1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Xizmatlar oddiy tovarlardan juda ham farq qiladi: birinchidan, ular bir xilmasligida, yani juda ibtidoiy, maxsus malakani talab qilmaydigan, o'ta murakkab, yuqori iste'molchi malakasini talab qiladigan; ikkinchidan, ular, qoida tariqasida, ta'minlanish vaqtida iste'mol qilinadi, ya'ni ularni to'plash mumkin emas; uchinchidan, barcha xizmatlarning umumiy xususiyati vaqt sarfidir, xizmatdan foydali samara olish oddiy moddiy mahsulotni iste'mol qilishdan ko'ra ko'proq vaqtni talab qiladi.
Adabiyotlarda xizmatlarni tasniflashda yagona yondashuv mavjud emas, ammo xizmatlarning ikkita katta guruhini ajratib ko'rsatish mumkin: birinchi guruh moddiy (odamlarga, transport xizmatini ko'rsatish, maishiy xizmatlar va boshqalar) va ikkinchi guruh - kelib chiqishi jihatidan juda xilma-xil bo'lgan moddiy xizmatlar:
intellektual xizmatlar - ular axborotni tanib olish va qayta ishlash jarayonini boshqarish qobiliyati sifatida bilimga, aql-zakovatga asoslanadi;
ijtimoiy xizmatlar - yakuniy xususiyatga ega bo`lmagan, jamoat tovarlari hisoblanadi;
ekologik xizmatlar - hamma uchun naflilik taqdim etadi, lekin hech kim to'lashni xohlamaydi;
bepul yoki qimmat kreativ xizmatlar (ko'ngilochar, ijodiy, reklama, dizayn, illyustratsiya, video vizualizatsiya, 3D ob’yektlarni yaratish, domen nomlarini tanlash, korporativ stsenariylar).
Bugungi kunda ko'pgina kompaniyalar ishlab chiqarishga emas, balki reklama va sotishdan keyingi xizmatga e'tibor qaratmoqda. Firmalar foydasining asosiy ulushi fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida narxi doimiy ravishda pasaytirilgan tovarlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri sotish hisobiga emas, balki sotishdan keyingi xizmat ko‘rsatish hisobiga shakllanadi. Misol uchun, avtomobil kafolat xizmatining birinchi yili mijozga uning boshlang'ich narxining 25% ni tashkil qiladi. Taxminan 3-5 yil davomida bunday xizmat ko'rsatish uchun firma sotilgan mahsulot narxini ikki baravarini oladi.
Axborot iqtisodiyoti sharoitida xizmatlarning yangi turlariga: intellektual (bilim talab qiladigan) va axborot xizmatlariga talab sezilarli darajada oshib bormoqda.
Tadqiqotchilar ushbu ne`matlarning quyidagi o'ziga xos xususiyatlarini ajratib ko`tsatishadi:
tabiatan nomoddiy;
mahsulotning geterogenlik, nostandartligi bilan farqlanadi;
yuqori malakali mehnat tomonidan yaratilgan yuqori qo'shimcha qiymatga ega;
atrof muhitga (invariantlik) o'zgarmasdir, elektron-raqamli kommunikatsiyalar orqali tez tarqaladi;
aniq ma'lumot assimetriyasi bilan birga keladi.
Bunday xizmatlarni iste'mol qilish jarayonining o'ziga xos xususiyatlari standart mahsulotdan farq qiladi, bu ularga bo'lgan talabning xususiyatlarini belgilaydi. Iste'molchi o'zining axborot resursini uni yaratishga investitsiya qilib,
xizmatni birgalikda ishlab chiqaruvchisi sifatida qatnashadi. Boshqacha qilib aytganda, intellektual xizmatni iste'mol qilish jarayoni xaridorning unga kiritilgan bilimlarni idrok etish qobiliyatidan iborat bo'lib, bu iste'molchidan yuqori intellektual salohiyatga va maxsus axborot kompetensiyalariga ega bo'lishni talab qiladi. Aks holda, xizmat foydasiz bo'ladi.
Binobarin, iste'molga moslashish qobiliyati innovatsion tovarlarga bo'lgan talabni cheklovchi omil hisoblanadi. M.E.Doroshenkoning fikricha, mahsulotga bo‘lgan ehtiyoj unga talabni yuzaga keltiradigan standart modeldan farqli o‘laroq, intellektual xizmatga bo‘lgan ehtiyojning mavjudligi xo‘jalik yurituvchi subyektni talab agentiga aylantirmaydi. Bunday mahsulotlarga talabning paydo bo'lishi uchta shartning kombinatsiyasini talab qiladi: ehtiyojlar, to'lov qobiliyati va idrok etish qobiliyati. Shunday qilib, zamonaviy iste'molchi yangi bilim talab qiladigan mahsulotlarni iste'mol qilish uchun yuqori malakali, sezilarli darajada ko'proq bilim, ko'nikma va ko'nikmalarga ega bo'lishi kerak.