1-modul: Avtomobil yo’llari qurilishining nazariy asoslari №1 Mа’ruzа Avtomobil yo‘llarini qurish texnologiyasi haqida umumiy ma’lumotlar

um
pr
G
G
R
/

, 
bu yerda: G
pr 
- yo’l to’shamasi maydoni xizmat muddati oxirida talab qilinadigan mutsahkamligi 
bilan; G
um 
- ko’rilayotgan uchatskadagi yo’l to’shamasining umumiy maydoni. 
Yo’l qurilishi sharoitlari o’zgaruvchanligining ta’sirini amaldagi omillarning ehtimollik 
tabiatini tavsiflaydigan ishonchlilik nazariyasi asosida hisobga olish maqsadga muvofiqdir. 
Qurilayotgan yo’l poyi va yo’l to’shamasining o’zgaruvchan mutsahkamlik xossalarining 
salbiy ta’sirini kamaytirish uchun yo’l qurilishida asoslangan mutsahkamlik zaxirasini ta’minlab 
berish kerak. 
Texnologik loyihalash va texnik me’yorlash 
Yo’l qurilishidagi tajriba va tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, yo’l kontsruktsiyasining 
mutsahkamligini tavsiflaydigan ko’pgina ko’rsatkichlar (yo’l-qurilish materiallari va tuproqlar 
qatlamlarining egiluvchanlik moduli, egilganda va surilgandagi mutsahkamligi, zichligi, namligi, 
qatlamlarning tishlashishi) tasodifiy kattaliklarni taqsimlashning oddiy qonuniga bo’ysunadi 
(Gauss qonuni). Bu qonun tasodifiy kattalikka bir necha omillar ta’sir ko’rsatgan holatlar uchun 
xos bo’lib, bunda omillarning har biri tasodifiy kattalikning umumiy o’zgarishiga nisbatan katta 
bo’lmagan hissasini qo’shadi. 
Tasodifiy kattalik va tasodifiy kattaliklarni taqsimlash qonunlari o’quv qo’llanmasida 
umumiy ko’rinishda ko’rilmasligining sababi shuki, talabalar ehtimollik nazariyasi va matematik 
tsatitsikani «amaliy matematika» kafedrasida o’rganadilar. Misol tariqasida Gauss qonuni 
bo’yicha mutsahkamlik ko’rsatkichlarini ko’rib chiqish natijalari keltirilgan, chunki bunday 
tasodifiy kattaliklar, yo’l to’shamasining turli joylaridagi mutsahkamlik singari, oddiy taqsimlash 
qonuniga bo’ysunadi.Oddiy qonun yo’l qurilishida ko’p uchraydigan uzluksiz tasodifiy 
kattaliklarni taqsimlash qonuni hisoblanadi. Bu qonun uchun ikkita analitik bog’liqlik xosdir:
Me’yorlashtirilgan oddiy taqsimlashning differentsial funktsiyasi 
,
2
1
)
(
2
2
e
и
a




va integral funksiya 
bu yerda: 
φ - o’rtachakvadratliog’ish; 
a - Tasodifiy kattalikning matematik kutimi; 
φ (i)- Laplas funksiyasi. 
),
(
5
,
0
)
(
и
Ф
и
F


;

a
x
и



---

1.2 - 
rasm. E taqsimlashning differentsial f(E) va 
integral F(E) 
egrilari. 
1.2 
rasmda yo’l to’shamasining egiluvchanlik 
modulini taqsimlashning oddiy qonunga bo’ysunadigan differentsial va integral egrilari 
keltirilgan. 
Oddiy taqsimlashdan foydalangan holda qurilayotgan yo’l to’shamasining mutsahkamlik 
zaxirasini aniqlash mumkin. 
Yo’l to’shamasining bir xildagi o’rtacha mutsahkamligida turli sifatga ega materiallarni 
qo’llash natijasida 
variatsiya 
koeffitsienti deb 
ta’riflanadigan mutsahkamlikning 
o’zgaruvchanligi ortadi yoki kamayadi 
bu yerda: a
E
/E
o’r
- o’rtasha kvadratli og’ish va yo’l to’shamasi egiluvchanligining o’rtacha 
arifmetik moduli. 
1.3 – rasm. Turli koeffitsientlar variatsiyasida yo’l to’shamasi mutsahkamligining 
ta’minlanishi 
1.4- rasm. Turli koeffitsientlar variatsiyasida yo’l to’shamasi mutsahkamligining 
ta’minlanishi 
r
o
Е
а
Е
а
С
'
/


---

1.3 va 1.4 - rasmlarda variatsiya koeffitsientlarinig turli qiymatlarida yo’l to’shamasinig
egiluvchanlik modulini differentsial taqsimlash ko’rsatilgan. Taqsimlash egrisi otsidagi 
shtrixlangan maydon hisobiy qiymatdan kam bo’lgan modulning paydo bo’lish ehtimoliga to’g’ri 
keladi. 
formulaga kiritilgan o’rtacha kvadratli va o’rtacha arifmetik og’ishlarning kattaliklari 
quyidagicha aniqlanadi: 
bu yerda: Ei- o’lchangan egiluvchanlik modulining qiymati; n - yo’l to’shamasi egiluvchanlik 
modulining o’lchangan qiymatlari soni. 
Tashkiliy-texnologik chora-tadbirlar yordamida yo’l to’shamasi mutsahkamligining 
o’zgaruvchanligini sezilarli darajada kamaytirish mumkin, bu esa yo’l to’shamasi egiluvchanlik 
modulining 
o’rtacha 
qiymatiga 
bo’lgan 
talablarni 
kamaytirishga, 
ishonchlilikni 
kamaytirmaslikka imkon beradi. 
Masalan, agar texnologiya takomillashtirilganligi hisobiga mutsahkamlik variatsiyasining 
koeffitsienti 20 dan 13,3% gacha (4-rasm) kamaysa, mutsahkamlikning hisobiy qiymatiga 
erishish ehtimolini kamaytirmagan holda o’rtacha mutsahkamlikni 22% ga kamaytirish mumkin. 
Bu, o’z navbatida, berilgan ishonchlilik darajasini ta’minlashga yoki proportsional tarzda 
o’rtacha mutsahkamlikni, yo’l to’shamasini qurishga ketadigan materiallar sarfini va qurilish 
qiymatini kamaytirishga imkon beradi. 
Ishonchlilik nazariyasi va matematik tsatitsikaning hisobiy usullari har qanday yangi 
jarayonlarni tadqiq qilish, masalan, ularni yaxshilash imkoniyatini aniqlash uchun 
qo’llanilmoqda. 
Shunday tadqiqot ishlari Litvaning ilmiy xodimlari guruhi tomonidan amalga oshirilgan 
(texnika fanlari doktori S.YU.Rokas - rahbar, texnika fanlari nomzodlari G. CH. Sivilyavichyus, 
YU. G. Xritsauskas va boshqalar). 
Birinchi bosqichda butun Litva, Boltiqbo’yidagi va qisman Belorussiyadagi asfaltbeton 
qoplamalarning holati tahlil qilinib, ularning mutsahkamligi va xizmat muddatini ta’minlashning 
mezoni asfaltbetonning korroziyaga va yemirilishga chidamliligi hisoblanadi. Shundan kelib 
chiqib, boshqa regionlarga nisbatan qattiqroq talablar zarurligi; asfaltbetonni yanada yuqoriroq 
darajada shibbalash zarurligi, yanada patsroq qoldiqg’ovakligi va suvga to’yinishi, shuningdek 
mineral materiallar va yo’l asfaltbetonining sovuqqa chidamliligiga qattiqroq talablar kerakligi 
to’grisidagi xulosaga kelingan. Asfaltbeton zavodlar tekshirilganda ularning taxminan 75% 
qorishmani tekshirish davomida aniqlangan xatoliklar bilan doimiy tarzda tayyorlashlari 
belgilangan. Qorishmaning sifati ko’p jihatdan dozalashning aniqligi, tarkibining tabiiy 
variatsiyasi va o’zgaruvchanligi, shuningdek, g’alvirlanishining (groxochenie) aniqligiga 
bog’liqligini nazarda tutgan holda, qator xorijiy mamlakatlarda yo’l qo’yiladigan tsandart farq 
bilan qorishma komponentlarining tarkibi variatsiyasining haqiqiy o’rtacha qiymatlari 
taqqoslandi. Bu tekshiruv boshlanishida ish holatini baholashga imkon berdi.Ma’lum bo’ldiki, 
masalan, mineral kukun bo’yicha farqlar boshqa davlatlar normalarida qabul qilinganidan deyarli 
2 baravar ko’p miqdorni tashkil qilgan. 
Qoplamalar tekshirilganda butun qatnov qismning kengligi bo’yicha asfaltbetonning 
zichligida sezilarli farq aniqlangan. Yo’l chetlaridagi zichlik asfalt yotqizish mashinasi o’tgan 
o’rtadagi tasmalardagiga nisbatan eng kam - o’rtacha 4,2% ga kam chiqqan. Yo’l bo’ylab 
tekshirilgan zichlik ham turlicha chiqqan.Bir xil emasligining sabablari aniqlangan. Masalan, 
ko’p zavodlarda issiq g’alvir (groxochenie) bo’sh zveno chiqqan bo’lsa, qorishma yotqizilishida 
qorishmani uzatish ritmi va butun qatnov qismi bo’ylab bitta asfalt yotqizish mashinasi bilan 
yotqizilish ehtimoli va sh.k. 
,
1
'