1-mavzu. Pedagogik konfliktologiyaning mohiyati, obyekti, predmeti, maqsadi, vazifalari va fan sifatida paydo bo’lishi

7- mavzu: Konfliktli vaziyatlarda g’azab va qahr.
G‘azab, jahl, qahr kabi psixologik holatlar aynan konfliktli vaziyatlarda ko‘plab vujudga kеlishi uchun katta imkon bo‘ladi. Tomonlar to‘qnashuvining psixologik-ruhiy natijasi, o‘zga tomonga nisbatan qo‘qqis shakllangan his-tuyg‘u, o‘zini muhofaza qilish yoki o‘zga odamga bosim va ta`ziq o‘tkazish usuli sifatida gazab, jahl, qahr konflikt vaziyatlarning odatdagi hamrohi ekanligi haqida.
Odamlar turli yo`llar bilan o`z xissiyotlari, g`azab va jaxllarini jilovlashi mumkin. Konflikt bilan tuknash kelganda kimdir portlab ketadi,kimdir bakirishni boshlaydi, kimdir kupollik qila boshlaydi, kimdir qo`llarini musht qilib, ooshkalarga xamla qilishga urinadi, kimdir stolgaura boshlaydi. Bu xatti-xarakatlarning barchasi g`azabni jilovlash emas, balki g`azabdan kutilish yo`llaridir.
Afsuski, birovning g`azabi ko`zgayotganligini yoki o`zimizning g`azabimiz chikayotganligini bir odsindan reja bilan ayta olmaymiz. G`azab avval odamning ichida tuplanadi, uning fikrlarida mana shu xissiyotlar ustunlik qila boshlaydi. Agar vaziyat qo`lga olinmasa, g`azab dilisiyoxlilik bilan tugashi mumkin.
Boshqalarning g`azabi ko`zgayotganligini bilish uchun mana shu insonni juda yaxshi urganish, uning tana xarakatlari, ovozi, mimikasiga juda katta e’tibor bilan qarash lozim buladi. Bir-ikki dakikadan sung g`azabi oshib- toshib ketishi mumkin bo`lgan odam tashki kurinishidan tamoman tinch kurinishi mumkin. Ammo uning ichki xissiyotlarida agressiv xolat vujudga kelgan va u tuplanayotgan buladi. Afessiv xolatning nechogli kuchli darajada tuplanishi uning portlashiga olib keladi. Ba’zilar g`azab ko`zgatadigan vaziyatdan o`zlarini olib kochadilar. Chunki ularning tinchligini xech kim va xech narsa bo`zmasligi lozim. Ammo shunga qaramay insonni o`z g`azabini jilovlay olish kunikmalariga urgatish va undan unumli foydalanish mumkin.
G`azab bizni “o`ldiradimi?’ G`azab, jaxl, qaxr kabi psixologik xolatlar aynan konfliktli vaziyatlarda kuplab vujudga kelishi uchun katta imkon buladi. Tomonlar tuknashuvining psixologik-ruxiy natijasi, o`zga tomonga nisbatan kukkis shakllangan xis-tuygu, o`zini muxofaza qilish, yoki o`zgaodamga bosim va taz’yik utkazish usuli sifatida g`azab, jaxl, qaxr konflikt vaziyatlarning odatdagi xamroxi xisoblanadi.
“O`lib buldim-ku?! Yana nima kerak o`zi sizga?!” Shunday jumlalarni ishlatishganini xech eshitganmisiz? Mana shu jumlalarni yana bir bor eshitayotganingizda, ularni ishlatayotgan odam, ya’ni onangiz, otangiz, ustozingiz, urtogingiz, dustingiz, dugonangiz, yakinlaringizga e’tibor bilan bir qarang. Odatda, bunday so`zlarni ishlatishga majbur bo`lgan odam x.is- tuygulari nixoyat darajada taranglashgan, u psixologik charchagan va tang axvolda, bunday odam o`z ichki tuygularidan kayga kochishni, ularni kanday qilib jilovlab olishni bilmayotgan odam buladi. Psixologik tang axvoldagi odam o`zining mana shu xolatini xar doim xam o`zi tugri anglayvermaydi. Shu bois, mana shunday iboralarni ishlatgan insonga e’tiborlirok bulish talab etiladi. Nimaga?! Chunki uning so`zlari xakikatga yakin. ..
G`azab, jaxl, qaxr shunday xns-tuygularki, ular xakikatan xam g`azab ichidagi odamga xam, g`azabga yunaltirilgan odamga xam juda katta salbiy ta’sir, ayniksa uning salomatligiga juda kaptis ta’sir utkazadi. Tez-tez g`azablanadigan odamlar va mana shunday tez-tez birovlarning g`azabini o`ziga kabul qilgan odamlar xam xayotdan oldinrok ko`z yumadilar.
eng avvalo tinchlaning. O`z g`azab, jaxl va qaxr ingizni yengib jhniura urganing moddasi zarur emas. Ammo aynan biz xavotirlanganda, g`azablangan, jaxdimiz chiqqanida, umuman biror-bir favqo`lodda tang vaziyatga kirib borganimizda organizmimizda adrelalin ishlab chikariladi va u keragidan ortik mikdordagi adrenalinga tuynnadi. Uning keragidan ortikligi sababli adrenalinning bu xajmini bizning tanamiz tula xazm qila olmaydi. Adrenalin moddasining organizmdagi keragidan ortik xolati vujudga keladi. Adrenalinning organizmdagi muntazam mavjudpigi esa inson yashash tarziga, uning salomatligiga o`zining salbiy ta’sirini utkaza boshlaydi. Adrenalin g`azab jarayonida o`ziga xos o`zgarishlarni amalga oshiradi. G`azab jarayonida tanamiz xarorati kutariladi. Bizning tana kon bosimimiz undagi kon mikdoriga boglik buladi. F azablanganda kon mikdori kupayadi va venalarimiz devorlariga uning kuchli bosimi ta’sir eta boshlaydi. Tomirlar devorlari kon bosimi bilan kurasha boshlaydi. Kon bosimining kuchli bosimiga karshi ular turib berishi lozim buladi. Ammo inson muntazam g`azablanaversa, kon tomirlariga bo`lgan taxdid va bomis xam kuchayib boradi. Natijada, tomirlar devorlari yemirila boshlaydi. Yosh organizmda yemirilgan tomir devorlarini maxsus ishlab chiqiladigan xolesterin moddasi tiklash uchun ishlatiladi. Tomir devorlarini kayta tiklash maksadida xolesterin moddasi kuprok ishlanadi. Ammo yosh uttan sayin ortikcha xolesterin tomir devorlarida tuplana boshlaydi. Organizmda moddalar almashuvi bo`ziladi. U organizmning yog yigishiga, kon tomirlarining ogirlashib kolishiga, tomir devorlarining bir tekis bulmasligiga olib keladi. Oxir okibatda — tomir-yurak sistemasi kasalliklarining kelib chikishiga sabab buladi. Kon tomiri xolesteringa tulib ketib, shu asosida kon bosimi kuchayib ketsa, yurak xurujlari vujudga kelishi mumkin buladi. G`azab, jaxl, qaxr kabi xissiyotlar esa mana shunday xolatlarning kuchayib ketishi uchun asos bulib xizmat qiladi. G`azab va jaxl oshkozon yarasi, doimiy bosh ogrikdari, rak, yurak-kon sistemasining turli kasalliklarini keltirib chikarishi mumkinligi ilmiy isbotlangan. Shu bois eng avvalo tinchlaning. O`z g`azab, jaxl va qaxr ingizni yengib jhniura urganing Ularni jilovlay biling. Ularning o`z va o`zgalar salomatligiga raxna solishiga yo`l kuymang. Inson xarakterini g`azab, jaxl va qaxr dan poklash sizni juda kup noxushliklardan saklab koladi va baxtli xayotingiz uchun yaxshi
zamin bulib xizmat qiladi.Siz o`z jah1ingizni qanday jilovlaysiz? Xar birimizning o`zimizgagina xos bo`lgan jaxlimizni jilovlash usullarimiz mavjud. O`z dustlaringizni esga oling. Ular ichida suprasi suv kutarmay, juda tez jaxli chiqib, xech xam ularni tinchlantirib bulmaydigan, shu bilan birga tamoman xissiyotsiz, suv toshsa xam tupigiga chiqmaydiganlari xam bor, shunday emasmi?!
Quyida jaxlni jilovlashning mavjud usullaridan ba’zilarini keltiramiz Ularni diqqat bilan urganib, o`zingizning tipingizni aniqdashiga xarakat qiling.Siz o`z jaxlingiz va emotsiyalaringizni boshqalar ustiga yogdirasiz. Sizning g`azabingizni xamma odamlar, yoki narsalar besabab ko`zgatishi mumkin. Agar jaxl uchun sabab bulmasa, siz uni o`zingiz uylab chiqarasiz. Siz bakirishga ustasiz, sizning g`azabingiz Boshqalar ustiga yogdiriladi, g`azabingiz va(vulkon) kabi o`z yo`lidakara xamma narsani buzishga qodir, g`azabingiz bois siz o`zingizni kuchli deb xisoblaysiz. Achchiklanganingizda mo`zdan qanchalik issiklik chiksa, sizdan xam shunchalik jaxl chiqadi. Siz o`z xis- tuygularingizni ichingizga yutasiz. Boshqalar bilan bir necha kun gaplashmasdan yurishingiz mumkin. Agar sizni xafa qilgan odam xam xaykal tipidagi odam bulsa, sizlar umrbod gaplashmasligingiz mumkin. Siz xaykal sifatsiz, siz - na xis-tuygusi bor, na ovozi, na emotsiyalari, na qalbi, na fikr uyi bor odamga uxshaysiz. Sizda emotsiyalar xar doim uxlagan xolatda buladi. Emotsiyalar borligini siz bilmaysiz. Nima uchun boshqalar bunchalik kuyinishi va besabrliligini siz tushunmaysiz. Siz asli bexis, bejon odamsiz. Siz o`zingizning g`azabingiz va jaxlingizni majburan ichga yutasiz va butun xis-tuygularingiz ichingizda toshib, kaynayveradi. Ba’zan birovlarga istexzo yoki ta’na bilan aytilgan so`zlar aslida ichingizdagi olovdan bir
nishon, xolos. Sizni kupincha bosh ogriqlari, yuqori bosim kasalligi, yurak xurujlari bezovta qilib turadi.
Xar qanday taxqirlash, istexzo va ustingizdan qo`lishni siz tabiiy e’tirozsiz kabul qilasiz. Jaxldan portlash o`rniga o`z g`azabingiz kuchidan o`zingizni bechoragina qilib kursatishida foydalanasiz. Sizning xar doim o`zingizga raxmingiz keladi, shu bilan Boshqalarning raxm va shavkatidan foydalanasiz. Ana shu raxm-shavkat asosida odamlarni o`z manfaatlaringizga buysundirnshga xarakat qilasiz. Siz uchun raxm-shavkat giyoxvand modaaday zarur, siz uchun o`zingizni muxtoj, qiynalgan, azoblangan, jafokash qilib kursatish xayotiy maksad va muddaoingizdir. Dustlaringiz ichida eng qiziqqoni —snayper buladi. Gugurt yonganday bir pastda lovillab ketadi. Siz kimnidir qattiq xafa qilib, kupollik qilishingiz xamda shu zaxoti usha odamni kuchoklab, birgalikda o`tmishga taklif etishingiz mumkin. Jaxlingiz kanday tez chiqqan bulsa, shundayin tez jaxlingizdan tushasiz, xamda nima uchun jaxlingiz chiqqanligi sababini eslay olmaysiz. Ammo sizning qalbingiz toza, kek saklab yurmaysiz, kechirimlisiz. Agar kimdir Siz sababli g`azablansa, siz unga ana shunday g`azab bilan javob berishga xarakat qilasiz.