1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Iste'molchilarning xatti-harakatlarini yashillashtirish

(ekologizatsiyalash)
Yangi iqtisodiyotda ehtiyojlarning ijtimoiy, ma'naviy, ijodiy o'sish dinamikasi uy xo'jaliklari iste'molidagi tarkibiy o'zgarishlarni o'zgartiradi va iqtisodiyotning noishlab chiqarish sohasining rivojlanishiga ijobiy ta'sir ko'rsatadi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish omili sifatida inson kapitalining sinergetik to'planishiga olib keladi.
Iste'molchi faoliyatini yashillashtirish (ekologizatsiyalash) ham jahon taraqqiyotining ajralmas qismiga aylanib bormoqda. Iste'molni ekologizatsiya qilish iste'molchilarni tabiat va resurslarni tejaydigan iste'molga yo'naltirishni, atrof-muhitga tejamkor yondashuvni, axloqiy iste'molda namoyon bo'ladigan iste'mol chiqindilarini kamaytirishni nazarda tutadi. Axloqiy iste'mol - bu tovarlarni nafaqat iste'molchi uchun nafligiga qarab, balki ma'naviy qadriyatlar ta'sirida sotib olish va foydalanish, tabiat va inson uchun zararli bo'lgan tovar va
xizmatlarni sotib olishdan bosh tortish xisoblanadi. Bu atrof-muhitning ifloslanishiga iste'molchilarning o'ziga xos munosabati, nomaqbul biznes xatti- harakati, bu amaliyotlarga qarshi turishda namayon bo`ladi.
Oxirgi yigirma yil davomida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, iste'molchilar tanlovini baholash mezonlarida ijobiy tendentsiya mavjudligini ko`rsatmoqda. Shunday qilib, 1990-yillarda marketing tadqiqotlari shuni ko'rsatdiki, iste'molchi axloqiy postulatlarning ahamiyatini qanday aniqlashi va iste'molchining amaliy tanlovini amalga oshirishda ular haqiqatda qanchalik amal qilishlari o'rtasida tafovut mavjud. P. Ostergus modeli iste'molchi tanlovining bunday tarkibiy qismlarini shaxsiy foyda, qiymat, shaxsiy qadriyatlar tizimi, jamoatchilik fikrining ta'siri, sotib olishning mumkin bo'lgan salbiy oqibatlarini bilish va brendga ishonch deb hisoblaydi. Iste'molchi tanlovi tahliliga asoslanib, olim shaxsiy manfaatlar normativ qarashlar (me`yorlar) ustidan g'alaba qozonadi degan xulosaga keldi.
2004 yilda P. Auger va T. Devinny tomonidan o'tkazilgan tadqiqot shuni ko'rsatdiki, rivojlangan mamlakatlarda iste'molchi klasterlari shakllana boshlangan, ular uchun qadoqlashning biologik parchalanishi kabi mezon juda muhimdir. Biroq, tadqiqotchilar jins, yosh va daromad darajasi kabi klassik mezonlar bilan bevosita bog'liqlik topa olmaydilar. Iste'molni ekologizatsiyalashga ta'sir qiluvchi yagona muhim mezon jamoat ekologik tashkiloti bilan shaxsiy hamkorlik yoki undagi tanishlarning ishi bo'lib chiqdi. Ushbu tadqiqotlar asosida olimlar axloqiy konstruktsiyalar ommaviy axborot vositalariga qaraganda shaxsiy muloqot va dialogning mavjudligi orqali tezroq kiritiladi degan farazni ilgari surdilar. Biroq, tadqiqot vaqtida tijorat reklamalari hajmi hali kritik darajaga etmagan bo'lishi mumkinligini ko`rsatmoqda.
Iste'molchi xatti-harakatlarida mahsulotning yangiligiga doimiy intilish mavjud bo'lib, u bilvosita taraqqiyot bilan, shu jumladan ommaviy ishlab chiqarish va texnologiyaning rivojlanishi bilan bog'liq. Zamonaviy iste'molchi doimiy ravishda iste'mol tovarlari to'plamini sotib olishni va yangilashni xohlaydi, hatto bu normal hayot haqidagi oqilona g'oyalarga zid bo'lsa ham.
Natijada, iste'molchilar juda yuqori darajada iste'mol qiladi va shunga mos ravishda, xuddi shunday intensivlikdagi axlat shaklida iste'mol chiqindilarini hosil qiladi.
O'rtacha iste'molchining iste'mol qilish davrlari va o'rtacha biogeotsenoz moddalarining aylanish davrlari o'rtasidagi nomuvofiqlik atrof-muhitga salbiy ta'sir ko'rsatadigan omillardan biriga aylanadi. Ushbu tendentsiyadan farqli o'laroq, quyidagi tamoyillar ilgari suriladi: reuse (qayta foydalanish) - eski narsalarni ishlatish va recycle (qayta ishlash) - materialni qayta ishlash.
Iste'molni ekologizatsiyalashtirishning muhim jihati ne`matlar gigienasi bilan bog'liq. Zamonaviy tibbiyot o'z xabarlarini asosan fobiyani qo'zg'atish mexanizmiga tayangan holda ishlab chiqgan va asoratlar uchun panatseya sifatida targ'ib qilmoqda. Ko'pchilik mikroorganizmlar patogen bo'lmagan va har qanday ekotizimning, shu jumladan inson organizmi ichki muhitning muhim qatlamini tashkil etishiga qaramay, iste'molchida har qanday mikroorganizmlardan qo'rqish paydo bo'lgan. Reklamada bakteriyalarni oqlashga urinishlar mavjud - masalan, yogurtdagi "yaxshi bakteriyalar", ammo bu urinishlar kelib chiqishi turlicha va yaxlit axloqiy kontseptsiyaga tayanmaydi, shuning uchun ular gigiyenik bo'lmagan mahsulotning fobiyasini butunlay yo'q qila olmaydi.
Natijada, iste'molchi polietilen plyonkaga alohida qadoqlangan yoki sanoat sterilizatsiya qilingan mahsulotlarni afzal ko'radi. Shunga o'xshash muammo bir martalik foydalanish, tovarlarni miniatyura qilish bilan kuchayadi. Gigienik iste'mol natijasida iste'molchi axlatining qo'shimcha qatlami hosil bo'ladi, ularsiz iste'mol jamiyati madaniyatidan farq qiladigan ko'pchilik madaniyatlar yaxshi faoliyat yuritishgan. Ushbu muammoni hal qilish uchun iste'molni ekologizatsiyalashtirish doirasida quyidagi tamoyillar taklif etiladi: reduce (qisqartirish) - qadoqlash va reuse (qayta foydalanishni qisqartirish) - ishlatilgan qadoqlardan foydalanish.
Zamonaviy sharoitda iste'mol sohasidagi yangi tendentsiyalarni aks ettiruvchi iste'molga tanqidiy yondashish shakllanmoqda - iste'molga qarshi amaliyotlar, "axloqiy", "yashil" iste'mol, "sekin" iste'mol, tovarlarni boykot
qilish, ommaviyligining o'sishi, qayta ishlash, qo'lda tayyorlangan (handmade) va hokazolar. Turli agentlar - davlat, korporatsiyalar, ijtimoiy guruhlar va shaxslar - iste'molning muhim salohiyatidan foydalanadilar. Masalan, davlat boshqa davlatlar bilan "savdo urushlari", ularda ishlab chiqarilgan tovarlar importini cheklashni amalga oshiradilar. Iste'mol tovarlarini ishlab chiqaruvchi korporatsiyalar jamiyat talabi bosimi ostida korporativ ijtimoiy javobgarlik tamoyilini saqlab qolishga majbur.
Guruh va individual strategiyalarning turli tumanligi orasida iste'mol tovarlarini boykot qilish (McDonaldsning globallashuvga qarshi boykoti), norozilik yurishlari (Sankt-Peterburgda mo'ynadan foydalanishga qarshi) va boshqalarni misol keltirish mumkin. Xavfli chiqindilarni ko'chma yig'ish va narsalarni qayta foydalanish (buyum bozorlari, tejamkor do'konlar va buyum bozorlari) amaliyotlari paydo bo`lmoqda. Iste'molchilikda jozibadorlik, ko'zga tashlanadigan iste'molni tanqid qilish ommaviy axborot vositalarida va ommaviy madaniyatda muhim o'rin tutadi.
Iqtisodiy adabiyotlarda iste'molchilarning xulq-atvorini ekologizatsiyalash masalalarini hal qilishning bir necha yondashuvlari taklif etiladi. Birinchi yondashuv tabiiy resurslardan (suv, energiya) foydalanish, transportni tanlash, chiqindilarni yo‘q qilish uchun qo‘shimcha to‘lovlar undirish va “yashil” modelga o‘tishni iqtisodiy rag‘batlantirish orqali yuzaga kelgan muammolarni hal qilishni taklif qiluvchi bozor strategiyasiga asoslanadi. Ikkinchi yondashuv iste'molni barqaror rivojlanish kontseptsiyasining elementi sifatida ko'rib chiqadi, bunda optimallashtirish kelajakda etarli iste'molga to'sqinlik qilmaydigan hozirgi iste'mol darajasini nazarda tutadi. Uchinchi yondashuv tabiatni asrash usuli sifatida iste'molni miqdoriy kamaytirishni, jamiyat iste'mol axloqini yo'q qilishni, aholining sog'lom turmush tarzini saqlab qolish istagini o'z ichiga oladi.
Shunday qilib, ekologik toza mahsulotlar va yuqori qo'shimcha funktsional nafli mahsulotlarni ishlab chiqarish iste'molchilarning innovatsiyalarga yo'naltirilgan xatti-harakatlari va yangicha fikrlashlarini shakllantirishga yordam beradi.