1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

D. Kahneman va A. Tverskiyning istiqbol nazariyasi

Axborot iqtisodiyotining standart modelida muammolarni hal qilish uchun zarur bo'lgan vaqt va kuch xarajatlar sifatida qaraladi.

Xulq-atvor tadqiqotchilari mahsulotlarni tanlash va murakkablashtirish holatlarida shaxslar qanday qaror qabul qilishlarini batafsil ko'rib chiqdilar. Iste'molchilar nisbatan oddiy "bosh barmoq qoidalari" yoki "evristika" dan foydalanishlari aniqlandi, ya'ni ular ko'p vaqt talab qiladigan ma'lumotlarning ko'pligi sababli ba'zi mumkin bo'lgan variantlarni e'tiborsiz qoldiradilar. Bunday vaziyatlarda qaror qabul qilish jarayonini optimallashtirish uchun iqtisodiy agentlar evristikadan foydalanadilar, ayniqsa vaqt yetishmasligi sharoitida, qarorlar tezda qabul qilinishi kerak. Ko'pgina hollarda, bu optimal yechimga erishishning samarali usuli hisoblanadi. Biroq, ushbu "qoidalar" iste'molchilarni ham yo'ldan chalg’itishi mumkin.
Agar iste'molchilar mahsulotlarni baholash va taqqoslash imkoniyatiga ega bo'lsalar, ular ko'pincha cheklangan miqdordagi o'zgaruvchini hisobga olishadi, asosan narxga e'tibor berishadi. Murakkab mahsulotlar uchun mahsulotdan foydalanishning umumiy
narxiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan muhim o'zgaruvchilar e'tiborga olinmasligi mumkin. Firmalar ba'zan o'z mahsulotlariga bo'lgan talabni kamaytirmaslik uchun narx o'zgarishiga ta'sir qiluvchi xususiyatlarni ataylab kamsitish yoki hatto yashirish orqali jarayonni murakkablashtiradi. Ushbu hodisa odatda "yashirin atributlar"deb nomlanadi. Masalan, printer xaridorlari siyoh narxi haqida ma'lumot izlamaydilar, ammo bu xarajatlar nusxa ko'chirish uskunasiga egalik qilish va undan foydalanish xarajatlarining muhim qismidir. Yoki ular past narxdagi mehmonxona xonasiga oldindan buyurtma berishlari va keyin boshqa muassasalar bepul taqdim etadigan asosiy xizmatlar uchun nisbatan yuqori tariflarni topishlari mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, bunday hollarda, qaror qabul qilishda yashirin atributlarga e'tibor beradigan iste'molchilar, agar ular yashirin xususiyatlar uchun ortiqcha to'lovni to'lamasalar, qo'shimcha foyda olishadi.
Iqtisodiy agentlar ko'pincha ma'lum darajada noaniqlikni o'z ichiga olgan qarorlarga duch kelishadi. Aniq misol – sug'urta sotib olish, bu erda iste'molchilar baxtsiz hodisa yuz berganda (masalan, avtohalokat yoki jiddiy sog'liq muammolari) xarajatlarni cheklash uchun belgilangan miqdorni to'laydilar. Shuningdek, iqtisodiy agentlar qarz olish, jamg'arma va investitsiya qarorlarini qabul qilishda kelajakka nisbatan katta noaniqlik mavjud. An'anaviy iqtisodiy modellar shuni ko'rsatadiki, iste'molchilar noaniq natija bilan tanlov muammosiga duch kelganda, mumkin bo'lgan natijalarni ularning paydo bo'lish ehtimoliga qarab baholaydilar va eng katta kutilgan foyda bilan tanlov qiladilar, ya'ni kutilgan foydani maksimal darajada oshiradilar. Shu bilan birga, iste'molchilar xavfli qarorlarni tegishli tartibda baholaydilar.
Iqtisodiy agentlarning xatti-harakatlaridagi og'ishlarni D. Kahneman va A. Tverskiyning xavf ostida qaror qabul qilish bilan bog'liq bo'lgan "istiqbol nazariyasi" tushuntiradi.
Istiqbol nazariyasining asosi oddiy tavakkal lotereyalari yoki imkoniyatlarini baholash funktsiyasining uchta ajralmas xususiyatidir:

1. 
   boshlang'ich pozitsiyaga bog'liqlik: harakatlar qiymatini baholash o'zgarishlarni tahlil qilish orqali boshlang'ich pozitsiyaga nisbatan aniqlanadi;
   
2. 
   yo'qotishlardan qochish: yo'qotishlar bo'lsa, shaxs tanlov qiymatini salbiy, yutuqlar bo'lsa ijobiy deb baholaydi;
   

v) sezgirlikning pasayishi: yutuqlar va yo'qotishlarning maksimal qiymati ularning hajmi oshishi bilan kamayadi.
Ushbu xususiyat baholash funktsiyasining ham, ehtimollarni tortish funktsiyasining ham o'ziga xos xususiyatidir.
Ushbu model iste'molchilar tomonidan tanlashning uchta kognitiv tamoyiliga asoslanadi:

•