1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Фирма иштирокчилар бирлашмаси (коалицияси) сифатида

Фирманинг хулқ-атвор назарияси мантиқий равишда Р. Сайерт ва Ж. Марч асарларида ишлаб чиқилган бўлиб, улар фирмани шахслар ва бўлинишлар (бирлашмаси) коалицияси сифатида белгилаган. Ушбу назария, ўзининг долзарблиги ва муҳим назарий аҳамиятини йўқотмаган ва ҳозирги вақтда компаниянинг хатти-ҳаракати коалиция иштирокчилари томонидан қабул қилинган қарорларга боғлиқ ва компаниянинг мақсадлари, кутишлари ва танлови, шунингдек танланган қарорнинг бажарилишини назорат қилиш даражаси билан белгиланади.

Сайерт-Марч хулқ-атвор моделида, қарор қабул қилиш учун фирма ўз маҳсулотларига талаб прогнозини, рақобатчиларнинг хатти-ҳаракатлари прогнозини, харажатлар сметасини тузади ва юқоридаги мақсадларни шакллантиради.
Р.Сайерт ва Ж.Марч тадқиқотларининг хулосалари қуйидагилардан иборат:
-Компания маълумотни мунтазам равишда қидирмайди, лекин истисно сифатида, мавжуд ташкилий ечимлар ўзгарган шароитда ва самарасиз бўлган ҳолларда.

• Компания хулқ-атворининг таклиф этилаётган янги вариантлари бир-бири билан эмас, балки мавжуд ечимлар билан таққосланади ва фаолиятнинг энг муҳим параметрларига мувофиқлиги нуқтаи назаридан баҳоланади, асосан

  
  

компания бюджетида лойиҳа ва ўзгаришлар учун маблағлар мавжудми деган саволларга жавоб топииш учун.

Шунга эътибор бериш керакки, кўплаб етакчи фирмалар аксинча ҳаракат қилишади, атроф-муҳитни мунтазам равишда кузатиб бориш ва технологик ва институционал инновацияларни доимий излаш ва қўллаш орқали муваффақиятга эришадилар.
Фирма иштирокчилар бирлашмаси (коалицияси) сифатида барча манфаатдор гуруҳлар ва алоҳида иштирокчилар ўртасида муросага келишга ва уларнинг мақсадларининг умумийлиги ва ўзаро таъсирини ҳисобга олишга мажбур. Мақсадларни мувофиқлаштиришга қарор қабул қилишни қабул қилинган ва тасдиқланган процедураларга камайтирадиган компания ичидаги тартибларнинг мавжудлиги кучли таъсир кўрсатади. Бу баъзан тез ва самарали натижага эришишни қийинлаштиради, шу жумладан фирма бюджетининг чекловларини ҳисобга олган ҳолда, чунки янги муқобил ечимлар билан эмас, балки аввалги ишламайдиган процедура ёки технология билан солиштирганда энг мақбул эмас, балки оппортунистик хулқ-атворни намойиш этадиган индивидуал иштирокчилар учун фойдали, қониқарли натижа қабул қилинади.
Фирма ичида юзага келадиган низолар компаниянинг ривожланиш траекториясини ва унинг фаолият йўналишини белгилайдиган асосий таъсир гуруҳларининг турли манфаатлари ва мақсадлари туфайли юзага келади.
Можаро ўз ривожланишининг уч босқичидан ўтади, ички психологик таранглик динамикаси билан тавсифланади:

1. биринчи босқич – можаронинг ташаббуси-қиймат фарқларининг моҳиятини аниқлаш ва салбий ҳис-туйғуларнинг концентрацияси билан боғлиқ;

   
   

2. иккинчи босқич - мавжуд вазиятдан чиқиш йўлларини аниқлаш, муросани излаш-салбий ҳис-туйғуларнинг кескинлигининг пасайиши ва ўзаро тушуниш ва келишув туйғусининг пайдо бўлиши, низони ҳал қилиш йўлларини топиш билан боғлиқ;

   
   

3. учинчи босқич - биргаликдаги фаолият шартлари бўйича шартнома тузиш- ҳар қандай яхши бажарилган иш каби бутунлай қувончли туйғу билан тугайди.

   
   

Компания ичидаги, компаниялараро низолар натижалари фирма томонидан назорат қилинадиган активлар ва ресурслардан фойдаланиш қоидаларини шакллантириш учун, асос бўлиб хизмат қилади. Фирма институционал равишда белгиланган имкониятлар, ечимларни танлаш ва рағбатлантириш доирасида эришиш мумкин бўлган ўйин қоидалари ва мақсадларини ишлаб чиқади. Фирманинг институционал майдони, коалиция таркибида турли хил иқтисодий хулқ-атворга эга бўлган агентларни ушлаб туради, турли хил иқтисодий манфаатларга қарши курашнинг ижтимоий тан олинган амалиётларини тузади ва бирлаштиради ва шу билан иқтисодий фаолиятнинг барқарорлигини таъминлайди.