1-Mavzu: Pedagoglik kasbi va uning kasbiy kompetensiyalari Reja: Pedagogning kasbiy vakolatlari mazmuni "Kasbiy kompetensiya" tushunchasining ma'nosi

12-Mavzu Maktabgacha yoshdagi bolalarning sensor tarbiyasi.

Reja:
1. Sensor tarbiyasi haqida tushuncha.
2. Sensor tarbiyaning vazifasi va mazmuni.
3. Sensor tarbiyaning usullari.

Ta`limni insonparvarlashuvi va inson qobiliyatlarining ochilishi uni ta`limga nisbatan bo’lgan turli-tuman ehtiyojlarining qondirilishi, milliy va umumbashariy qadriyatlar ustivorligini ta`minlanishi, inson jamiyat va atrof-muhit o’zaro munosabatlarining uyg’unlashuvi Prezident I.A.Karimov «Erkin fuqaro ongli yashaydigan, mustaqil fikrga ega bo’lgan shaxs ma`naviyatini shakllantirish bizning bosh milliy g’oyamiz bo’lishi zarur» deb ta`kidlaydilar¹.

Bu tasavvurlarning xususiyati, ularning aniq ravonligi, to’laligi voqelikni aks ettirishni ta`minlovchi sensor jarayonlarning rivojlanish darajasiga ya`ni, sezgi va idrokning rivojlanganligiga bog’liqdir. Xissiy bilish maktabgacha yoshidagi bolalikda alohida ahamiyatga ega. Fikrlash va nutq etakchi o’rin tutadigan mantiqiy bilish xissiy tajribadan kelib chiqadi. Sensor rivojlanish har qanday amaliy faoliyatni muvaffaqiyatli egallashning sharti hisoblanadi.
Tevarak atrofdagi borliqni bilish sezgi va idrokka asoslanadi. Tasavvurning asosini bevosita sezish orqali idrok qilish tashkil etadi. Bunday tasavvurning aniqligi, to’laligi sensor jarayonlarning rivojlanish darajasi bilan belgilanadi. Sensor tarbiya sezgi va idrokni biror maqsadga qaratilgan holda rivojlantirishdir. 
“Sensor” so’zi lotincha “sensus” – “tuyg’u”, “sezgi”, “idrok”, “sezish qobiliyati” ma`nolarini anglatadi. Borliqni bilish sezgi, idrok qilishdan boshlanadi.
Inson ko’rish, sezish va hakozolar yordamida tevarak – atrofdagi narsa va hodisalar to’g’risida bilimga ega bo’ladi, faqat shular asosidagina unda xotira, tafakkur, xayol jarayonlari hosil bo’ladi.
Bog’cha va kichik maktab yoshidagi bolalar aqliy bilimining 10\9 qismini sezish orqali idrok etilgan ta`surotlar tashkil etadi. Sezgi va idrok qanchalik boy bo’lsa, insonnining tevarak-atrofdagi olam haqidagi tasavvurlari shunchalik keng bo’ladi. Bolalarning sensor madaniyati, unda sezgi va idrokning rivojlanish darajasi bilish faoliyatining muvaffaqiyati uchun muhim shart-sharoit hisoblanadi.
Sensor tarbiya pedagogika fanida bolalarning aqliy, estetik, jismoniy va mehnat tarbiyasining asosi hisoblanadi.
Maktabgacha yosh davri sensor jarayonlarni rivojlantirish davridir. SHuning uchun bu davrda sensor tarbiya muhim o’rinni egallaydi. Sensor tarbiya hissiy bilish qobiliyatlarini shakllantirishga, sezgi, idrokni takomillashtirishga qaratilgan pedagogik ta`sir sistemasidir.
Mariya Montesori texnologiyasi aynan shu fikrni olg’a suruvchi usullar majmui bo’lib, ma`nan etuk, mustaqil fikrlovchi, intiluvchan shaxsni tarbiyalashda muhim o’rin tutadi. SHifokor-pedagog Mariya Montesori yaratgan maktabgacha tarbiya metodikasi maktab yoshidagi bolalarni tarbiyalash borasidagi barcha tizimlar orasida alohida ajralib turadi. Agar ota-onalar o’z farzandlariga rahmdillik, mehr-muruvvat tuyg’ularini uyg’ota olmas ekanlar, u holda bolalar nafaqat begona odamlarga balki o’z ota-onasiga ham xissiz bo’lib qoladilar. Montesori metodikasi bo’yicha maktabgacha yoshdagi bolalarni sensor tarbiyalashda quyidagi maqsadlar nazarda tutilishi kerak:
1.Barcha tashqi hissiyotlarni shakllantirish.
2. Tashqi hissiyotlarni tarbiyalash orqali hali to’liq shakllanmagan barcha ruhiy jarayonlarni rivojlantirish kerak. Chunki diqqat, intellekt va iroda to’liq rivojlanmagan bo’ladi.
3. Odatiy bir yoqlama madaniy tasavvurdan xalos bo’lish.
4. Nutq apparatlari orqali tilni rivojlantirish, so’z boyliklarini oshirish.
5. Bolalarning ruhiy va jismoniy imkoniyatlariga muvofiq tarzda, o’z-o’ziga xizmat qilishda ehtiyoj va talablarni rivojlantirish.
YUqorida ko’rsatilgan pedagogik maqsadlarga erishish uchun Montesori yaxshi sharoitda bolani tarbiyalash usullarini tavsiya etadi. Uning materiallari ayniqsa aqliy faoliyatni rivojlantirishda muhim ahamiyat kasb etadi.
Sensor tarbiya bolaning sezgilari va idrokini muayyan maqsadga yo‘naltirgan, ayniqsa ularning nutqini rivojlantirishga qaratilgan holda tashkil etish kerak. Har qanday nutqni rivojlantirish jarayoni bolaning borliqni sezishi va idrok etishi bilan bevosita bog‘liq holda amalga oshiriladi. Chunki bolaning nutqi uning fikr ifodalash jarayonida amal qiladigan hodisadir. Maktabgacha ta’lim jarayonida bolaning og‘zaki nutqi, ya’ni so‘zlash faoliyati rivojlantiriladi. Bolaning so‘z boyligi ortib, nutqi rivojlangan sari uning fikrlash jarayoni tezlashadi. Bu jarayonda ularning sezgilari, idroklari, hissiyotlari, xotiralari, o‘y-xayollari tarkib topib, namoyon bo‘la boshlaydi.
Bolalar ko‘rish, sezish, ularning nomlarini o‘rganish yordamida tevarak-atrofdagi narsa va hodisalar to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘ladilar. Agar bolaning sezgilari va idroki sensor tarbiya jarayonida takomillashtirilsa, uning tevarak-atrof, olam haqidagi tasavvurlari shunchalik kengayadi. Bolalarning sensor tarbiyasi, ularda sezgi va idrokning rivojlanish darajasi bilish faoliyatining kengayishi uchun muhimdir.
Pedagogikada sensor tarbiya deganda bolalarda ta’sirchanlik qobiliyati, sezish hamda idrokni takomillashtirishga qaratilgan pedagogik ta’sir turlari tushuniladi.
Pedagogikada sensor tarbiyaning mazmuni va usullarini aniq belgilash, psixologiyada idrok va sezish muammolarining qanday tushunilishiga bog‘liq. Bunda:
1.Idrok qilish jarayonida bola o‘z hayotiy tajribasi davomida nimani egallangan? 2.Bolaning nutq faoliyatini rivojlantirish qanday amalga oshiriladi? degan savollarga javob izlash alohida ahamiyatga ega.
Maktabgacha ta’lim nazariyasida sensor tarbiyaga nisbatan turlicha yondashuvlar mavjud. Bunday yondashuvlar F.Frebel, M.Montessori, O.Dekroli, YE.I.Tixeyeva va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan. O‘zbek pedagoglaridan Sh.A.Abdullayeva, M.Rasulova, Oxunova[, L.Nazirovalar mazkur muammo bilan shug‘ullanganlar. Ushbu tizimning vujudga kelishi va shakllanishi psixologiyadagi idrok etish nazariyasi bilan bevosita bog‘liqdir.

Bolalarning maktabda bilimlarni muvaffaqiyatli o‘zlashtirishlari uchun ta’lim- tarbiyaviy ishlarni maktabgacha ta’lim muassasalarida kuchaytirish va ularni o‘rab turgan narsa-buyumlarga nisbatan sinchkov, qiziquvchan bo‘lishga o‘rgatish zarur. Buning natijasida bolalarning dunyoqarashlari va nutqlari rivojlanadi.
Bolalarning sezgilarini rivojlantirish orqali ularning nutqini o‘stirish nazariyasi va amaliyotini O.Roziqov, R.Safarova, Sh.Abdullayeva, E.G’oziyev. A.Usova, N.Sakulina, L.Venger, V.Muxin singari pedagog va psixologlar ilmiy jihatdan asoslab berganlar. Sezgi orqali bolalarning nutqini o‘stirish ularning mustaqil fikrlash ko‘nikmalarini rivojlantirishga xizmat qiladi. Sensor jarayonlar sezgi a’zolari faoliyati bilan bog‘liqligini N.Podd’yakov va V.Avanesovlar ko‘p bora ta’kidlaganlar.
Maktabgacha yosh davrda bolalarda narsalarning nomlari, shakllari, ranglarini idrok etish va eslab qolish jarayoni jadal kechadi. Bunda narsa-buyumlar haqidagi barcha tasavvurlar bevosita ko‘rib, nomini eshitish va ular yordamida turli harakatlarni bajarish jarayonida shakllanib boradi. Bolalardagi his qilish va idrok etish jarayoni ularning so‘zlarni o‘zlashtirish va ular yordamida fikrlash ko‘nikmalarini jadal rivojlantiradi. Shunga ko‘ra maktabgacha yoshdagi bolalarga muayyan so‘zlarni o‘rgatayotganda aniqlik tamoyiliga tayanish lozim. Bu asrlar davomida sinalgan didaktik tamoyillardan biridir. Uning zamirida bir qator didaktik qonuniyatlar o‘z ifodasini topgan. Bolalarning hissiy a’zolari tashqi ta’sirlarni turlicha qabul qilishi, aksariyat bolalarda voqea-hodisalardan ta’sirlanishning kuchli bo‘lishi kabilar.
Sensor tarbiya orqali bolalar nutqini o‘stirishda nafaqat ko‘rganlarini idrok etish, balki tinglash layoqatining mavjud darajasini ham hisobga olish lozim. Sensor tarbiya orqali bolalar nutqini o‘stirishda turli buyumlarning nomlari, ularning xususiyatlarini bolalarga aniq, to‘liq yetkazish, narsalarning ranglari, shakllari, hajmi haqida muayyan tasavvur hosil qilish zarur.