1-Mavzu: Suyuqliklarni sirt tarangligi

U =
Agar kapillyardagi oqim laminar (sokun) xususiyatga ega bo’lsa, Nyuton formulasiga muvofiq, suyuqlik qatlami orasidagi ichki ishqalanish kuchi (F) tezlik gradient va ichki ishqalanish koeffitsiyenti η bilan aniqlanadi:

F = η
Kichik molekulyar birikmalar va colloid sistemalar uchun η berilgan harorat va konsentratsiyada doimiy qiymatga ega bo’ladi.
Ammo ayrim omilarga ko’ra ko’pchilik colloid va yarim colloid sistemalar bu qonuniyatga bo’ysunmaydi.
Bunga sabab, sistemani ichkarisida to’rsimon strukuralarini hosil bo’lishidir. Bunday strukturaning hosil bo’lishi: a)mitsella ( zaracha ) larni asimmetrik shakl; b) dispers faza zarrachalarini kam solvatlanishidan hosil bo’ladi.
Rebinder kolloid sistemalarda struktura hosil bo’lishini o’rganib, har xil strukturalarni hosil bo’lishini, dispers fazani qanday darajada maydalanishiga bog’liqligini aniqlaydi.
Strukturalar kaogulyasion va kondensatsion (kristallizatsion) bo’ladi. Kaogulyasion struktura molekulalararo vodorod bog’ining zaifligi va Van-der-Vaals kuchlarining kuchsizligidan hosil bo’ladi. Molekulalararo shu xossalar bo’lgani uchun ular mexanik ta’siridan buziladi. Ammo ma’lum vaqt o’tishi bilan ular ilgarigi holatiga qaytadi. Molekulalarning bunday xossasini tiksotropiya deyiladi.
Tiksotrop xossasiga ega bo’lgan moddalarga misol qilib, Fe(OH)₃ ,V₂O₅ biton tiprog’ini, mineral bo’yoqlarni, ko’pchilik yarimkolloid vayuqorimolekulyar birikmalarni olish mumkin. Bu moddalar plastik xossaga ega bo’ladi.

MASALA ECHIMLARIDAN NAMUNALAR

1-misol. 22,6 g kaprolaktamga suv biriktirilganda 21 g Ɛ-aminokapron kislota xosil bo’lgan. Reaksiya unumini aniqlang.
Echish: CO + H₂O NH₂ – (CH₂)₅ - COOH
(CH₂)₅ - NH
v(kaprolaktam) = 22,6/113 = 0,2 mol’
v(aminokislota) = 0,2 mol’
m(aminokislota) = 0,2 · 131 = 26,2g
Reaksiya unumi: ƞ = 21/26,2 = 0,80 = 80 %

2-misol. Anilinning suvdagi eritmasi mol’ miqdordagi brom bilan reaksiyaga kirishishi natijasida 13,2 g cho’kma hosil bo’ladi. Boshlang’ich aralashmadagi anilinning masasini toping.
Echish: Anilinning brom bilan reaksiyasidan xosil bo’lgan cho’kma 2,4,6 – tribromanilin:
C₆H₅-NH₂ + 3Br₂ C₆H₂Br₃NH₂ + 3 HBr
v(C₆H₂Br₃NH₂) = 13,2/330 = 0,04 mol’
v(C₆H₂NH₂) = 0,04 mol’; m(C₆H₂NH₂) = 0,04 · 93 = 3,72 g

3 misol: 293 K da geptanning zichligi 0,664 g/ml. Viskozimetrda geptanning ma’lum miqdori 83,9 soniya davomida oqib tushadi. Suvning shuncha hajmini oqib tushishi uchub 142,1 soniya vaqt kerak bo’ladi. Shu haroratdagi suvning qovushqoqlik qiymatini ilovadagi O dan topib, geptanning qovushqoqlik qiymatini aniqlang.

Berilgan: T = 293K; p_gep = 0,684g/ml; p_H2O = 0,998 g/ml;
Η = 1,5674 n τ_gep = 83,9 soniya; τ_H2O = 142,1 soniya


Noma’lum: η_gep = ?

Yechish: η_{gep =} η_{H2O =} 1,5674 = 0,6343 N soniya/m²
4 misol: 293 K da pipetka kapillyarida 3 daqiqa 52 soniya da oqib chiqadi. Zichligi 0,879 g/ml bo’lgan benzol shu kapillyardan qancha vaqtda oqib chiqadi? Suv va benzolning shu haroratdagi qovushqoqligi 1,5674 va 6,5 n ga teng.
Berilgan: T = 293K; τ_H2O = 3 daqiqa 52 soniya; p_H2O = 0,998 g/ml; p_C6H6 =0,879 g/ml; η_H2O = 1,5674 N η_C6H6 6,5 N

Noma’lum: τ_C6H6 = ?

Yechish: η_{C6H6 =} η_H2O dan τ_{C6H6 =} = = 1 daqiqa 49 soniya.
5 misol: Po’latning zichligi 7,6 g/sm²; marganest (IV) oksidiniki 5,4 g/sm³; Al₂O₃ niki 4,0 g/sm² ga teng. agar neytrallovchi modda sifatida MnO₂ o’rniga Al₂O₃ qo’llanilsa, po’lat sirtidagi metallmas qo’shimchalarning oqish tezligi necha martagacha o’zgaradi?
Berilgan: p_pulat = 7,6 g/sm^2; p_MnO2 = 5,4 g/sm³ p_Al2O3 = 4,0 g/sm²

Noma’lum: u = ?

Yechish: Oquvchanlik tezligi: u= dan aniqlanadi.
Tezliklarning o’zaro nisbati olinganida r² ; lar qisqarib, formula quyidagi ko’rinishga keladi:


= = = 1,64 shunchaga oqish tezligi ortadi.

MUSTAQIL ISHLASH UCHUN MASALALAR.
Ketma-ket boruvchi o’zgarishlar bilan 2 mol’ aminosirka kislota olish uchun tarkibida 10 % qo’shimchalar bo’lgan kal’siy karbiddan qancha kerak?
Qaysi sinf birikmalari amfoter organic moddalardir.
Qaysi modda oksidlanganda fenol va aseton xosil bo’ladi?
Gidrolizlanish reaksiyasiga kirishayotgan moddalarni ko’rsating va reaksiya tenglamasini yozin.
Chumoli kislotasini organic kislotalardan qaysi reaktiv yordamid farqlash mumkin.
56 l (n.sh. da) butanni katalitik oksidlanishidan xosil bo’lgan sirka kislotasi bilan mo’l etil spirit reaksiyaga kirishganda qancha massa efir xosil bo’ladi? Reaksiya unumi 75 %
Metanni katalizator ishtirokida va bosim ostida oksidlamganda nima xosilbo’ladi.
Tarkibida 47 g fenol bo’lgan eritma 10 % li natriy ishqori eritmasining qancha massasini neytrlashi mumkin.
Suv va spirtning qovushqoqligi 8,94 va 1,09 N sek/m² ga teng, pipetka kapillyaridan 298 K da suvni chiqarib yuborish uchun 600soniya vaqt kerak bo’ladi. Zichligi 0,789 g/ml bo’lganetil spirtini shu haroratda kapillyardan chiqarish uchun qancha vaqt kerak bo’ladi?
293 K da 100 ml suv viskozimetrdan 1,52 daqiqada oqib chiqadi. Zichligi 0,8 g/ml bo’lgan organic suyuqlikning shu hajmi 2,25 daqiqada oqib chiqadi. O dan suvning qovushqoqlik qiymatini topib, organic suyuqlikning yopishqoqlik qiymatini aniqlang.
323 K da biror yog’ning zichligi 1,045 g/ml suvniki esa 0,998 g/ml gat eng, shu haroratda viskozimetrdan yog’ 2 min. 31 sek da, yog’ hajmicha suv esa 14 soniyada oqib chiqadi. Berilgan haroratda suvning qovushqoqligi 5,49 N ekanligini hisobga olib, shu haroratda yog’ning qovushqoqlik qiymatini aniqlang.
295 K da zichligi 0,809 g/ml bo’lgan suyuqlik viskozimetr orqali 6 min 38 sekundda, suyuqlik hajmicha suv esa 1 min 45 sekundda oqib o’tadi. Suvning 295 K dagi qovushqoqlik qiymatini ilovadagi O dan olib, suyuqlikning qovushqoqligini aniqlang.
Po’lat ishlab chiqarish jarayonida neytrallovchi modda sifatida zichligi 2,4 g/sm³ bo’lgan kremniy oksid o’rniga zichligi 4,0 g/sm³ bo’lgan alyuminiy oksidi ishlatilsa, zichligi 7,6 g/sm³ bo’lgan po’lat tarkibidagi shlakni oqib chiqish tezligi necha marta ortadi?
Po’lat ishlab chiqarish jarayonida neytrallovchi modda sifatida zichligi 4 g/sm³ bo’lgan alyuminiy oksidi o’rniga zichligi 5,8 g/sm³ bo’lgan sirkoniy oksidi ishlatilsa, zichligi 7,6 g/sm³ bo’lgan po’lat tarkibidagi shlakni oqib chiqish tezligi necha marta ortadi?