1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Iste'molchi tanlashning psixologik xususiyatlari

Zamonaviy sharoitlarda iste'molchi qarorlarini qabul qilishning murakkabligi quyidagilar bilan bog'liq:

1. 
   bozordagi muvaffaqiyatsizliklar, axborot assimmetrikligi va iste'molchi xarajatlari;
   
2. 
   iste'molchi tanlovining ratsionalligi mezonlarining o'zgartirishi;
   
3. 
   iste'molchi qarorlarini qabul qilishda sub’yektiv omillarni kuchaytirish.
   

Yangi texnologiyalarning joriy etilishi sharoitida tovar va xizmatlar haqidagi ma'lumotlarning ko'pligi bozorda o'z tanlovini amalga oshiradigan iste'molchi uchun ikki tomonlama vaziyatni yuzaga keltiradi. Bir tomondan, katta hajmdagi ma'lumotlarga ega bo`lish kengaymoqda, bu esa bozor xaqida eng muhim va dolzarb ma'lumotlarni olish ehtimolini oshiradi. Boshqa tomondan, katta axborot oqimidan foydali ma'lumotlarni qidirish va tanlash jarayoni qiyinlashadi. Natijada, iste'molni axborotlashtirish (fenomeni) hodisasi paydo bo'ladi, bu axborot faoliyati bilan tovarlarni iste'mol qilish vositachiligi sifatida tushuniladi. Axborot iste'molchi qarorlarini qabul qilish uchun asos bo'ladi.
Iste'molchilarning axborot faoliyatini ikki bosqichga bo'lish mumkin: birinchisi - axborotni yig'ish va qayta ishlash bosqichi; ikkinchisi - qaror qabul qilish jarayoni. Xulq-atvorning tashqi sharoitlar bilan sababiy aloqasi mutlaq emas, balki tendentsiya sifatida, muntazamlik shakli sifatida namoyon bo'ladi. Darhaqiqat, shaxsiyatning zamirida o'z xatti-harakatlarini erkin belgilash istagi yotadi. Shu ma'noda, shaxs nuqtai nazaridan intellektual va amaliy faoliyati noyob va
takrorlanmas. Biroq, yuqori darajadagi noaniqlik bilan tavsiflangan axborot iqtisodiyotida sub’yektlarning iqtisodiy xatti-harakatlari erkinligi bozordagi noaniqliklar, ma'lumotlarning to'liq emasligi va assimetriyasi tufayli ham, boshqa ob’yektiv sabablar: past daromad, yuqori narxlar, talab va taklifning nomutanosibligi va boshqalar tufayli ham sezilarli darajada cheklangan.
Iste'molchilarga mahsulotlar, narxlar, chegirmalar, aksiyalar, tovar va xizmatlar sotiladigan joylar va hokazolar to'g'risida tizimli o'z vaqtida ma'lumot kerak. Ushbu ma'lumotlarni olish uchun iste'molchilar - iqtisodiy, vaqtinchalik va kognitiv resurslarini sarflaydi. Axborotni yig'ish va qayta ishlash jarayonini tahlil qilishda nafaqat ma'lumotlarning mavjudligiga, balki insonning uni tushunish qobiliyatiga ham e'tibor qaratish lozim. Ko'p ma'lumot har doim ham iste'molchi uchun yaxshi emas.
Ratsionall pagonalsh nazariyasida insondagi ongli va ongsiz bir-biriga qarama-qarshi turishini taxmin qiladi. P.Reyno iqtisodiy xatti-harakatlarning barcha turlarini aqliy energiya sarfi darajasiga ko'ra tartiblaydi. Qanchalik ongli ravishda oqilona xulq-atvorli bo'lsa, shunchalik ko'p energiya talab qilinadi va iqtisodiy agentlar o'zini kamroq iroda qiladi. Bunday vaziyatga xos bo'lgan xatti- harakatlarning kvaziratsional shakllari, ya'ni "epizodik ongli" iste'molchilardagi xatti-harakatlar" hisoblanadi. Xulq-atvorning bir turidan ikkinchisiga o'tish keskin ravishda "bo'sagalar" orqali amalga oshiriladi, ular keyingi o'zgarishlarning intensivligiga ko'ra, bo'shliq chegaralari va moslashish chegaralariga bo'linadi.
Zaruriyatning noaniq namoyon bo'lishi, muammoni hal qilishda boshqacha yondashish imkoniyati tanlov muammosini keltirib chiqaradi. Ma'lumki, tanlov har qanday qarorning eng muhim tarkibiy qismi bo'lib, xilma-xillikni cheklaydi. Qaror qabul qilish jarayonida iste'molchilar qondirilmagan ehtiyojlarni o'zlarining to'lov qobiliyati bilan bog'laydilar. Bunday holda, intellektual faoliyatning ikkinchi bosqichi ma'lum qoidalar to'plamini o'z ichiga olgan qoniqarli echimni tanlash algoritmi sifatida ifodalanishi mumkin:
disjunktiv qoida muqobillarning eng yuqori darajasi, eng muhim xarakteristikasi bo'lgan variantni tanlashni o'z ichiga oladi;
kon'yunktiv- barcha xususiyatlar bo'yicha qoniqarli darajadan oshib ketadigan variant tanlanadi;
ketma-ket bekor qilish qoidasi- har qanday, birinchi mavjud xarakteristikaning maqbul darajasini qanoatlantirmaydigan har bir variant olib tashlanadi;
leksikografik– variantlar juft-juft bo‘lib, avval eng muhim mezon bo‘yicha, so‘ngra keyingi muhimligi bo‘yicha bo‘yicha taqqoslanadi va hokazo.
Intellektual jarayon natijasida eng maqbul yechim tanlanadi; zudlik bilan qondirishni talab qiluvchi nisbatan muhim ehtiyojlar sub’yektni iste'mol foydasiga qaror qabul qilishga undaydi; o'z vaqtida kechiktirilishi mumkin bo'lgan kamroq muhim ehtiyojlar, shu bilan kelajakda tejash va qondirish qaroriga turtki beradi.

4.