1-mavzu. “Tizimli tahlil” fanining predmeti, maqsadi va vazifalari. «Tizimli tahlil»

2-mavzu. Tizimlar nazariyasining rivojlanish bosqichlari
“Fanda tizimli tasavvurlarning rivojlanish tarixi ilmiy bilimlarning sababiy bog'liqligining rivojlanishi bilan uzviy bog'liqdir. Sabab-oqibat tamoyilini birinchi bo'lib Demokrit aniq shakllantirgan bo'lib, u sodir bo'ladigan hamma narsa shakli, o'lchami, joylashuvi va boshqa belgilari bilan ajralib turadigan atomlarning harakatidir, deb o'rgatgan”⁵.
Qadimgi yunon faylasufi, atomistik falsafaning asoschilaridan biri Demokrit (miloddan avvalgi 460-370 yillar) atomlar va harakat haqidagi nazariyasiga asoslanib, tizim haqidagi gʻoyalarni ishlab chiqdi. Demokrit uchun dunyo boʻlinmas va buzilmas atomlardan iborat boʻlib, ular shakli, oʻlchami va boshqa xususiyatlari bilan farqlanadi. Atomlar doimiy harakatda mavjud bo'lib, bir-biri bilan bog'lanib, dunyoda turli jism va hodisalarni hosil qilgan.
Demokrit dunyoda sodir bo'layotgan hamma narsani atomlarning harakati va birikmasi bilan izohlash mumkin deb hisoblagan. U tizimni o'zaro ta'sir qiluvchi qismlar to'plami sifatida ifodalagan, bu qismlar (atomlar) integral va tartibli shakllanishni tashkil qiladi. Shuningdek, u tizimni uning tarkibiy elementlarining xossalari va o'zaro ta'sirini kuzatish va tahlil qilish orqali tushuntirish mumkinligini ta'kidladi. Demokrit o'zining atomlar va sistemalar nazariyasida ham turli sistemalar paydo bo'ladigan xossalarga, ya'ni sistema darajasida vujudga keladigan yangi xossa va sifatlarga ega bo'lib, ularni alohida atomlar xossalariga to'liq tushirib bo'lmaydi, deb taxmin qilgan. Demokritning tuzum haqidagi g‘oyalari keyingi falsafiy va ilmiy taraqqiyotga o‘z ta’sirini o‘tkazdi. U taklif qilgan tizimlar, o'zaro ta'sir va paydo bo'lish tushunchalari kelajakda tizimli tafakkurni rivojlantirish uchun muhim elementlarga aylandi.
Qadimgi yunon faylasufi Suqrot (miloddan avvalgi 469-399), masalan, Platon va Aristotel singari tizim haqida bevosita nazariyalarni ishlab chiqmagan. Biroq, uning falsafiy muloqot uslubi va haqiqatni izlashga yondashuvi tizimli fikrlash bilan bog'liq. Suqrot falsafaning maqsadi haqiqatni izlash va o'z-o'zini bilish deb hisoblagan. U suhbat orqali haqiqatni tadqiq qilish usulini ta’kidlaydi, bu yerda faylasuf savollar berish va boshqa odamlarning fikrlariga shubha qilish orqali savollar va muammolarni o'rgandi. U haqiqatni turli nuqtai nazarlarni muhokama qilish va ko'rib chiqish orqali kashf qilish mumkinligini o'rgatgan.
Suqrot oʻz dialoglarida gʻoyalar, tushunchalar va dalillar oʻrtasidagi munosabatlarga eʼtibor qaratdi, ular oʻrtasidagi ichki bogʻliqlikni ochib berishga, muhokama predmetini chuqurroq tushunishga erishishga intildi. Uning falsafasi aniq tizimli bo'lmasa-da, uning metodologiyasi tizimli yondashuvning bir qismi sifatida qaralishi mumkin bo'lgan g'oyalar va tushunchalar o'rtasidagi munosabatlar va o'zaro ta'sirlarni o'rganish muhimligini ta'kidladi.
Platon (miloddan avvalgi 427-347) va Aristotel (miloddan avvalgi 384-322) tizim haqidagi haqiqiy g'oyalar bo'lib, ularning fikrlari tizimli tafakkurning rivojlanishiga katta ta'sir ko'rsatdi.
Aflotun voqelikning yuqori tartibiga asoslangan g'oya shakliga (g'oyalar bilan) asoslangan falsafiy tizimni ishlab chiqdi. Uning fikricha, biz sezgilar yordamida idrok qiladigan moddiy olam shaklning ideal dunyosining aksidir. Bu shakllar mavjud sifatlarga ega bo`lgan va narsalarning mohiyati va mohiyatini belgilovchi mavhum g`oyalardir. Platon olamni Iyerarxik tizim deb hisoblagan, bu erda shakllar ushbu iyerarxiyaning eng yuqori qismida joylashgan va hodisalar dunyosini belgilaydi. Bu falsafa va fan rivojlanishining muhim ta'sirini tushunish uchun tizimli yondashuv bo'lib, aloqa va o'zaro ta'sir elementlarini ta'kidlaydi.
Aflotun shogirdi Aristotel o'zining falsafa va fan tizimini yaratdi. U dunyoni aloqaning o'ziga xos ichki sabablari va ishlash tamoyillariga ega bo'lgan tashkiliy tizimlar to'plami sifatida taqdim etdi. Tizim qanday ishlashi va rivojlanishini tushuntiruvchi to'rt xil sabablar mavjud - rasmiy, moddiy, samarali va yakuniy. Aristotel shuningdek, har xil turdagi obyektlar va obyektlarni tizimlashtirgan toifalar va tasniflarning tasnifini ishlab chiqdi. Po organizmni tizim sifatida o'rganishga e'tibor berdi va organizmlarning ular o'rtasida o'ziga xos xususiyati va ta'siri bor deb hisobladi.
Elementlar va koinot muhim rol o'ynaydigan tizim haqida Platon va Aristotelning formulali tasviri, tushunish va tushuntirish. Ularning ishi butun dunyo bo'ylab falsafa, fan va tizimli tafakkurga katta ta'sir ko'rsatadi va bu g'oyalarning aksariyati zamonaviy tadqiqotlarda dolzarb va dolzarb bo'lib qolmoqda.
Stoiklardan Zenon (miloddan avvalgi 334-262) va ushbu maktabning boshqa faylasuflari ta'limotiga asoslanib, panteizm deb nomlanuvchi tizimning o'ziga xos g'oyasini ishlab chiqdilar. Ular Olamni barcha elementlar va hodisalar bir-biriga bog'langan va mantiqiy qonunlar bilan boshqariladigan uyushgan tizim sifatida ko'rdilar. Stoiklar tabiat ilohiy va oqilona ekanligiga va dunyoda sodir bo'ladigan hamma narsa "logos" deb nomlangan oldindan belgilangan va o'zgarmas qonunga bo'ysunadi, deb hisoblashgan. Stoiklar uchun tizim universal va yaxlit edi, bu erda uning barcha tarkibiy qismlari o'zaro ta'sir qiladi va uyg'unlikda mavjud.
Boshqa tomondan, Epikur ta’limoti (miloddan avvalgi 341-270 yillar) axloq va yaxshilikka intilish masalalariga qaratilgan. U koinot bo'shliqda harakatlanadigan va barcha narsa va hodisalarni hosil qiluvchi atomlardan iborat deb hisoblagan. Epikur tizimga koʻproq reduksionistik yondashgan, stoiklar esa yaxlit yondashuvga moyil boʻlgan. U insonning farovonligi va baxtiga katta e'tibor berib, odamlarga me'yor va lazzatlanishga intilish, ortiqcha va ehtirosdan qochishni tavsiya qildi.