1-modul: Avtomobil yo’llari qurilishining nazariy asoslari №1 Mа’ruzа Avtomobil yo‘llarini qurish texnologiyasi haqida umumiy ma’lumotlar

Texnologiya - qurilish jarayonining tarkibiy qismi bo’lib, unga energetik, suv va issiqlik 
ta’minoti, transport (texnologik transportdan tashqari), yordamchi va boshqa ishlar ham kiradi. 
Ishlarni bajarishning barcha texnologik usullari ichidan muhandis mahalliy va keltirilgan 
materiallar, texnika vositalari mavjudligiga qarab hamda ishchilarning tajriba va malakasidan 
kelib chiqqan holda eng maqbulini tanlashi lozim. Bu texnologik qaror reja bajarilishini 
ta’minlashi, eng tejamli bo’lishi, atrof-muhitni muhofaza qilish talablariga rioya qilgan tarzda 
bajarilgan ishlarning yuqori sifatli bo’lishini ta’minlashi kerak. Yo’l qurilishida avtomatlashtirish 
va robotlashtirish tobora keng tatbiq etilmoqda. Qator ishlab chiqarish korxonalari (ABZ, SBZ 
va sh.k.) avtomatlashtirilgan, liniyali texnika esa ko’p hollarda avtomatik boshqarish tizimlari 
(SAR) bilan jihozlangan. 
Muhandislar - avtomobil yo’llarining quruvchilari faol tarzda yo’l qurilishi 
texnologiyasini rivojlantirishning dolzarb muammolarini hal etishadi, yo’l qurilishining bahosini 
pasaytirish, sur’atini, samaradorligi va sifatini oshirish singari ishlar kompleks texnik- iqtisodiy 

---

muammolardan hisoblanadi. Mazkur muammolarni yanada takomillashtirilgan, SAR bilan 
jihozlangan ishchi organlari bo’lgan yo’l- qurilish mashinalarini keng tatbiq etish orqali hal qilish 
mumkin. Bunday mashinalar eng kam bahoda ishlarning yuqori sur’ati va sifatini ta’minlab 
berishi mumkin. Yanada takomillashtirilgan texnika qo’llanilganda yo’l qurilishining iqtisodiy 
samaradorligi sezilarli darajada ortishi kerak. 
Yo’l-qurilish mashinalarini takomillashtirish uchun ularning birlik quvvatini oshirilishi, 
qisman va to’liq avtomatlashtirilishi asos bo’la oladi. Fiziologik imkoniyatlari cheklanganligi 
yoki boshqaruvning xavfsiz emasligi uchun inson talab qilinadigan aniqlik va topshirilgan 
tartibda mashinani boshqara olmasligi sababli yo’l-qurilish mashinalari ishini avtomatlashtirish 
zarur va samaralidir. 
Yo’l qurilishida texnologiyani o’zgartirish (takomillashtirilgan mashinalardan 
foydalanish, sifatni samarali nazorat qilish va hokazo) hisobiga sarf-xarajatlarni kamaytirish va 
shu orqali ishlarni bajarish usulini yaxshilash mumkin (bahosi bo’yicha eng maqbul variantni 
tanlashni asoslash). Shuning uchun yo’l qurilishi texnologiyasini rivojlantirishning eng dolzarb 
masalalaridan biri-bu, ish sifatini ishlab chiqarishda nazorat qilish samaradorligi va tezkorligini 
oshirish hisoblanadi. Bu ma’noda uni qisman yoki to’liq avtomatlashtirish itsiqbolli deb 
hisoblanadi. Misol tariqasida kuzatuvchi tizimlardan foydalanishini ko’rsatish mumkin, bunda 
barcha tayyorgarlik ishlari va asosiy ishlar to’g’ri bajarilganda yo’l to’shamasining talab 
etiladigan tekisligi topshirilgan ehtimollik bilan ta’minlanadi. 
Mahalliy yo’l-qurilish materiallaridan keng foydalanish, ishlarni oqilona tashkillashtirish, 
qurilish mavsumini uzaytirish va ishlarni yil davomida bajarish texnologiyasiga atsa-sekinlik 
bilan o’tish, qurilishning bosqichma-bosqichligi, yangi samarali material va kontsruktsiyalarni 
qo’llash hisobiga qurilish qiymatini kamaytirishga erishish mumkin. 
Ishlar texnologiyasi u yoki bu texnologik jarayonni qay tarzda va nima bilan bajarish 
kerak, degan savolga javob beradi. Ishlarni tashkillashtirish esa vaqt va makonda mavjud bo’lgan 
resurslarni bir-biriga bog’lashdan iborat, ya’ni ushbu texnologik jarayonni qachon, qaerda va kim 
bajarishi kerak, degan savolga javob beradi. 
Oqim usulida liniyaviy ishlardan oldin jamlangan ishlar bajariladi. Agar ishlarni liniyaviy 
va jamlanganturlarga bo’lishga ishlab chiqarishda ko’p uchraydigan xususiyatlarsiz (geologik, 
tuproqli, suvli) yondashilsa, bu jiddiy uzilishlar, murakkabliklar, ortiqcha mablag’lar sarflanishi 
va ish jadvalidan orqada qolishga olib kelishi mumkin. 
Xususan, tog’ sharoitida avtomobil yo’lini qurishda jamlangan ishlar sifatida ularni sifatli 
va xavfsiz bajarish uchun alohida ob-havo sharoiti yoki boshqa shart-sharoitlar talab qilinadigan 
ishlarni (ko’chkili yonbag’irlar, sel xavfi mavjud joylar, doimiy suv oqimlari va sh.k.) ko’rsatish 
mumkin, chunki bunda murakkab ishlarni (tirgak devorlarni o’rnatish, chuqur drenajlar, sun’iy 
suv oqimlari va sh.k.) bajarishda yo’l poyining chidamliligi yo’qolish xavfi vujudga keladi. 
Ko’rsatib o’tilgan xususiyatlarga muvofiq eng samarali yo’l-qurilish mashinalari, ish 
usullari va muddatlari, ayrim kontsruktiv elementlar va butun yo’l uchun texnologik 
yondoshuvlar turlicha bo’ladi. 
Ishlarning texnologiyasi va tashkillashtirilishining o’zaro bog’liqligi noan’anaviy, ijodiy 
yondoshuvni talab etadi: turli ishlar bo’yicha keyingi yilga bitkaziladiganlarini aniqlash; ishlar 
texnologiyasini tanlashda mavjud texnika, mexanizatorlar va butun quruvchilar jamoasining 
tajribasini hisobga olish; ishlarni tashkillashtirish usullarini ratsionalizatorlashtirish ehtimoli, 
mahalliy materiallardan foydalanish va hokazolarni nazarda tutgan holda ko’p sonli texnologiya 
variantlarini ko’rib chiqish. 
Yo’l qurilishining o’ziga xos murakkabligi shundan iboratki, oddiy atmosfera sharoitida 
vaqti-vaqti bilan o’zgaradigan harorat hamda namlikda yo’l inshootlarining talab qilinadigan 
xossalari, birinchi navbatda, mutsahkamligi ta’minlanishi shart. 
Ma’lum qurilish sharoitida ish texnologiyasining eng maqbul varianti to’g’risida qaror 
qabul qilish kerak. 
Inshootning sifati va qiymati bunday variantni tanlash mezoni hisoblanadi. 

---

Avtomobilyo’liningsifati transport-foydalanish, texnologik, ergonomik, etsetik, ekologik 
va boshqa xususiyatlarni, shuningdek xizmat muddati va boshqa asosiy parametrlarni o’z ichiga 
oladi. Avtomobil yo’lining samaradorligi, ya’ni foydalanishdan olinadigan foydali samaraning 
yo’l qurilishi va foydalanishiga ketgan umumiy xarajatlarga nisbati uning sifat darajasi mezoni 
hisoblanadi. 
Yo’lning uzunligi bo’yicha va vaqt mobaynida o’zgarib turadigan tuproqlar, 
materiallarning xususiyatlari va holatlari, ayrim kontsruktiv qatlamlarning parametrlari, harorati 
hamda namligi bilan ifodalanadigan yo’llarni qurish va foydalanish sharoitida ishlarni amalga 
oshirishning eng maqbul usuli doimo bo’ladi, bu usul yo’lning talab qilinadigan foydalanish 
xossalarini ta’minlab, uni qurish va foydalanishda keltirilgan eng kam xarajatlarga mos keladi. 
Boshqacha aytganda, texnologiya variantlarini ko’rib chiqishda berilgan sharoit uchun eng 
kam xarajatlar bilan avtomobil yo’lining talab etiladigan ko’rsatkichlarini ta’minlab beradigan 
ishlarni bajarish usulini doimo asoslab berish mumkin. 
Avtomobil yo’li qurilishini tashkillashtirish - samaradorlikni oshirish, ya’ni ishlab 
chiqarish resurslaridan foydalanib tabiatni muhofaza qilish va ishlar sifatiga qo’yilgan talablarga 
rioya qilgan holda, qo’yilgan vazifalarni rejada belgilangan muddatlarda bajarishga erishish 
maqsadida ishlab chiqiladigan va amalga oshiriladigan chora-tadbirlar majmuidir. 
Chora-tadbirlar majmuiga ko’p hollarda oqimli (potok) bo’ladigan qurilishni aniqlash va 
amalga oshirish usuli, odatda, pudrat usulida ishlaydigan brigadalar tarkibini aniqlash, mashinalar 
soni va ularning qurilish jarayonidagi ishtirokini, ya’ni ularning makon va vaqtda mosligini 
hisoblab chiqish kiradi. 
Ishlab chiqarish masalalarini hal qilish qurilishni tashkillashtirishni tartibga soladigan 
asosiy hujjatlar, shuningdek, moliyaviy ta’minot, kadrlar masalasi, quruvchilar jamoasining 
maishiy masalalari (turar joy, ovqatlanish, ishchilarni ish joyiga yetkazish), ob’ektlardagi doimiy 
va vaqtinchalik ishlarga ishchilarni joylashtirish, ularning dam olishi va boshqa ijtimoiy 
masalalarning hal qilinishidan iborat. 
Avtomobil yo’li qurilishi bo’yicha ishlarni tashkillashtirish murakkab hisoblanadi va qator 
hollarda elektron-hisoblash mashinalarini qo’llashni talab etadi. Avtomobil yo’llari qurilishiga 
oid ishlar katta hajmdagi materiallarning sarflanishini talab qiladigan ishlarga kiritilib, bunda 
ko’p materiallarni nafaqat avtomobil transporti, balki boshqa turdagi transportda ham yuzlab va 
minglab kilometr masofalarga tashib keltirish zarur bo’ladi. 
Materiallar va yarim tayyor mahsulotlarni zavodlar hamda liniyalarga o’z vaqtida yetkazib 
berish, barcha ishlab chiqarish va yordamchi, ayniqsa, transport va liniya bo’linmalaridagi aniq 
ishlar loyihalashtrilgandek qurilishni tashkillashtirish va ishlarni tejamli bajarishni ta’minlaydi. 
AQShda har qanday ishlab chiqarish faoliyatining asosiga qisqagina “aniq vaqtida” talabi 
qo’yiladi, chunki bu har qanday ishning muvaffaqiyatini ta’minlovchi ishlarni 
tashkillashtirishning asosiy talabidir. 
Avtomobil yo’llari qurilishiga oid barcha ish turlari ularni tashkillashtirish xususiyatlari, 
qo’llaniladigan vositalar va maqsadiga ko’ra tayyorlash, transport va qurilish-montaj ishlariga 
bo’linadi.