1-mаvzu: xulq-аtvоr iqtisоdiyoti nаzаriyasining shаkllаnishi

4.2. Iqtisodiy agentlarning psixologik xususiyatlari. Tanlov jarayonida muhim 
rolni iqtisodiy agentning shaxsi, uning psixologik xususiyatlari egallaydi. 
Nanoiqtisodiy xususiyatlar, birinchidan, iqtisodiy qarorlar qabul qilish uchun axborotni 
tushunish, idrok etish, baholash va qayta ishlash nuqtai nazaridan, ikkinchidan, bu 
jarayonlarning alohida agentlarning iqtisodiy xatti-harakatlariga ta'siri nuqtai nazaridan 
muhimdir. 
Xususan, G. Kleiner rus individlarining quyidagi nanoiqtisodiy xususiyatlarini 
keltiradi: 

---

• Binar fikrlash va aqliy evolyutsiya. Bu tanlov maqsadini tushunish va 
shakllantirishga xalaqit beradi. 
• Binar munosabatlar: barqaror endogen maqsadlilik beqaror ekzogen maqsad 
qo'yish bilan almashtiriladi. 
• O'zaro munosabatlarning shaxsiy tabiati. Tranzaktsion shartnomalar tizimini 
deformatsiya qiladi. 
• Individning logosentrik fikrlashi: "so'z fikrdan ko'ra ko'proq narsani 
anglatganda". Ma'lumotni sub’yektiv talqin qilish va baholash uni taqdim etish shakliga 
bog'liq. 
• Kutishlar va xatti-harakatlarning irratsionalligi. Rossiyaliklar katta umidlarga 
ega, bu esa imkoniyatlar maydonini buzadi va ularning oqibatlarini to'g'ri baholashga 
imkon bermaydi. Ratsional xulq-atvor ko'proq bashorat qilinadi va ko'plab qarorlarga 
ta`sir o`tkazadi, irratsionallik individual harakterga ega va boshqalarning xatti-
harakatlariga o'tkazish qiyin. Mahalliy irratsional yechimlarning muntazam oqilona 
yechimlardan ustunligi rus mentalitetiga mos keladi. 
• Shartnoma tuzish va shartnomadan keyingi xatti-harakatlar. Bozor 
ishtirokchilarining xatti-harakatlarini tartibga soluvchi, shaxs tomonidan majburiyat 
sifatida qabul qilinmaydigan va harakat qilish uchun qo'llanma bo'lmagan 
shartnomalarga alohida munosabat bildiriladi. Umuman olganda, ruslar shartnoma 
intizomining past darajasi va qonunga nisbatan rasmiy munosabat bilan ajralib turadi. 
• Savdolashish va murosaga kelishni istamaslik xususiyatlari. Qaror qabul 
qilishning murosasiz usuli ko'pincha manfaatlar qarama-qarshi bo'lgan, ularni 
uyg'unlashtirish uchun uchinchi tomonning aralashuvini talab qiladigan vaziyatlarda 
namoyon bo'ladi. 
• Faoliyatning impulsiv tabiati. Bir tomondan, uzoq vaqt davomida ishlab 
chiqarilgan mahsulotlarning yuqori sifatini saqlab qolishni qiyinlashtiradi, ikkinchi 
tomondan, bu ruhiy xususiyatning taqsimlanishi xaridlarning, ayniqsa qimmat 
tovarlarning impulsivligida namoyon bo'ladi. 
• Shaxsning qiymat sohasida ekzogen qadriyatlarning endogen qiymatlardan 
ustunligi. Zamonaviy dunyoda inson ehtiyojlari, motivatsiya, mehnatning tabiati va ish 

---

yuklamasi o'zgarib bormoqda, ijtimoiy resurslarning narxi esa oshib bormoqda. Fikrlash 
qobiliyatlari yanada yuqori kontent darajasiga o'tkaziladi: ma'lumotlar - axborot – bilim. 
Salbiy jihatlar bilan bog'liq bo'lgan yangi turmush tarzi paydo bo'ladi: kognitiv 
dissonans, psixologik og'ishlar, motivatsion siljishlar, apassionarlik va boshqalar 
Iqtisodiy xatti-harakatlarning psixologik munosabati inertsiyaga ega, ularni tezda 
o'zgartirish mumkin emas, xulq-atvorning assimetriyasi mavjud – yomon jihati tez 
o'sadi va madaniyat asta-sekin ildiz otadi. 
Yangi iqtisodiyotda zamonaviy iste'molchi individual agentga tegishli bo'lgan 
quyidagi sifat xususiyatlariga ega: 
1. Tobora murakkablashib borayotgan tovarlarni iste'mol qilishda namoyon 
bo`ladigan intelektuallik va o'rganish. 
2. Iqtisodiy agentlarning innovatsiyalari va ijodkorligi. 
3. Mobillik va tarmoq bilan o'zaro aloqa qilish qobiliyati. 
4. Ko'proq darajada amalga oshirilayotgan iste'molchining tanlash erkinligi va 
suvereniteti. 
Zamonaviy avtomashinalar, maishiy texnika, shaxsiy kompyuterlar yuqori 
texnologiyali mahsulot sifatida iste’molchidan yangi bilim, aniq ko‘nikma va murakkab 
amaliy ko‘nikmalarni talab qiladi. Boshqacha qilib aytganda, iste'molchi axborot, aql 
va bilim bilan to'yingan tovarlar, xizmatlar, texnologiyalardan foydalanadi. Iste'mol 
jarayonining o'zi yuqori malakaga ega bo'ladi. 
Rossiyalik iste'molchilar ko'proq talabchan, ular mahsulot haqida ko'p narsalarni 
bilishadi, ular yuqori darajadagi umidlarga ega. Moliyaviy savodxonlikni oshirish 
iste'molchilarni yanada tanlovli qiladi. Axborotning miqdori va murakkabligining 
oshishi, tovarlar va xizmatlarning iste'mol xususiyatlarining tekislanishi, daromad va 
farovonlikning o'sishi ularni tanlash va qidirish xarajatlariga nisbatan narxning 
ahamiyatini kamaytiradi va maksimallashtirish tamoyiliga amal qilib iste'molchining 
iste'mol qilish istagini kamaytiradi..