1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

 
5. Iqtisodiy xatti-harakatlarni qo'rquv bilan boshqarish 

---

Qo'rquv inson hayotining haqiqiy qismidir. Psixologlar qo'rquvni hissiyotlardan 
biri, vaqtinchalik qisqa muddatli qo'zg'alish, sabab yo'qolishi yoki stimul bekor qilinishi 
bilanoq kuchini yo'qotishi sifatida tavsiflaydi. Bu tuyg'u yoqimsiz narsa bashorat 
qilinganida, odam vaziyatni uning tinchligi va xavfsizligiga tahdid sifatida qabul 
qilganda paydo bo'ladi va shu bilan birga u o'zini himoya qila olmaydi, tahdiddan xalos 
bo'lolmaydi va qochib qutula olmaydi. 
Doimiy qo'rquv patologiya deb hisoblanadi. Biroq, turli mamlakatlar 
reprezentativlari o'rtasida so'rov o'tkazgan K. E. Izardning tadqiqotlari natijalariga 
ko'ra, qo'rquv aynan odamlar boshdan kechirishni istamaydigan tuyg'u. O'z-o'zidan 
qo'rquvni boshdan kechirish odamni qo'rqitadi. 
Qo'rquvni statistik jihatdan aniqlash mumkin va hatto ularni hisobga olgan holda 
iste'molchilarning xatti-harakatlarini bashorat qilish mumkin. Birinchidan, Rosstat, 
JSST, Die Welt, CIA World Factbook ma'lumotlariga asoslanib, mavjud qo'rquv turlari 
(ulardan kelib chiqadigan holatlar) va ularning zamonaviy odam uchun haqiqiy 
xavfliligi statistikasini ko'rib chiqish maqsadga muvofiq (3.1 - jadvalga qarang). 
Mavjud qo'rquvlar va haqiqiy xavflar ko'rsatkichlari statistikasi 
 
Jamoat ongida mavjud 
qo'rquvlar, % 
Ushbu qo'rquvlarning haqiqiy 
xavfi,% 
1 
Aviahalokati - 25 
Samolyot halokatida o'lim - 0,004 
2 
Saraton - 75 
Saraton kasalligidan o'lim - 9,7 
3 
YTX - 41 
Yo'l-transport 
hodisalarida 
jarohatlardan o'lim - 13,6 
4 
Spirtli ichimliklar bilan 
bog'liq muammolar - 11 
Ko'p alkogol ichishdan o'lim - 52 
5 
Terakt (hujum) - 48 
Terrorchilik hujumida o'lim - 
0,007 
6 
O'g'irlik, talonchilik - 33
O'g'irlik, talonchilik - 78 
7 
OIV - 66 
OIV bilan kasallanganlar - 0,77 

---

8 
Yurak muammolari - 54 
Yurak kasalliklaridan o'lim - 44,1 
9 
Ishsizlik - 38 
Ishsizlik - 6 
10 
Zo'ravonlik - 47 
Zo'ravonlik - 0,4 
Inson qo'rquvining cheksiz ko'p turlari mavjud. Bir qo'rquv falaj qiladi, ikkinchisi 
faollashadi. Qo'rquv individualdir va har bir insonning shaxsiy xususiyatlarini aks 
ettiradi, bunga jismoniy va psixologik tahdid sabab bo'lishi mumkin. 
Sotib olingan qo'rquv faollashtiruvchilari mavjud: 
* tahdid qiladigan narsaning mavjudligi; 
* xavfsizlikni ta'minlaydigan narsalarning yetishmasligi; 
* kutilgan joyda va kutilgan vaqtda sodir bo'ladigan hodisalar; 
* voqea konteksti; 
* shaxsiy farqlar; 
* azob. 
Bizning hayot tarzimiz va faoliyatimiz bizning xohishimizga zid ravishda 
o'zgarganda qo'rquv kuchayadi. Qo'rquv, bizning fikrimizcha, hal qilib bo'lmaydigan 
vaziyatga tushib qolgan hollarda paydo bo'ladi. Yangi, noma'lum, birinchi marta sodir 
bo'lgan barcha narsalar qo'rquv bilan birga keladi. 
Biologik qo'rquvni ijtimoiy va iqtisodiy qo'rquv bilan almashtirish asta-sekin, 
ammo qaytarib bo'lmaydigan darajada sodir bo'ladi. Masalan, "kolxozchi"yorlig'ini 
olishdan qo'rqish. Ushbu yorliq bizning jamiyatimizda yaqinda paydo bo'lgan, ammo 
allaqachon barqaror shaklga ega bo'lgan norasmiy institut, xulq-atvorning maxsus 
yo'nalishini, shu jumladan iste'molchini shakllantirish. Natijada-qishloqning yo'q bo'lib 
ketishi, qishloq turmush tarzining nomuvofiqligi, oziq – ovqat narxining ko'tarilishi, 
oziq-ovqat inqirozining pishishi-yana qo'rquv. Jamiyat rivojlanishi jarayonida bunday 
qo'rquvlar tobora ko'payib bormoqda, biologik qo'rquvlar soni deyarli o'zgarishsiz 
qolmoqda. 

---