1-mavzu: Til va tafakkur, ularning o’zaro munosabati

Bilib oling.
O’zbek tilida 10 ta tinish belgisi bo’lib, tinish belgilari, ularning ishlatilish o’rinlarini o’rgatadigan tilshunoslikning bo’limi punktuatsiya deyiladi. Punktuatsiya lotincha punctum – nuqta so’zidan olingan. Punktuatsiya sintaksis bilan uzviy bog’liq.
Nuqta quyidagi o’rinlarda qo’llaniladi:

1. 
   Tinch ohang bilan aytilgan darak, buyruq va undov gaplardan keyin: Bahor erta keldi.
   
2. 
   Birinchi qismida nuqta, ko’p nuqta, undov yoki so’roq belgisi bo’lgan ko’chirma gaplar o’rtasida kelgan muallif gapidan so’ng: “O’rtoqlar, hozir eng hal qiluvchi palla!”–deb nutqini davom ettirdi O’ktam. – dalalarda mehnatni, musobaqani qizitish pallasi”. (Oybek)
   
3. 
   Qisqartirilgan ism, familiyalarning birinchi harfi yoki qismidan keyin: A.Qod. (Abdulla Qodiriy)
   
4. 
   Sanash yoki ayrim fikrning qismlarini ifodalagan va oy,kun, yillarni bir-biridan ajratish uchun qo’llanilgan raqam yoki harflardan keyin: 8.IX.2011 kabi.
   

So’roq belgisining qo’llanish o’rni quyidagicha:

1. 
   So’roq belgisi so’roq gaplardan keyin qo’llaniladi: Kinoga borasanmi?
   
2. 
   So’roq gaplar bittadan ko’p bo’lib ketishi mumkin, bunday paytlarda so’roq belgisi quyidagicha qo’yiladi:
   

1. 
   so’roq gapning har biriga ahamiyat berish lozim topilsa yoki qaysi so’roq gap mazmuniga ko’ra mustaqil bo’lsa, har biridan so’ng so’roq belgisi qo’yiladi: Qishloqdagilar qanday? Og’aynilar yaxshi yurishibdimi?
   
2. 
   agar so’roq gaplar mazmunan umumiy bir fikrni ifodalasa, so’roq belgisi eng so’nggi gapdan keyin qo’yiladi: –Tag’in mehmon boshlab keldingizmi? Kim kelyapti: Sarvimi, Rahbarmi, yo akangning bolalarini yetaklab kelyapsanmi?
   

Undov belgisining qo’llanish o’rinlari quyidagicha:

1. 
   Kuchli his-hayajonni ifodalagandan so’ng: Hayot naqadar go’zal!
   
2. 
   Buyurish, tilak, orzu ma’nolarini ifodalagan gaplardan so’ng: Tezda ko’chaga chiqing!
   
3. 
   Gap boshida kelib, kuchli his hayajon ifodalagan undalmialardan, undov hamda ha va yo’q so’zlaridan so’ng: Do’stlar! Bizga ishoning. Yo’q! Rustam bunday qabihlikka bormaydi hech qachon!
   

Ko’p nuqta quyidagi o’rinlarda qo’yiladi:

1. 
   Fikrning tugallanganligini, so’zlovchining hayajonlanib yana nimadir aytmoqchi ekanligini ko’rsatish uchun: Agar hozir gapingizni to’xtatmasangiz…
   
2. 
   Ba’zan ko’p nuqta so’zlovchining o’ylashi, mulohaza qilishini ko’rsatadi: Bugun …bugun oldingizga o’tsam bo’ladimi?
   
3. 
   Ba’zan kimningdir savoliga javob bermay indamay turishini ko’rsatish uchun ham ko’p nuqta qo’yiladi:
   

• 
  Gapimga rozimisan?
  
• 
  …
  

4. 
   Biror so’z yoki gapning tushuntirilganligini ko’rsatish uchun : Bugun yettinchi bo’limga kelib, …fig’oni oshdi.
   

Vergul quyidagi hollarda ishlatiladi:

1. 
   Uyushiq bo’laklar orasida: a) bog’lovchisiz birikkan uyushiq bo’laklar orasida: Andijon, Namangan, Qo’qon, Marg’ilon – O’zbekistonning chamani, boy bo’stoni. b) takrorlanuvchi bog’lovchilar bilan birikkan uyushiq bo’lakalar orasida: u goh kulimsiraydi, goh chuqur uyga toladi. d) zidlov bog’lovchilari bilan birikkab uyushiq bo’laklar orasida: Zamiraning baland, ammo mayin ovozi bor edi.
   
2. 
   Undalmalarni ajratish uchun: Yurak, sensan mening sozim.(U.Nosir)
   
3. 
   Kirish so’zlarni ajratish uchun: Xullas, ertaga shu yerda yig’iladigan bo’ldilar.
   
4. 
   Ha va yo’q so’zlarini gap bo’laklaridan ajratish uchun: Ha, nu gapingiz to’g’ri.
   
5. 
   Bog’lovchisiz bog’langan qo’shma gaplarda: Bahor keldi, gullarochildi.
   

Nuqtali vergul quyidagi o’rinlarda qo’yiladi:

1. 
   O’z ichida vergul bo’lgan yoyiq uyushiq bo’laklar orasida: Bozordan olma, anor; pista, bodom sotib oldik.
   
2. 
   O’z ichida vergul bo’lgan, mazmunan ma’lum darajada mustaqillikka ega sodda gaplar orasida hamda har xil turdagi gaplarni o’z ichiga olgan qo’shma gaplarda: Bir joyda turganimda deyarli fikr qilolmayman; tanam hamma vaqt harakatda bo’lishi kerak, ana o’shanda aqlim ham harakatga keladi. (J.J.Russo)
   

Ikki nuqtaning qo’llanish o’rinlari quyidagicha:

1. 
   Uyushiq bo’laklardan oldin kelgan umumlashtiruvchi so’zdan so’ng: yig’ilishda tajribali ishchilar: Salim aka, Abdukarim aka va Sobirjonlar so’zga chiqdi.
   
2. 
   Bog’lovchisiz qo’shma gaplarda biror gap boshqa gapni izohlasa, uning sababi yoki natijasini ko’rsatsa: Abror qizni darrov tanidi: u qo’shni mahalladagi do’konda ishlar edi.
   
3. 
   Ko’chirma gapdan oldin, muallif gapidan so’ng: Bobom dedi: “Uzoq yasha, bolam.”
   

Tire quyidagi o’rinlarda qo’llaniladi:

1. 
   Ot, son, olmosh va harakat nomi bilan ifodalanib, kesim bilan bog’lamasiz birikkan ega va kesim orasida: Yashash – mehnat qilish.
   
2. 
   Uyushiq bo’laklardan so’ng kelgan umumlashtiruvchi so’zdan oldin: Uy-joy, mol-hol – barchasi senga qolsin.
   
3. 
   Kirish gap bilan gap bo’laklari orasida: Tunov kungi ovchi – men uni o’rmonda uchratib qoldim – menga qiziq bir voqeani so’zlab berdi.
   
4. 
   Muallif gapi bilan ko’chirma gap orasida: –Bugun kelasizmi? – so’radi qizi.
   
5. 
   Dialog tilidagi ko’chirma gaplarda: – Keldimi? –Keldi.
   
6. 
   Zid ma’noli bog’lovchisiz qo’shma gaplar orasida: Jismimiz yo’qolur – o’chmas nomimiz.
   

Qavsning qo’llanish o’rinlari quyidagicha:

1. 
   Ifodalanayotgan fikrga yoki uning biror bir qismiga izoh beruvchi so’z yoki iboralar qavsga olinadi: Anvar (sen uni taniysan) chempion bo’ldi.
   
2. 
   Misol yoki ko’chirmaning manbaini ko’rsatishda: Bir qarg’a bilan qish kelmas.(Maqol)
   

Qo’shtirnoq quyidagi hollarda ishlatiladi:

1. 
   Ko’chirma gapni ajratib ko’rsatish uchun: “To’g’ri gapir”, –dedi do’stim.
   
2. 
   Ko’chma ma’nodagi so’zlar, shartli nom yoki taxallus ma’nosidagi ayrim so’z va so’z birikmalari ham qo’shtirnoqqa olinishi mumkin: Paxtakorchilar “dushman” darvozasiga to’p surishdi. “Lochin!” “Lochin!” “Parvoz”ni eshit.