1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

3-MAVZU: TAVAKKALCHILIK VA NOANIQLIKLAR SHAROITIDA 
TANLASH
Reja: 
1. D. Kahneman va A. Tverskiyning istiqbol nazariyasi 
2. Reprezentativlik xatolari 
3. Freyming-effektlari 
4. Tavakkalchilik (xavf-xatar) va noaniqlik sharoitida qaror qabul qilish xususiyatlari 
5. Iqtisodiy xatti-harakatlarni qo'rquv bilan boshqarish 
1. D. Kahneman va A. Tverskiyning istiqbol nazariyasi 
 
Axborot iqtisodiyotining standart modelida muammolarni hal qilish uchun zarur 
bo'lgan vaqt va kuch xarajatlar sifatida qaraladi.
Xulq-atvor tadqiqotchilari mahsulotlarni tanlash va murakkablashtirish 
holatlarida shaxslar qanday qaror qabul qilishlarini batafsil ko'rib chiqdilar. 
Iste'molchilar nisbatan oddiy "bosh barmoq qoidalari" yoki "evristika" dan 
foydalanishlari aniqlandi, ya'ni ular ko'p vaqt talab qiladigan ma'lumotlarning ko'pligi 
sababli ba'zi mumkin bo'lgan variantlarni e'tiborsiz qoldiradilar. Bunday vaziyatlarda 
qaror qabul qilish jarayonini optimallashtirish uchun iqtisodiy agentlar evristikadan 
foydalanadilar, ayniqsa vaqt yetishmasligi sharoitida, qarorlar tezda qabul qilinishi 
kerak. Ko'pgina hollarda, bu optimal yechimga erishishning samarali usuli hisoblanadi. 
Biroq, ushbu "qoidalar" iste'molchilarni ham yo'ldan chalg’itishi mumkin. 
Agar iste'molchilar mahsulotlarni baholash va taqqoslash imkoniyatiga ega bo'lsalar, 
ular ko'pincha cheklangan miqdordagi o'zgaruvchini hisobga olishadi, asosan narxga 
e'tibor berishadi. Murakkab mahsulotlar uchun mahsulotdan foydalanishning umumiy 

---

narxiga ta'sir qilishi mumkin bo'lgan muhim o'zgaruvchilar e'tiborga olinmasligi 
mumkin. Firmalar ba'zan o'z mahsulotlariga bo'lgan talabni kamaytirmaslik uchun narx 
o'zgarishiga ta'sir qiluvchi xususiyatlarni ataylab kamsitish yoki hatto yashirish orqali 
jarayonni murakkablashtiradi. Ushbu hodisa odatda "yashirin atributlar"deb nomlanadi. 
Masalan, printer xaridorlari siyoh narxi haqida ma'lumot izlamaydilar, ammo bu 
xarajatlar nusxa ko'chirish uskunasiga egalik qilish va undan foydalanish xarajatlarining 
muhim qismidir. Yoki ular past narxdagi mehmonxona xonasiga oldindan buyurtma 
berishlari va keyin boshqa muassasalar bepul taqdim etadigan asosiy xizmatlar uchun 
nisbatan yuqori tariflarni topishlari mumkin. Shuni ta'kidlash kerakki, bunday hollarda, 
qaror qabul qilishda yashirin atributlarga e'tibor beradigan iste'molchilar, agar ular 
yashirin xususiyatlar uchun ortiqcha to'lovni to'lamasalar, qo'shimcha foyda olishadi. 
Iqtisodiy agentlar ko'pincha ma'lum darajada noaniqlikni o'z ichiga olgan qarorlarga 
duch kelishadi. Aniq misol – sug'urta sotib olish, bu erda iste'molchilar baxtsiz hodisa 
yuz berganda (masalan, avtohalokat yoki jiddiy sog'liq muammolari) xarajatlarni 
cheklash uchun belgilangan miqdorni to'laydilar. Shuningdek, iqtisodiy agentlar qarz 
olish, jamg'arma va investitsiya qarorlarini qabul qilishda kelajakka nisbatan katta 
noaniqlik mavjud. An'anaviy iqtisodiy modellar shuni ko'rsatadiki, iste'molchilar 
noaniq natija bilan tanlov muammosiga duch kelganda, mumkin bo'lgan natijalarni 
ularning paydo bo'lish ehtimoliga qarab baholaydilar va eng katta kutilgan foyda bilan 
tanlov qiladilar, ya'ni kutilgan foydani maksimal darajada oshiradilar. Shu bilan birga, 
iste'molchilar xavfli qarorlarni tegishli tartibda baholaydilar. 
Iqtisodiy agentlarning xatti-harakatlaridagi og'ishlarni D. Kahneman va A. 
Tverskiyning xavf ostida qaror qabul qilish bilan bog'liq bo'lgan "istiqbol nazariyasi" 
tushuntiradi. 
Istiqbol nazariyasining asosi oddiy tavakkal lotereyalari yoki imkoniyatlarini baholash 
funktsiyasining uchta ajralmas xususiyatidir: 
a) boshlang'ich pozitsiyaga bog'liqlik: harakatlar qiymatini baholash o'zgarishlarni 
tahlil qilish orqali boshlang'ich pozitsiyaga nisbatan aniqlanadi;

---

b) yo'qotishlardan qochish: yo'qotishlar bo'lsa, shaxs tanlov qiymatini salbiy, yutuqlar 
bo'lsa ijobiy deb baholaydi;
v) sezgirlikning pasayishi: yutuqlar va yo'qotishlarning maksimal qiymati ularning 
hajmi oshishi bilan kamayadi. 
Ushbu xususiyat baholash funktsiyasining ham, ehtimollarni tortish funktsiyasining 
ham o'ziga xos xususiyatidir. 
Ushbu model iste'molchilar tomonidan tanlashning uchta kognitiv tamoyiliga 
asoslanadi: 
- Mumkin bo'lgan oqibatlarni baholash neytral mos sanoq (hisob) nuqtasiga yoki 
moslashish darajasiga nisbatan amalga oshiriladi. 
- Sezuvchanlikni pasaytirish printsipi boylik dinamikasini baholashda ishlaydi. 
- Yo'qotishlarni qabul qilmaslik printsipi. Iste'molchilar katta yo'qotishlarga yo'l 
qo'ymaslik uchun qo'shimcha xarajatlarni o'z zimmalariga olishga tayyor, ammo 
katta yutuqlarga erishish uchun bunday xarajatlarga borishga tayyor emaslar. 
Yo'qotishlar daromaddan ko'ra hissiyotliroq/yurakka yaqinroq (kuchliroq) qabul 
qilinadi. 
Olimlar, pertseptual moslashuv o'xshashligiga asoslanib, qaror qabul qilish boshlang'ich 
nuqtaga (vaziyat baholanadigan oldingi holat) bog'liq bo'ladi, ya'ni odamlar bir xil 
vaziyatlarga biror narsani yo'qotish yoki yutishlariga qarab turlicha munosabatda 
bo'lishadi, deb hisoblashadi. Istiqbol nazariyasining o'ziga xos xususiyati shundaki, 
boshlang’ich hisob (sanoq) nuqtasi iste'molchilar mumkin bo'lgan natijalarni 
baholashda juda muhim nuqta hisoblanadi. Shu asosda quyidagi xulosalar chiqariladi: 
birinchidan, inson kelajakdagi daromadlarni mutlaq ma'noda baholay olmaydi, ularni 
odatdagi daromad darajasiga yoki rivojlangan darajaga nisbatan baholaydi; ikkinchidan, 
xuddi shu xavf bilan odamlar erishilgan moliyaviy darajani oshirishga emas, balki uni 
saqlab qolishga ko'proq moyil. 

---