1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

Onlayn: kredit kartalarining avtomatik balansi. Banklarga iste'molchilarning 
impulslarini cheklaydigan o'rnatilgan o'zini o'zi boshqarish mexanizmi bilan yangi 
namunadagi kredit kartalarini kiritish taklif etiladi: mahsulot toifasida, vaqt oralig'ida, 
har bir do'konda. Limitdan oshib ketish jarimalar bilan jazolanadi: o'z ichki solig'i, uzoq 
muddatli depozit, xayriya hissasi, turmush o'rtog'iga xabar yuborish va boshqalar. 
"Hokimlar" deb ataladigan xarajatlarni yo'llarda harakatlanish tezligini tartibga solish 
usuli bilan taqqoslash orqali kiritish kerak, bu esa iste'molchilarga mustaqil kredit 
limitini optimal tarzda belgilashga yordam beradi. 
Xulq-atvor iqtisodiyoti, ayniqsa inqiroz davrida o'zini namoyon qiladigan bozor 
faoliyati qonunlarini qisman, ammo sezilarli darajada tushunmaslik aksiomasidan kelib 
chiqadi. 
Iqtisodiyot 
dunyosining 
murakkabligi 
tufayli 
shaxslar 
umumiy 
ma'lumotlarning ozgina qismini idrok etadilar. Shuning uchun, istakka qaramay, ular 

---

nazariya tomonidan belgilangan maqbul tanlovni amalga oshira olmaydilar. Biroq, 
agentlar o'zlarining xulq-atvor qoidalarini "sinov va xato" bilan tuzatishga tayyor 
buladilar. 
4. Tavakkalchilik va noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish xususiyatlari 
Xatarlar muammosi xorijiy va mahalliy ilmiy adabiyotlarda faol o'rganilmoqda. 
Ushbu muammoni iqtisodiy jihatdan birinchilardan bulib M. Fridman va L. Savage 
tomonidan o'rganilgan. 
D. Kahneman, A. Tverskiy, (1948), P. Slovik (1979) xulq-atvor va eksperimental 
iqtisodiyot doirasida keyin bu muammo chuqur o'rganildi. Ushbu sohadagi tadqiqotlari 
uchun 2002 yilda Iqtisodiyot bo'yicha Nobel mukofoti berildi.
Jamiyat rivojlanishining har bir bosqichida iqtisodiy faoliyatning ma'lum bir 
sohasidagi vaziyatning noaniqligi natijasida yuzaga keladigan turli xil xatarlar mavjud 
bo'lib, ular jarayonlarning o'z-o'zidan paydo bo'lishi yoki jamiyatdagi tobora kuchayib 
borayotgan qarama-qarshiliklarning etarli darajada hisobga olinmasligi natijasida 
yuzaga keladi. Rossiyada o'zgarishlar shu qadar tez sodir bo'ladiki, iste'molchilar o'z 
hayotlarida xavfni hisobga olishning muqarrarligini hali anglamaydilar. 
Iste'molchilar xavfini o'rganishning dolzarbligi bir necha sabablarga ko'ra ortib 
bormoqda: 
* iqtisodiy adabiyotlarda iste'mol xatarlari muammosiga etarlicha e'tibor bermaslik; 
- Rossiya aholisining ko'pchiligining daromadlari, iste'moli va to'planishi tarkibidagi 
keskin deformatsiyalar; 
* ijtimoiy standartlarni o'rnatish, mehnat munosabatlarini tartibga solish sohasidagi 
global tendentsiyalarni e'tiborsiz qoldirish; 
* iste'molchilar huquqlarini himoya qilishning zaif huquqiy asoslari va iste'molchilar 
harakatining rivojlanmaganligi. 
Axborot iqtisodiyotining yangi sharoitida iste'mol qilish xavfi muammosining 
kuchayishi iste'molchilar xavfini boshqarishning samarali tizimini yaratishni talab 

---

qiladi. Ushbu xatarlarni kamaytirish va oldini olish bo'yicha chora-tadbirlarni ishlab 
chiqishda ularning iqtisodiy mazmunini hisobga olish muhimdir. 
Iqtisodiy xavflarning mazmuni umumiy va o'ziga xos nuqtai nazardan ko'rib chiqilishi 
kerak. Xarakterli hodisaning murakkabligi va ko'p qirraliligini aks ettiruvchi va har 
qanday xavfning, shu jumladan iste'molchilarning mohiyatini ochib beradigan 
xatarlarning turli xil talqinlari mavjud. Umuman olganda, xavf-bu iqtisodiy kategoriya 
bo'lib, sub’yekt tomonidan o'z maqsadlarini amalga oshirishda ma'lum darajada 
muvaffaqiyatga (muvaffaqiyatsizlikka) erishish bilan bog'liq munosabatlarni, ya’ni, 
nazorat qilinadigan va nazorat qilinmaydigan faoliyat omillarini hisobga olgan holda 
boshqarishni ifodalaydi. 
Ko'pincha xavf hodisaning yuzaga kelish ehtimoli sifatida tushuniladi. Bunday 
voqea sodir bo'lgan taqdirda uchta iqtisodiy natija bulishi mumkin: salbiy (yo'qotish, 
zarar, yo'qotish), nol, ijobiy (yutuq, imkoniyat, foyda). 
Ushbu ehtimollikni kutilgan ta'sirlarni ularning yuzaga kelish ehtimoliga qarab 
buyurtma qilish orqali hisobga olish mumkin. 
Xavf ob’yektiv va sub’yektiv printsiplarning birligi bilan tavsiflanadi. Bir tomondan, u 
ob’yektiv omillar tomonidan vujudga keladi va odamlarning irodasi va ongidan 
mustaqil ravishda mavjuddir. Boshqa tomondan, xavf individuallik, psixologik 
bo’shliq, shaxsiy motivlar muhitini o'z ichiga olgan ma'lum bir odam uchun ma'lum 
alternativalarni tanlash bilan bog'liq. 
Xavfning paydo bo'lishi ko'plab jarayonlarning ehtimoliy mohiyati, kutilmagan, 
tasodifiy holatlar, xo'jalik yurituvchi sub’yektlar ishtirok etadigan iqtisodiy 
munosabatlarning xilma-xilligi bilan belgilanadi. Sub’yektlarning xavf-xatarga 
moyilligi, o'z fazilatlaridan tashqari, quyidagi omillarga bog'liq: 
* tashqi muhitda ishlaydigan boshqa xo'jalik yurituvchi sub’yektlarning harakatlari; 
* resurslarning mavjudligi (sub’yekt qancha ko'p daromadga ega bo'lsa, u shunchalik 
kam xavfga sezgir va xavfli vaziyatlarga jur'at etadi); 

---

* axborot (to'liq bo'lmagan, doimiy ravishda o'zgarib turadigan yoki ishonchsiz 
ma'lumotlar xavfga tayyorlikni pasaytiradi). 
Qarorlar odatda odamlar tomonidan to'liq ma'lumot va aniqlik yo'qligi sharoitida 
qabul qilinadi. Bunday vaziyatda kerakli natijaga erishilmasligi xavfi mavjud. 
Iste'molchining xatti – harakati xavfi ushbu qarorlarni amalga oshirish jarayonida 
xavfli qarorlar qabul qilish va xavf tug'dirishi bilan bog'liq, chunki har qanday qaror 
birinchi qismi aniq (deterministik), ikkinchisi tasodifiy, uchinchisi esa noaniq deb 
hisoblanishi mumkin bo'lgan sharoitlarda amalga oshiriladi. Vaziyat va vaziyatlarning 
tasodifiyligi va noaniqligi salbiy og'ish va og'ishlarga olib kelishi mumkin, tasodifiy va 
noaniq qaror qabul qilish shartlarining ulushi qanchalik katta bo'lsa, xavfli qarorlarni 
qabul qilish va amalga oshirish xavfi shunchalik yuqori bo'ladi.