1-мавзу. Табиатшуносликнинг замонавий концепсияси фанининг назарий асослари, предмети ва вазифалари

1-мавзу. Табиатшуносликнинг замонавий концепсияси фанининг назарий асослари, предмети ва вазифалари
Фаннинг мақсади инсон тафаккурининг фаолияти орқали олдиндан тахмин қилинган жараённинг юритмасини аниқлашдан иборат. Мақсадга эришиш йуллари, тавсиф, тушунтириш, олдиндан тахмин қилиш, бор билимларни тартибга солиб, ундан янги хулосалар чиқариш ва асосий ғояни эса ишлаб чиқаришга олиб чиқиш. Умуман, илмий фаолиятнинг охирги маҳсули бирор мақсадни амалга оширишдир.
Фаннинг воситаси дейилганда, кузатиш йуллари, экспериментлар, техник асбоб-ускуналар тушунилади. Олимнинг тафаккур услубияти ва албатта, ажратилган маблағ хажмига ҳам боҳлиқ. Фаннинг маҳсули дейилганда, илмий янгилик, объектив ҳақиқат, мантиқий хулосалар, ихтиролар булиб, уларни бошқа илмий ходимлар, олимлар мустақил равишда такрорлаши мумкин булган жараёнларни тушунишдан иборат. Билимларнинг шакллари ҳар хил бўлади, жумладан, илмий фактлар, назария, муаммо, конун, концепциялардир. Фаннинг социал шароити дейилганда, илмий идоралар (академия, вазирликлар, илмий тадқиқот институтлари ва илмий бирлашмалар) киради. Уларга давлат томонидан қисман ёки тўлиқ, моддий ёрдам берилади. Субъектнинг фаоллиги иқтисодий муаммоларга ҳам боғлиқ. Масалан, АҚШ, Канада, Англия, Франция, Германияларда фанга катта маблағ ажратилади. Олимларнинг бирлашмаси ёки якка ҳолда фаолият кўрсатиб кўп кашфиётлар қилишган. Лекин тарихда маблағи етарли бўлмаган олимлар ҳам катта ихтиро, кашфиётлар қилишганлиги маълум. (Архимед Галилей, Бруно, ўзимизнинг ватандошлар Беруний, Ибн Сино, Форобийлар якка ҳолда, Улуғбек эса ўз атрофига машхур олимларни тўплай олган). Фан ҳам жамият сингари соддаликдан аста-секин мураккаблашиш эволюцияси асосида ривожланган. Билимнинг энг содда элемеггглари тош асрида, тахминан 2 млн. йил илгари бошланган деб фараз қилинади. Одамлар қадимда амалий билимларни бир-бирларига ўргатишдан (масалан, овлаш, вахший хайвонлардан химояланиш) содда услубиётлардан фойдаланшнган. Илмларнинг шакилланиши қадимий Юнонистонда эрадан аввалги V асрда бошланган деб ҳам фараз қиладилар. Хақиқий фанга олимларнинг фикрича Ўрта асрда ва ундан кейинги даврларда Бэкон, Кеплер, Галилей, Нютонлар томонидан асос солинган. Ўрта Осиёда эса фан XI-XV асрларда юқори чўққиларга чиқиб, фан оламига танилган буюк алломаларни (Беруний, Хоразмий, Ибн Сино, Форобий, Улуғбек) етказиб берди. Хозирги кунда дунёда 15 мингдан зиёд фан тармоқлари мавжуд. Аср бошида илм ва фан сохасига бағишланган 10 минг илмий жарида бўлса, хозирги кунда бу рақам бир неча юз мингга етди. XX асрда олимларнинг сони 5 миллиондан ошиб кетган.
Фаннинг тараққиёти унинг структурасини ўзгартириб, унда ҳар хил сохаларнинг мажмуалари шаклланди. Масалан, табиий, ижтимоий, гуманитар, антропологик ва техникавий йўналишлардан иборат. Ижтимоий фанлар – инсон жамоаларининг ўзаро фаолиятига бағишланган бўлиб, буларга социология, демография,этнография, тарих каби фанлар киради. Гуманитар фанлар дейилганда, жамиятнинг ғоялари, ўзаро муносабатлари, дунёқарашлари, одоб-ахлоқ нормаларига бағишланган билимлар тушунилади. Мазкур соҳа ўз ичига фалсафа, диншунослик, этика, эстетика ва хуқуқий фанларни олади. Антропологик фанлар бевосита одамни ўрганишга қаратилган йуналишлар бўлиб, бунга антропология, педагогика, медицина, криминологиялар мисол бўлади. Мазкур фанлар бир-бирлари билан ўз услубиётлари орқали ўзаро амалий ва назарий жихатдан боғланган бўлиб, бу жараённинг марказида инсон туради. Инсон фаннинг мохиятини, ғоялар мажмуасини, ривожланиш босқичларини белгилаб беради. Илмий маълумотлар муайян тизимли, илмий далилларда қарама-қаршиликлар бўлмайди, асосланган ҳолда талқин қилинади.
Фандаги илмий далиллар эмпирик билимларга ва назарияларга асосланган бўлади. Ноилмий билимлар маълум тизимга буйсинмайди. Лекин, айрим ҳолда улар система ҳолатига келтирилади. Масалан, телефонлар, кулинар китоблари, ўқув юртларидаги дарё жадвали, поезд ва самолёт харакатини белгиловчи графиклар мисол бўлади. Эмпирик маълумотлар билувчи билан билинадиган объект ўртасидаги муносабатлар орқали пайдо бўлади. Эмпирик билимар куйидаги турларга бўлинади:
■ тизимнинг объектлари (элементар зарралар, атом, кимёвий элементлар, модда, космик объектлар, минераллар, ҳужайра, организм турлари, организм ва унинг аъзолари, инсоният, инсон, ҳалқ, мамлакат ва б.)
■ жараёнлар (объектларнинг фазода харакати, уларнинг ўзгариши ва ўзаро муносабатлари)
■ обеъктнинг хусусиятлари (физика, кимё, биологик ва б.)
■ эмпирик қонуниятлар (ҳамма металлар электр ўтказувчанлик хусусиятига эга, моддалар қиздирилганда кенгаяди, йил давомида фасллар ўзгариб туради). Эмпирик билишнинг универсал услубиётлари бўлиб, улар ҳамма фанлар учун тегишлидир. Уларга мантиқий хулосалар бўлган хусусиликдан умумийликка ва тескари умумийликдан хусусийликка, ўхшаш асосида хулосалар, абстракция, назария, моделлаштиришлар киради. Булар билан бир қаторда эмпирик билишнинг ҳар хил фанлар учун ўзига хос хусусий усуллари ҳам
мавжуд:
■ астрономия учун кузатиш;
■ физика, кимёга эса тажриба;
■ биология кузатиш ва тажриба талаб этади;
■ тарих учун моддий ва маънавий ёдгорликлар;
■ иктисод фани учун статистик маълумотларни йиғиш ва таҳлил қилиш;
■ социология фани эса кузатиш ва социал сўровлардан иборат.
Кузатиш усулида олим кузатилаётган жараённи ўзгартира олмайди (масалан, астрономияда) ёки ўргнилаётган воқеа ходисага иложи борича кам таъсир қилади (биология -социология). Тажриба усулидаги илмий - тадқиқот ишлари фаоллик асосида, асбоб - ускуналар орқали ўрганилаётган жараёнлар олимга кўп маълумот бериши билан характерланади. Илмий - тадқиқот ишлари даврлар асносида ривожланиб, олинган илмий маълумотларнинг хақиқатга қай даражада туғри келиш ва келмаслик масаласи, тасодифий хатоликларни аниқлаш фан учун зарур эканлиги маълум бўлди. Маълумки ҳар қандай асбоб-ускуналар ишлаш жараёнида озми-кўпми хатоликларга йул қўйиши мумкин. Шуларни хисобга олган ҳолда XIX асрнинг бошида немис олими К.Гауе ҳатолик назариясини ишлаб чиқган.
Назария эмпирик ўзгаришдан фарқ қилиб, у идеал объектлар (моддий нуқта, сиқилмайдиган суюқликлар, абсолют қаттиқ жисм, идеал газлар ва б.) билан тадқиқот ишларини олиб боради. Улар асосида маълум жараённи модели оз миқдордаги қоида ва қонунлар асосида яратилади. Фанда назария жуда катта ахдмият касб этиб, қуйидаги асосий функцияларни бажаради;
■ маълум фанга тегишли бўлган эмпирик материалларни муаян тизимга солади;
■ оз миқдордаги қонун - қоидалар асосида эмпирик маълумотларни изохлай олади.
■ эмпирик тадқиқот усули илмий ишларни кенгайтириш хусусиятига эга;
■ янги воқеа-ҳодисаларни олдиндан башорат қилади;
Эмпирик ва назарий билимлар бир-бирлари билан узвий боғлиқ ҳолда бўладилар. Одатда назария эмпирик билимлар асносида дунёга келади. Лекин фанда шундай истиснолар ҳам буладики назариядан янги назария вужудга келиши мумкин (нисбийлик назарияси). Аммо, эмпирик тадқиқотлар аксарият назария асосида амалга оширилиб, уларнинг талқин назария асносида шакилланади. Фундаментал назария биринчи марта тарихда Евклид геометрияси асосида милоддан 300 йил олдин пайдо бўлган. Евклиддан 2000 йил ўтгандан сўнг пайдо бўлган фундаментал назария Ньютон механикаси номи билан юритилади. Ноаниқ кўриб бўлмайдиган, моддий асосланмаган жараёнлар асосида Лобачейвскийнинг геометрияси, табиатшуносликда эса Максвелнинг электродинамикаси XIX асрнинг 60- йилларида шаклланган. Эхтимоллик, статистик асосида газларнинг молекуляр- кинетик назарияси, генетика фанида Мендел конунлари ва Дарвиннинг эволюцион таълимоти дунёга келган. Санъат ва адабиётдаги асарларнинг пайдо бўлиши бу сохадаги муаллифларнинг бевосита номларига боглиқ. Масалан, А.Навоий бўлмаганда туркий тилда ≪Хамса≫ бўлмаган бўлар эди. ≪Ўгган кунлар≫ни А.Қодирий бўлмаса хеч ким бундай асарни ярата олмас эди. ≪Аппасионата≫ деб аталган соната фақат Л.Бетховен номи билан, болаларнинг дунёга келиши фақат ота-оналарга боғлиқ ва б. Фанда эса бошқача холатни кузатиш мумкин. Нъютон, Дарвин, Эйнштейнлар бўлмаса хам бари бир механик конунлар, табиий танлащ ва нисбийлик назарияси тахминан ўша даврда бошқа олимлар томонида кашф қилинган бўлар эди. Тарихда буюк илмий ихтиролар каторига куйидаги кашфиётларни киритиш мумкин:
■ геоцинтрик ва гелиоцентрик назариялар;
■ дунёнинг табий-илмий тавсифи;
■ нисбийлик назарияси;
■ глобал эволюционизм;
Хар хил даврда дунёни билиш ва англаш қуйидагича шархланган:
■ органик;
■ механик;
■ электромагнит;
■ квант назария;
■ ахборотлар оқими;
■ муаян тизим орқали;
■ синергетик назария
Фандаги мувофиқлик қонун-қоидасини даниялик физик олим Н.Бор томонидан 1918 йилда ишлаб чиқилган. Ушбу ғояга асосан агар фанда янги назария пайдо бўлса аввалгиси бутунлай инкор қилинмасдан бальки, унинг татбиқи чегараланган холда бўлади. Хозирги кунда фаннинг ахамияти, унинг ютуқлари жахон миқёсида бўлиб, илм-фан томонидан асосланган. Ижтимоий-гуманитар, табиий ва техникавий сохалардаги ютуқлар фақат жамиятга алоқадор бўлмай балки, хар бир инсонга хам тегишли бўлганлиги учун у катта ахамият касб этмоқда. ХХ юз йилликни илмий-техникавий прогресс асри деб аталгани бежиз эмас. Чунки бу асрда фанларнинг ютуклари инсоният учун хаётий-зарур эхтиёжга айланиб, жамиятнинг тараққиётида катта стимул бўлиб хизмат қилмокда. Бугунги кунда инсон амалий ишларининг бирор сохаси йуқки, фан ютукдаридан фойдаланмаган бўлсин. Фан инсон фаолиятининг хаётий мохиятига айланиб бормоқда. XX юз йиллик умум уфта, оммавий Олий таълимнинг зарурлигини кўрсатиш билан бир каторда, унинг узлуксизлигини таъминлаш ҳам инсоният учун катта аҳамият касб этаётганлигини намоён қилмокда. Мазкур тизимдан мақсад билимларнинг мажмуаси асосида амалиётга қўллаш, бу ўз навбатида атроф-мухит, дунёни билиш ва англашга олиб боради. Хозирги кунда фан катта кучга эга бўлиб, дунёни ўзгартиш қувватига эга. Илмий-техникавий прогресс жамиятда социал дифференциацияга сабабчи ҳам бўлмокда. Бундай ажратишлар ахоли ва давлатлар ўртасида кузатиш мумкин. Фан ютуқлари асосида катта масштабдаги икдисодий фаолиятлар атроф-муҳитни глобал салбий ўзгаришларга сабабчи бўлмокда. Масалан, оммавий қирғин куроллар (ядро, кимёвий, биологик) фақат бир мамлакатга эмас, балки бутун инсониятга хавф солмоқда. Жамиятга илм-фаннинг салбий натижалари учун фан айбдор эмас. Фан жамият тараққиётида қўлланиладиган илмий восита бўлиб, у инсон томонидан ҳар доим назоратда бўлади. Фан худди жаррохнинг қўлидаги тиғ бўлиб, у орқали беморни даволаш ёки ёвуз мақсад учун ҳам фойдаланиш мумкин. Шунинг учун жамият қандай бўлса илмий ютуқлардан фойдаланиш ижобий ёки салбий кўринишда бўлади. Фан намояндаларининг маънавий томонлари, одоби, ғояси, дунёқараши, эътиқоди ҳам жамият учун жуда аҳамиятли ҳисобланади. Олимнинг илмий-тадқиқот изланишларида унинг фанга садоқати, олинган маълумотлар асосида янги ғояни тўғри талқин қилиши ахамиятлидир, бу тадқиқотчининг фазилати. Олинган маълумотнинг жамият томонидан назорати, яъни иккинчи олим томонидан тафтиш қилиниши ва унинг қайтарилиши ҳақиқатда ҳам шундай натижага эришилганлигини кўрсатувчи маълумотнинг илмий адабиётда ёритилиши зарур. Фан ютуқлари жамиятни ривожлантиришга инсонларнинг яшаш тарзини осонлаштиришга, озиқ-овқат миқдорини кучайтириш ва сифатини яхшилашга қаратилган бўлиши керак. Келгусида сайёрамизнинг ривожланишига ва тақдирига инсонлар жумладан, олимлар жавоб берадилар. Шундай қилиб, фан ҳамма вақт эзгулик, эркинлик, адолат каби инсониятнинг олий қадриятларини асрашга ҳизмат қилиши лозим. Хақиқий илмий ходим, олимнинг фаолияти ўз илмий салоҳиятини хақиқатни излашга, қарор топтиришга, адолатни ўрнатишга, инсонни бахтли ҳаётга интилишини таъминлашга қаратилиши лозим.