Вопрос:
O’zbekiston xududida tabiatdan foydalanish tub mohiyati bilan tabiiy sharoit va resurslar, ma’danlar mavjuddigi, aholi va mehnat resurslarining joylashuviga bog’liq. Respublikaning tekislik qismi cho’l zonasidan, tog’ oldi - chala cho’l, tog’ yonbag’irlari - balandlik mintaqalaridan iborat. Mamlakat hududining uchta yirik qism - mintaqaga bo’linishi tabiatdan foydalanishni 3 ta makromintaqaga ajratish imkonini beradi.
Tekislik mintaqasi tabiiy sharoitlari xilma - xil: qumli, lyossli cho’llar bilan birga Qizilqumda paleozoy jinslaridan tashkil topgan qoldiq tog’lar, daryolarning yirik deltalari, terrasali daryo vodiylari mavjud. Bu hol tabiatdan foydalanishni yanada murakkablashtiradi. Chunonchi, daryo deltalari va vodiylari sug’orma dehqonchilik, qumli, gipsli va boshqa cho’llar yaylov chorvachiligi bilan shug’ullanish, tog’ yonbag’irlari nodir metallar, uran, marmar, bo’r va yura davrlari yotqiziqlari neft va tabiiy gaz, fosforit rudasi va boshqa ma’danlarni qazib olish uchun manba hisoblanadi.
Tog’ etaklaridagi daryo vodiylari, konus yoyilmalari - sug’orma dehqonchilik; adirlar, qirlar - yaylov chorvachiligi, neogen va paleogen yotqiziqlari - neft va tabiiy gaz qazib olishda foydalaniladi, sog’lomlashtirish va dam olish ob’ektlari sifatida ishlatiladi.
Tog’ yonbag’irlari - asosan yaylov chorvachiligi, polimetall va nodir metal rudalari, qurilish materiallari, marmar qazib olish uchun foydalaniladi. Bu mintaqada rekreatsiya ob’ektlari mavjud.
Tabiatdan eng unumli (yuqori darajada) foydalanish asosan vohalarda, ma’danlar qazib olinadigan konlarda, baliqchilik havzalarida, rekreatsiya ob’ektlarida mavjud bo’lib, yaylovlarda bu ko’rsatkich bir necha barobar kam, xuddi shunday hodisa tegishli sayyohlik infratuzilmasiga ega bo’lmagan rekreatsiya ob’ektlarida ham sodir bo’lmoqda, ya’ni eng yaxshi imkoniyatlardan to’liq foydalanilmayapti. Bundan tabiatdan foydalanish yuqori darajada bo’lgan hududlarda tabiiy muhit kam aziyat chekayapti yoki yaylovlarda tabiatda o’zgarish deyarli sodir bo’lmayapti, degan xulosa chiqarilmasligi kerak.
Vohalarda yerdan (70-95%) va suvdan (64%) foydalanish koeffisienti nisbatan ancha yuqori, lekin bu ko’rsatkichlar zamon talabiga javob bermaydi. SHuning uchun ham sug’orma yerlarning yarmisidan ziyodi sho’rlangan, irrigatsiya yeroziyasi, deflyatsiya keng maydonlarda rivojlangan, tuproqning qashshoqlanish darajasi yuqori (gumus miqdori 2 marta kam), o’rtacha sug’orish me’yori (har ga maydonda 11-12 ming m3) ilmiy asoslangan ko’rsatkichlar-dan (7,5-8 ming m3) ko’p va b. Binobarin, sug’orma yerlardan olinayotgan o’rtacha hosil miqdori nisbatan kam, chunki yerlarning agronomik va meliorativ sharoitlari yuqori darajada (paxtadan, aytaylik, 35-40 ts) hosil etishtirish uchun qulay emas. Bu hol tegishli amaliy tadbirlarni muntazam qo’llashni talab etadi.
Yaylovlarda, ayniqsa, cho’l mintaqasidagi qumli yaylovlardan foydalanish darajasi haqiqatan ham kam. Chunki yaylovlardan ularga dam bermasdan beto’xtov foydalanish, oq saksovul, cherkez, juzg’un kabi butalarni yoqilg’i maqsadida qirqish, texnogen omillarning tartibsiz harakati, em-xashakbop o’tlarni sun’iy ravishda ko’paytirmaslik va boshqa sabablarga ko’ra ularning mahsuldorligi 60-yillardan boshlab kamayib bormoqda. Har bir qorako’l qo’y boqiladigan maydonning o’rtacha sathi yildan - yilga ortib bormokda (chunki ular iste’mol qiladigan o’tlarning miqdori kamaymoqda). Avtomobil, traktor va boshqa mexanizmlarning tartibsiz harakati tufayli harakatdagi qumlarning maydoni kengaymoqda. SHu sabablarga ko’ra, yaylovlardan foydalanish darajasi zamon talablariga umuman javob bermaydi.
|
|
