1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

3. Freyming-effektlari 
Iqtisodiy qarorlarni qabul qilish mexanizmlarini o'rganib, D. Kahneman va A. 
Tverskiy amalda psixologik ramkalar kuchli ta'sir ko'rsatadi degan xulosaga kelishdi. 
"Freyming-effekti" yoki ramka (doira) effekti shuni ko'rsatadiki, agar odam bir xil 
muammolar o'rtasida yechim tanlashga duch kelsa, lekin ulardan biri ijobiy, ikkinchisi 
salbiy tarzda tasvirlangan bo'lsa, unda yechim qarama-qarshi xarakterga ega bo'lishi 
mumkin. Odamlar turli xil signallar va kontekstlarga javob berishadi. Freyming-effekti 
iste'molchilarni ma'lum bir boshlang’ich hisob (sanoq)nuqtasidan tanlovni baholashga 
va ularning tanlov natijalarini "foyda" yoki "zarar" nisbatida ko'rishga undashi mumkin. 
Standart variant bilan tanlovni taqdim etish orqali iste'molchilarni ushbu parametrni 
tanlashga undash mumkin, chunki "standart" boshlang’ich hisob (sanoq)nuqtasiga 
aylanadi. 
Yaqinda o'tkazilgan pensiya jamg'armalari bo'yicha olib borilgan tadqiqotlar 
shuni ko'rsatdiki, "standart" ta'sir hayot tsiklining barcha bosqichlarida pensiya tejash 
natijalariga qanday ta'sir qiladi, shu jumladan jamg'arma rejalarida ishtirok etish, 
aktivlarni taqsimlash va pensiya jamg'armalarini taqsimlash. Masalan, Rossiyaning 
birgalikda moliyalashtirish dasturiga kirish uchun ariza yozish va pensiya 
jamg'armasiga shaxsiy murojaat qilish kerak. Bu ko'pchilik ushbu dasturda ishtirok 
etmasligiga olib keladi, garchi shartlar juda foydali bo'lsa-da, hech bir bank yillik 50% 
taklif qilmaydi. 

---

Freyming-effektining mumkin bo'lgan izohi shundaki, ramka yakuniy foyda yoki 
yo'qotish boshqacha qabul qilinishi va xavf sektori o'zgarishi uchun qaror qabul 
qilishning boshlang'ich nuqtasini (reference point) o'zgartiradi. Shunday qilib, ijobiy 
ramka sharoitida bu xavfdan qochish, salbiy ramka bilan esa aksincha. Demak, qaror 
qabul qilish mexanizmida hissiyotlar muhim rol o'ynaydi degan xulosaga kelish 
mumkin. Odamlar turli xil signallar va kontekstlarga javob berishadi. Ba'zi 
eksperimental tadqiqotlar shuni ko'rsatadiki, kredit kartalarining mavjudligi 
oniomaniya, iste'molchilarda nevrotik qaramlikni keltirib chiqaradi va faqat xaridlar 
bilan bog'liq. 
Iste'molchilar impulsiv xarajatlarga qarshi kurashda va o'z-o'zini nazorat qilishni 
rivojlantirishda yordam so'rashadi. Iqtisodchilar bu xatti-harakatni qoplash yo'llarini 
topishga harakat qilmoqdalar, odamlarga mantiqsiz impulslarni to'xtatish va ko'proq 
qabul qilishga yordam beradigan usullar va stimullarni yaratish uchun neyroimaging 
ma'lumotlaridan foydalanmoqdalar.
D. Arieli kredit karta xarajatlarini kamaytirishning bir necha usullarini 
tavsiflaydi: "muzli stakan" usuli (impulsiv xarajatlar uchun uy davosi – kartani bir 
stakan suvda muzlatish, keyin erishini kutish); qarzdorlarni bloglash.