1 mavzu. Tuproq hosil bo‘lishida rel’yefning ahamiyati Reja: Relyef yer yuzasida quyosh energiyasi va atmosfera yog’inlarining taqsimlovchisi sifatida

 
Gidromorf tuproqlarning hosil bo’lish sharoitlari va klassifikatsiyasi 
O’rta Osiyoning cho’l zonasi va bo’z tuproqlar zonasi sharoitida o’tloq tuproq paydo 
bo’lish jarayoni faqat gurunt (sizot) suvlarning kapillyarlar orqali ustki gorizontgacha ko’tarilib, 
tuproqlarning qo’shimcha namlanishi mavjud bo’lgan sharoitda sodir bo’ladi. O’tloq jarayon 
tuproq va guruntlarning xarakteriga, birinchi navbatda ularning kapillyarlik xossalariga bog’liq 
bo’lib, gurunt suvi 1-2-3 m chuqurlikda bo’lganda yuzaga keladi. 
O’tloq jarayonning yuzaga kelishi uchun tuproqning kapillyarlar orqali namlanishi doimiy 
bo’lishi shart emas. Bahorda va yozda kuchli namlanishning bo’lishi o’tloq o’simliklarning 
rivojlanishiga sharoit tug’diradi, natijada o’tloq tuproqlarning rivojlanishi uchun sharoit vujudga 
keladi. Avtomorf tuproqlardagiga nisbatan o’tloq tuproqlarda o’simliklar qoldig’i ancha ko’p 
to’planadi.
O’tloq jarayonning ikkinchi belgisi – organik qoldiqlarning anaerob tipda chirishining 
ustunligidir. Shuning uchun har yili kuzda quriydigan o’simlik qoldiqlari tamomila minerallashib 
ketmasdan, balki ularning ko’p qismi gumusga aylanadi va tuproqqa to’q-sur tus beradi. 
Cho’l va bo’z tuproqlar zonasida o’tloq jarayon karbonatlar ishtirokida boradi, bu O’rta 
Osiyodagi o’tloq tuproqlarning xarakterli belgilaridan biridir. Tuproqning karbonatli bo’lishiga 
sabab jinslarda karbonatlarning ko’pligi va gurunt suvlarining tarkibida ohak va magniy 
tuzlarining (qattiq suv) ko’p bo’lishidir. Gurunt suvlari yuqoriga ko’tarilayotganda biroz isiydi va 
natijada pastki gorizontlarda ohak (kalg’tsiy karbonat) cho’kmaga tushadi, karbonatli «sho’x», 
ohakchil (mergelg’) va turli o’lcham va shakldagi konkretsiyalar (har xil shakldagi yangi hosilalar) 
holidagi qatlamlar vujudga keladi. 
Kuchsiz minerallashgan gidrokarbonatli gurunt suvlari uchraydigan xududlarda o’tloq 
jarayon tuproqlarning karbonat kalg’tsiyli va karbonat magniyli sho’rlanishi bilan birgalikda 
kechadi. Bu tipdagi sho’rlanishni Zarafshon va Farg’ona vodiylarida birinchi bo’lib 
D.M.Kuchuchkov (1951) aniqlagan. 
O’tloq tuproq paydo bo’lish jarayonining doimiy yo’ldoshi – bu sizot suvi ishg’ol etgan 
pastki qatlamlarda sodir bo’ladigan botqoqlanishdir, ya’ni qaytarilish jarayonining kuchli 
bo’lganligi (anaerob sharoitda) ko’pincha gley (berch) qatlamning hosil bo’lishiga sabab bo’ladi. 
Botqoqlanish darajasi gurunt suvlarning chuqurligiga va rejimiga bog’liqdir. O’tloq tuproqlardagi 
gley (berch) qatlam gurunt suvlarining sathiga bog’liq bo’lib, har xil chuqurliklarda uchraydi. 
Gleylanish loyli guruntlarda juda kuchli namoyon bo’ladi. Berch qatlamda va uning ustida temir 
oksidlari qo’ng’ir tusdagi dog’ holida ajralib chiqadi. Bu havoning kirishi tufayli temir chala 
oksidlari (zakislari) ning temir oksidlariga aylanishidir. 
Minerallashgan gurunt suvlari yuza joylashgan yerlarda tuzlar tuproqning ustki 
qatlamlarida to’planib, tuproqni sho’rlantiradi. 

---

O’tloq tuproq paydo bo’lish jarayoni sharoitiini aniqlovchi, namlik rejimi va biologik 
jarayonning jadalligi va o’zgaruvchanligiga olib keladi. Jarayon gidromorflilikni kuchaytirishi 
mumkin, bunda o’tloq tuproqlar botqoq tuproqlarga, sho’rlangan tuproqlar esa sho’rxoklarga 
o’tishi mumkin, yoki dasht (quruq)lashishiga olib kelib, qoldiq o’tloq va botqoqlanish belgilarini
saqlagan, zonal avtomorf tuproqlarga aylanishi mumkin. Ayniqsa tuproqlar evolyutsiyasining 
tabiiy yo’nalishiga sug’orish melioratsiyasi va agrotexnik tadbirlar kuchli ta’sir etadi. 
Gidrogeologik sharoitlariga qarab sizot suvlarining rejimi, minerallanishi va tuproqlarning 
tuz rejimlari keskin farq qiladi. Shuning uchun gidromorf tuproqlar orasida ularning namlanish 
sharoitlariga qarab allyuvial rejimdagi va soz rejimli tuproqlar ajratiladi. Allyuvial rejim daryo 
vodiylarida sizot suvlari barqaror bo’lmagan sharoitda yuzaga keladi. Soz rejimi tog’oldi qiya 
tekisliklarda va yoyilmalarda tog’lardan sizib oqayotgan bosimli sizot suvlarining barqaror 
bo’lgan sharoitida hosil bo’ladi. 
Har ikkala rejimda ham o’tloq, botqoq-o’tloq, botqoq tuproqlar va sho’rxoklar hosil 
bo’ladi. 
Yer osti suvlari yaxshi oqib ketadigan sharoitda sizot suvlari odatda kam minerallashgan 
bo’lib, bo’z tuproqlarning yuqori zonalari uchun va tog’ viloyatlariga xosdir. Odatda bunday 
sharoitda sho’rlanmagan gidromorf tuproqlar hosil bo’ladi. Yer osti suvlari kam oqib ketadigan 
joylarda sizot suvlarining minerallashuvi yuqori bo’lganligi sababli, cho’l zonasidagi va qisman 
bo’z tuproqlarning quyi zonalaridagi gidromorf tuproqlar turli darajada sho’rlangandir. Sug’orib 
dehqonchilik qilinadigan maydonlarda, sug’orish suvlari ta’sirida yer osti sizot suvlarining qayta 
ko’tarilishi va kam oqib ketishi ro’y beradigan sharoitda avtomorf tuproqlardan gidromorf 
tuproqlar ham hosil bo’ladi. Bunda bo’z tuproqlarning o’tloq tuproqlarga o’tishi uchun ancha uzoq 
vaqt kerak bo’ladi. Yer osti suvlari pasaygan sharoitda gidromorf tuproqlar zonal – taqir va bo’z 
tuproqlar singarilarga aylanadi. Bu ham uzoq davom etadigan jarayon bo’lib, gidromorf 
tuproqlardan avtomorf tuproqlarga o’tuvchi turoqlar jumlasiga o’tloq-bo’z, o’tloq-taqir tuproq 
kabilar kiradi. 
Turli tuproq zonalarining gidromorf tuproqlari bir-biridan farq qiladi. Chunki bu 
tuproqlarning rivojlanishiga sizot suvlaridan tashqari har bir zonaning tabiiy sharoitlari- iqlimi, 
tuproq paydo qiluvchi ona jinslar tarkibi, o’simliklar qoplami va boshqalar katta ta’sir etadi. 
Shuning uchun ham zonal joylashuviga ko’ra, cho’l zonasining va bo’z tuproqlar zonasining 
gidromorf tuproqlariga ajratiladi. 
Har ikkala zonaning gidromorf tuproqlari namlanish sharoitiga ko’ra allyuvial va soz 
rejimli bo’lishi mumkin.