. Aslida, zo’ravonlik konfliktni juda xam chukurlashtirib yuboradi.
10-mavzu:Konfliktli vaziyatda g’azab va qaxr.
Nima uchun bizning g`azabimiz ko`zg`aydi? G` azabdan o`zini tinchlantirish mumkinmi? Xar birimiz o`zimizni u rab turgan vokea- xodisalarga turlicha munosabat bildiramiz. Masalan, ba’zilar xind filmlarini mirikib kuradilar, ba’zilar ularni umuman yoktirmaydilar. Ba’zilarga blokbasterlar bulsa bas, ba’zilar esa trillerni xush kuradilar. Ba’zilar esa milliy kino, milliy kiyimlarni yoktiradilar. Masalan, “xevi- metall” musiqasini 100 % katta yoshdagi odamlar “bosh ogriq” deb qabul qilishi tabiiy. Chunki odam yoshi utgandan keyin uning bosimi kutarilishi xollari kup uchray boshlaydi, bosim kutarilishining tabiiy xususiyatlaridan biri bu — bosh ogrigi xisoblanadi. O`zi boshi ogrib turgan odamning bunday baland va shovkinli musikadan lazzatlanishi gayri oddiy xol buladi. Shu bilan birga, ba’zilar uxlashni yaxshi kuradilar, ular joy tanpamaydilar, xamma joyda uxlab ketaveradilar, ularga bosh kuyishga joy bulsa buldi, pishillab uxlayveradilar. Boshqalar esa ularning bunday uxlashga bo`lgan moyilligini beg`amlik, kaygurmaslik, tepsa tebranmaslik, mas’uliyatsizlik alomati deb baxolashi mumkin. Ba’zilar ovkat yeyishni yaxshi kuradilar. Sabrsizlik bilan ketma-ket katta-katta lukmalarning ogiz bushligida yukolib borayotganligini ko`zatib turgan Boshqa bir odamning esa umuman ishta\asi yukolib ketishi mumkin. Chunki u bu darajada ovkat yeyish mumkinligiga umuman ishonmaydi.
Demak, biz voqea va xodisalarga turlicha munosabat bildirishimiz tabiiy. Mana shunday turlicha munosabat, fikrlar va qarashlar rang- barangligi odamlar orasida ba’zi konfliktlarni keltirib chikarishi mumkin. Mana shunday xilma-xillik konflikt uchun baxona bulishi mumkin. Sizning so`zlaringiz, tana zaboningiz, ovozingiz, nimalarni uylashingiz, orzularingiz, amallaringiz biror Boshqa kimsaning, ba’zan esa xatto eng yakin kishilaringizning g`azabini ko`zgashi mumkin. Fazab esa zuravonlik bilan tugashi mumkin. Demak, biz konfliktli vaziyatlarning kelib chikishini oldini olish uchun o`zimizda vujudga kelishi mumkin bo`lgan g`azabning oldini olishga urganishimiz lozim.
Odamlar turli yo`llar bilan o`z xissiyotlari, g`azab va jaxllarini jilovlashi mumkin. Konflikt bilan tuknash kelganda kimdir portlab ketadi,
kimdir bakirishni boshlaydi, kimdir kupollik qila boshlaydi, kimdir qo`llarini musht qilib, ooshkalarga xamla qilishga urinadi, kimdir stolgaura boshlaydi. Bu xatti-xarakatlarning barchasi g`azabni jilovlash emas, balki g`azabdan kutilish yo`llaridir.
Afsuski, birovning g`azabi ko`zgayotganligini yoki o`zimizning g`azabimiz chikayotganligini bir odsindan reja bilan ayta olmaymiz. G`azab avval odamning ichida tuplanadi, uning fikrlarida mana shu xissiyotlar ustunlik qila boshlaydi. Agar vaziyat qo`lga olinmasa, g`azab dilisiyoxlilik bilan tugashi mumkin.
Boshqalarning g`azabi ko`zgayotganligini bilish uchun mana shu insonni juda yaxshi urganish, uning tana xarakatlari, ovozi, mimikasiga juda katta e’tibor bilan qarash lozim buladi. Bir-ikki dakikadan sung g`azabi oshib- toshib ketishi mumkin bo`lgan odam tashki kurinishidan tamoman tinch kurinishi mumkin. Ammo uning ichki xissiyotlarida agressiv xolat vujudga kelgan va u tuplanayotgan buladi. Afessiv xolatning nechogli kuchli darajada tuplanishi uning portlashiga olib keladi. Ba’zilar g`azab ko`zgatadigan vaziyatdan o`zlarini olib kochadilar. Chunki ularning tinchligini xech kim va xech narsa bo`zmasligi lozim. Ammo shunga qaramay insonni o`z g`azabini jilovlay olish kunikmalariga urgatish va undan unumli foydalanish mumkin.
G`azab bizni “o`ldiradimi?’ G`azab, jaxl, qaxr kabi psixologik xolatlar aynan konfliktli vaziyatlarda kuplab vujudga kelishi uchun katta imkon buladi. Tomonlar tuknashuvining psixologik-ruxiy natijasi, o`zga tomonga nisbatan kukkis shakllangan xis-tuygu, o`zini muxofaza qilish, yoki o`zgaodamga bosim va taz’yik utkazish usuli sifatida g`azab, jaxl, qaxr konflikt vaziyatlarning odatdagi xamroxi xisoblanadi.
“O`lib buldim-ku?! Yana nima kerak o`zi sizga?!” Shunday jumlalarni ishlatishganini xech eshitganmisiz? Mana shu jumlalarni yana bir bor eshitayotganingizda, ularni ishlatayotgan odam, ya’ni onangiz, otangiz, ustozingiz, urtogingiz, dustingiz, dugonangiz, yakinlaringizga e’tibor bilan bir qarang. Odatda, bunday so`zlarni ishlatishga majbur bo`lgan odam x.is- tuygulari nixoyat darajada taranglashgan, u psixologik charchagan va tang axvolda, bunday odam o`z ichki tuygularidan kayga kochishni, ularni kanday qilib jilovlab olishni bilmayotgan odam buladi. Psixologik tang axvoldagi odam o`zining mana shu xolatini xar doim xam o`zi tugri anglayvermaydi. Shu bois, mana shunday iboralarni ishlatgan insonga e’tiborlirok bulish talab etiladi. Nimaga?! Chunki uning so`zlari xakikatga yakin. ..
G`azab, jaxl, qaxr shunday xns-tuygularki, ular xakikatan xam g`azab ichidagi odamga xam, g`azabga yunaltirilgan odamga xam juda katta salbiy ta’sir, ayniksa uning salomatligiga juda kaptis ta’sir utkazadi. Tez-tez g`azablanadigan odamlar va mana shunday tez-tez birovlarning g`azabini o`ziga kabul qilgan odamlar xam xayotdan oldinrok ko`z yumadilar.
eng avvalo tinchlaning. O`z g`azab, jaxl va qaxr ingizni yengib jhniura urganing moddasi zarur emas. Ammo aynan biz xavotirlanganda, g`azablangan, jaxdimiz chiqqanida, umuman biror-bir favqo`lodda tang vaziyatga kirib borganimizda organizmimizda adrelalin ishlab chikariladi va u keragidan ortik mikdordagi adrenalinga tuynnadi. Uning keragidan ortikligi sababli adrenalinning bu xajmini bizning tanamiz tula xazm qila olmaydi. Adrenalin moddasining organizmdagi keragidan ortik xolati vujudga keladi. Adrenalinning organizmdagi muntazam mavjudpigi esa inson yashash tarziga, uning salomatligiga o`zining salbiy ta’sirini utkaza boshlaydi. Adrenalin g`azab jarayonida o`ziga xos o`zgarishlarni amalga oshiradi. G`azab jarayonida tanamiz xarorati kutariladi. Bizning tana kon bosimimiz undagi kon mikdoriga boglik buladi. F azablanganda kon mikdori kupayadi va venalarimiz devorlariga uning kuchli bosimi ta’sir eta boshlaydi. Tomirlar devorlari kon bosimi bilan kurasha boshlaydi. Kon bosimining kuchli bosimiga karshi ular turib berishi lozim buladi. Ammo inson muntazam g`azablanaversa, kon tomirlariga bo`lgan taxdid va bomis xam kuchayib boradi. Natijada, tomirlar devorlari yemirila boshlaydi. Yosh organizmda yemirilgan tomir devorlarini maxsus ishlab chiqiladigan xolesterin moddasi tiklash uchun ishlatiladi. Tomir devorlarini kayta tiklash maksadida xolesterin moddasi kuprok ishlanadi. Ammo yosh uttan sayin ortikcha xolesterin tomir devorlarida tuplana boshlaydi. Organizmda moddalar almashuvi bo`ziladi. U organizmning yog yigishiga, kon tomirlarining ogirlashib kolishiga, tomir devorlarining bir tekis bulmasligiga olib keladi.