1-modul. Kommunikativ kompetentlik 1-mavzu: Kommunikativ kompetentlik va uni rivojlantirish (1s nazariy) Reja
Download 218.24 Kb. Pdf ko'rish
|
ipx5cLMapRgl7Gz1zSMN4X0Q0o2kqbsVNWgQbvy4
|
1-modul. Kommunikativ kompetentlik 1-mavzu:Kommunikativ kompetentlik va uni rivojlantirish (1s nazariy) Reja: 1. Maxsus pedagogikaning vazifasi 2.“Korreksiya”, “korreksion pedagogik faoliyat” tushunchalari 3. Maxsus ta’limga muhtoj bolalar bilan ishlashga oid mashshg‘ulotlarga qo‘yiluvchi pedagogik talablar. 4. Mashg‘ulotlarga qo‘yiluvchi psixologik talablar. 5. Tarbiyachining kommunikativ kompetensiyasi va ta’sir etish usullari. 6. O’qituvchining kommunikativ qobiliyatini rivojlantirish yo’llari. Tayanch iboralar: : kommunikatsiya, kompetentlik, korreksion pedagogika, sensor qobiliyat, xotira, nutq, ko‘nikma, idrok, logoped Blits-so’rov savollari 1. Kommunikatsiya deganda nimani tushunasiz? 2. Kommunikativ qobiliyat tushunchasining ko’nikma va malakalar bilan qanday aloqadorligi mavjud? 3. So’zsiz insonga ta’sir etish mumkinmi? Maxsus pedagogika - jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida kamchiliklari bor bolalarning rivojlanishidagi xususiyatlarini o‘rganadigan, ularning ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fandir. Korreksiya so‘zi lotincha-tuzatish, bartaraf etish degan so‘zlardan olingan. Har qanday fanning o‘z predmeti, maqsadi, vazifalari bo‘lgani kabi, maxsus pedagogika fanining ham o‘z predmeti, maqsadi, vazifalari mavjud. maxsus pedagogika fanining mavzu bahsi, predmeti jismoniy yoki ruxiy rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalardir. Maxsus pedagogika fanining vazifasi-nuqsonlarning kelib chiqish sabablari, turlarini, rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning psixofiziologik rivojlanishidagi xususiyatlarini o‘rganish, shular asosida ular uchun differensial yoki integratsiyalashgan, inkluziv sharoitda ta’limni tashkil etish, ularning ta’lim-tarbiyasi, ijtimoiy adaptatsiyasi (moslashuvi) reabilitatsiyasi, ijtimoiylashuvi bilan shug‘ullanishdir. Maxsus pedagogika fanining maqsadi – rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar ijtimoiylashuvi, ijtimoiy adaptatsiyasi va reabilitatsiyasini amalga oshirish uchun zarur shart-sharoitlarni o‘rganish, ulardagi psixofiziologik kamchiliklarni iloji boricha ertaroq tashxis qo‘yib, bartaraf etish, tuzatish yoki bilinmaydigan holga keltirish usullarini belgilash va amaliyotga tatbiq etishdan iborat. Bola rivojlanishidagi nuqsonlar har xil bo‘ladi, ularning ba’zilari batamom bartaraf etiladi, ba’zilari bir qadar tuzatiladi, korreksiyalanadi, bilinmaydigan holga keltiriladi, boshqalari esa kompensatsiyalanadi. Masalan, bola nutqida og‘ir nuqson bo‘lsa, ilk yoshda to‘g‘ri tashkil etilgan logopedik chora-tadbirlar ta’sirida uni to‘liq bartaraf etish mumkin. Boladagi nuqson markaziy nerv sistemasidagi organik kamchiliklar natijasida paydo bo‘lgan bo‘lsa (masalan, aqli zaiflik shunday nuqson jumlasiga kiradi), uni to‘liq bartaraf etib bo‘lmasa ham, biroq kamaytirish, ko‘zga ko‘rinmaydigan, sezilmaydigan darajagacha tuzatish mumkin. Maxsus pedagogika amaliyotida yana shunday toifadagi alohida yordamga muhtoj bolalar kuzatiladiki, ulardagi nuqsonni tuzatib ham, korreksiyalab ham bo‘lmaydi, masalan, tug‘ma ko‘rlik yoki karlikning ayrim turlari shular jumlasidandir. Bunda ko‘rish analizatorining vazifasini sezgi organlariga, eshitish analizatorining vazifasini esa ko‘rish analizatoriga yuklash, ya’ni kompensatsiyalash, o‘rnini bosish mumkin. Ko‘rish qobiliyati zaif bolalar sezgi organlariga tayangan holda barmoqlari bilan Brayl shriftidan foydalanadilar. Bunda harf olti nuqta kombinatsiyasi bilan belgilanadi. Eshitish qobiliyatida muammosi bo‘lgan bolalar esa imo-ishora, daktil nutqdan, barmoqlar harakati bilan anglatiladigan nutqdan foydalanishlari mumkin. Korreksion pedagogika fanining rivojlanishi natijasida undan quyidagi tarmoqlari mustaqil fan sifatida ajralib chiqdi: – surdopedagogika (lotincha surdus – kar, gung so‘zidan olingan) eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning ta’lim tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fan; − tiflopedagogika (yunoncha tiflos – ko‘r, so‘qir so‘zidan olingan) – ko‘zi ojiz bolalarning ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fan; − oligofrenopedagogika (yunoncha oligos – kam, fren – aql), so‘zlaridan olingan, – aqliy tomondan zaif bolalarning ta’lim-tarbiyasi bilan shug‘ullanadigan fan; − logopediya (yunoncha logos – so‘z, padeo – tarbiya so‘zlaridan olingan) – og‘ir nuq nuqsonlarini o‘rganish, oldini olish, bartaraf etish yo‘llari, usullarini o‘rganadigan fan. Kommunikativ kompetentsiya asosiy, ya'ni inson hayotida alohida ahamiyatga ega bo'lganlar guruhiga kiradi, chunki til aloqa vositasi, zamonaviy dunyoda o'quvchilarni ijtimoiylashtirish va moslashtirish vositasidir. Kommunikativ kompetensiyani shakllantirish uzoq va ancha murakkab jarayondir. Kommunikativ kompetensiya - og'zaki(verbal) va og'zaki bo'lmagan(noverbal) muloqot usullariga ega bo'lish, shaxslararo o'zaro ta'sirni ijtimoiy idrok etish ko'nikmalari, nutq aloqasi normalariga, kommunikativ hatti-harakatlar qoidalariga rioya qilish. Kommunikativ madaniyatning mezonlari - bu muloqotga qadrli munosabat, kommunikativ ahamiyatga ega shaxsiy xususiyatlarni shakllantirish, o'zaro ta'sir sub'ekti sifatida o'zini o'zi baholash, hamkorlikka tayyorlik. O‘quvchilarning darsdan tashqari bo‘sh vaqtlarini tashkil qilib, muloqotda bo‘lgan kamchiliklarni bartaraf etishga, faoliyatning turli yo‘nalishlari bo‘yicha keng ko‘lamli pedagogik xizmatlar ko‘rsatishga harakat qilishdir. Hamkorlik murakkab bo'lib, bir-biriga bog'liq bo'lgan qator mavzularni o'z ichiga oladi. Pedagogik faoliyatning vazifalaridan biri- nafaqat bolaning salohiyatini rivojlantirish, balki psixologik sog'lig'ini saqlash va mustahkamlashdir. Bu quyidagi omillarni talab qiladi: - muvaffaqiyat vaziyatini yaratish; − psixofizik xususiyatlarni hisobga olgan holda qulaylik muhitini ta'minlash; − adekvat moslashuvchan o'z-o'zini baholashni shakllantirish; - aks ettirishni rivojlantirish; − jamiyat bilan o'zaro aloqada bo'lganida stressga chidamliligini oshirish. Bola bilan teng huquqli munosabatda bo'lish, uning qarashlari, qadriyatlarini qabul qilish, qiyinchiliklar va muvaffaqiyatsizliklarni muhokama qilish. Muloqot ko'nikmalarini rivojlantirish orqali muloqotning ushbu darajasiga erishishingiz mumkin. Muloqot - bu odamlar o'rtasidagi o'zaro ta'sirning murakkab jarayoni bo'lib, u ma'lumot almashishdan, shuningdek sheriklar tomonidan bir-birini idrok etish va tushunishdan iborat. Muloqot sub'ektlari tirik mavjudotlar, odamlardir. Asosan, muloqot har qanday tirik mavjudotga xosdir, lekin faqat inson darajasida muloqot jarayoni og'zaki va og'zaki bo'lmagan harakatlar bilan bog'langan ongli bo'ladi. Zamonaviy hayot o'zining ko'plab shaxslararo aloqalari bilan inson hayotining barcha sohalarida muloqot qilish uchun murakkab talablarni qo'yadi. Shaxsiy hayotda ham (tanishlar, do'stlar, oila a'zolari bilan), sinfdoshlar, o'qituvchilar va keyinchalik hamkasblar bilan muloqotda og'zaki muloqotga, dialogga, muloqotga tayyorlik. Talabalar suhbatlar, tortishuvlar, muloqot soatlari davomida shaxslararo o'zaro ta'sir ko'nikmalarini yaxshilaydi. Hozirgi vaqtda psixologlar og'zaki muloqot ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan turli xil dasturlar va texnologiyalarni taklif qilishadi. Quyidagilar eng samarali o'yin texnologiyalari hisoblanadi: - og'zaki va og'zaki bo'lmagan darajadagi muloqot; - boshqa odamlarning hissiy holatini aniqlash, his-tuyg'ularini ifodalash, ochiq va yopiq savollar berish qobiliyati; - ma’lumotning asosiy g'oyasini ajratib ko'rsatish, umumlashtirish qobiliyati; - eshitish idrokini rivojlantirish; - bir-birini tushunish, olingan ma'lumotlarning mohiyatiga chuqur kirib borish qobiliyati; − mantiqiy, sababiy bog‘lanishlarni o‘rnatish, xulosalar chiqarish qobiliyatini rivojlantirish; − o‘z nuqtai nazaringizni bahslashtiring, fikringizni to‘g‘ri va lo‘nda ifoda eting; O’quvchilarlar o'rtasida kommunikativ kompetentsiyani rivojlantirish uchun eng samarali usullardan biri bu o'quv texnologiyalaridan foydalanishdir. Bolani muvaffaqiyatli tarbiyalash va o'qitishning asosiy mezoni, shaxsning mustaqilligi, tashabbuskorligi va ijodkorligining rivojlanish darajasi bo'lishi kerak. Maxsus maktab muassasasi tarbiyachisining kompetensiyasi esa quyidagi qobiliyat, ko’nikma va malakalarni talab qiladi: -rivojlanishida nuqsoni mavjud bolalarni rivojlanitirish va korreksiyalash jarayonida maxsus ta’lim-tarbiya roli; - korreksion-tarbiya jarayonini tashkil etish, tahlil etish va baholash, - rivojlanishida nuqsoni mavjud bolalar tasavvuriga ega bo‘lishi; - maxsus pedagogika yo‘nalishlari, maxsus ta’limni tashkil etish shakllari va metodlari, maxsus ta’lim tamoyillarini bilish kerak; - maxsus pedagogika yo‘nalishlari, maxsus ta’limni tashkil etish shakllari va metodlari, maxsus ta’lim tamoyillari qo‘llay olish ko‘nikmalari; - maxsus pedagogika yo‘nalishlari, maxsus ta’limni tashkil etish shakllari va metodlari, maxsus ta’lim tamoyillarini qo‘llay malakalariga ega bo‘lishi lozim. - maxsus maktabgacha ta’limga qo‘yiladigan psixologik talablar asosida va mashg‘ulotlarga tashkil etish; - mashg‘ulotlarda tarbiyalanuvchilarning bilish faoliyatini tashkil etish va boshqarish; - tarbiyalanuvchilarning mustaqil ishlarini tashkil etish va kasbga yo‘naltirish kompetensiyalarini egallashi lozim. - mashg‘ulotlarda texnik vositalardan, test so‘rovlari, aqliy hujum, guruhli fikrlash, kichik guruhlar bilan ishlash va boshqa interaktiv ta’lim usullaridan foydalanishni bilishlari lozim. Ma’lumki, til vositasida inson muloqotga kirishadi - fikr almashadi, axborot oladi, bilim, ko‘nikma va malakalarni egallaydi. Jamiyatda tilni o’zlashtirish jarayoni kishilarning o’zaro nutqiy faoliyati sharoitida amalga oshadi. Ushbu jarayonda insonning eshitish faolligi o‘ta muhim ahamiyat kasb etadi. Zero so‘zlashuv nutqining rivojlanishi insonning barkamol bo’lib voyaga yetish omillaridan biridir. Nutq kishilarning tug‘ma qobiliyati bo‘lmay, bolalar o‘sib, rivojlangan sayin asta-sekin shakllanib, mukammallashib boradi. Nutqni egallashning muhim pog’onalari bolaning maktabgacha bo‘lgan davriga to’g‘ri keladi. Bola umumiy rivojlanishining saviyasi, maktabda muaffaqiyatli o‘qib keta olishi kun jihatdan uning ta’lim-tarbiya jarayonidagi faolligiga, shuningdek uni o‘rab turgan insonlar tomonidan qo‘llanayotgan nutqning nechog‘li boyligiga bog’liqdir. Bola oila va maktabgacha ta’lim muassasasida qadam-baqadam atrofini o‘rab turgan predmet va sodir bo‘layotgan, shuningdek o‘zi ishtirok etayotgan voqea va hodisalar haqida fikr hamda taassurotlarini tizimli ravishda nutqiy ta’rif orqali atrofdagilar uchun tushunarli ravishda yetkazishni o‘rganib boradi. Zaif eshituvchi bolalar eshitish darajasining pasayishi oqibatida nutqni, me’yorda rivojlanayotgan tengdoshlari kabi, to‘liq egallay olmaydilar bu esa ularning ijtimoiy hayotda munosib tarzda o‘z o‘rinlarini topishlarida, barkamol inson bo‘lib shakllanishlari borasida qator muammolarni yuzaga keltiradi. Shu sababli bunday bolalar nutqini erta korreksiyalash ularni ijtimoiy hayotga erta moslashtirish garovi hisoblanadi. Zaif eshituvchi bolalarni kelajak hayotga, jamiyatga moslashtirish va o‘z o‘rinlarini topishlariga yordam ko‘rsatish kun tartibidagi muhim muammoni tashkil etadi. Olib boriladigan korreksion-rivojlantiruvchi ishlarning maqsadi tarbiyalanuvchilarning nutqiy va umumiy rivojlanishiga atrofdagilar bilan muloqotga kirishishini ta’minlashga qaratilgan bo‘ladi. Maxsus maktab-internatlar qoshidagi maktabgacha tarbiya guruhlarida tashkil etilgan ta’lim-tarbiya jarayonining tahlili bu borada yutuqlar bilan birga, bir qator muammolar ham borligini ko‘rsatadi: Birinchidan shuni aytish kerakki, malakali surdopedagog mutaxassislar yetishmaydi. Bu ayniqsa, viloyatlarga tegishli. Ikkinchidan, surdopedagoglar va tarbiyachilarning korreksion faoliyatida muntazam o‘zaro aloqa yetarli emas. Uchinchidan, sohaga oid maxsus metodik adabiyotlar va ovozni kuchaytirib beruvchi asboblar juda oz. To‘rtinchidan, zaif eshituvchi bolalar nutqini rivojlantirish va shaxsini shakllantirish ishlarida pedagoglarning oila bilan hamkorligi talab darajasida emas. Shuning uchun aksariyat ota-onalar farzandlari so‘zlashuv nutqini egallashini juda xohlasalar-da, ammo mavjud kamchiliklarni bartaraf qilish mutaxassislarning zimmasida deb hisoblaydilar. Nutq – faqatgina insonga xos bo‘lgan muhim psixik funksiyadir. Nutqiy munosabatlar yordamida, shaxs ongida borliqni aks ettiruvchi bilimlar doimiy ravishda to‘ldirilib va boyitib boriladi. Nutqiy nuqsonlarni o‘rganish, oldini olish va korreksiya bilan korreksion pedagogika (defektologiya)ning muhim sohasi - logopediya (yunoncha logos – so‘z va paideia - tarbiyalash) shug‘ullanadi. Patogen omil ta’sirida yuzaga kelgan nutqiy buzilishlar o‘z-o‘zidan yo‘q olmaydi va u maxsus tashkil etilgan korreksion-logopedik choralarsiz bolaning keyingi rivojiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Nutqiy buzilishini keltirib chiqaruvchi sabablar orasida ekzogen (tashqi) va endogen (ichki) omillar asosiy rol o‘ynaydi. Bundan tashqari (anatomik-fiziologik, morfologik), funksional (psixogen), ijtimoiy-psixologik (atrof-muhitning salbiy ta’siri), psixonevrologik (psixik funksiyalarining buzilishi (aqli zaiflik, xotira yoki diqqatning buzilishi va boshqalar) sabablarning ham ta’siri sezilarli bo‘ladi. Ekzogen-organik omillar sirasiga: bolaning markaziy nerv tizimi va uning organizmiga salbiy ta’sir etuvchi omillar (infeksiya, jarohatlar, intoksikatsiya), turli akusherlik patologiyalari (bel torligi, tug‘ilishning cho‘zilib ketishi yoki tez sodir bo‘lishi, yo‘ldoshga o‘ralib qolishi, bolaning noto‘g‘ri joylashishi va boshqalar), malakali akusherlik yordamining ko‘rsatilmasligi, chala tug‘ilish kabi holatlar sabab bo‘ladi. Hozirgi kunda logopediyada nutqiy buzilishlarni ikki turi ajratiladi: 1) tibbiy-psixologik nutqiy buzilish; 2) psixologik-pedagogik nutqiy buzilish. Tibbiy-psixologik turda ko‘riladigan hamma nutqiy buzilishlarni quyidagi ikki yirik guruhga ajratish mumkin: 1) og‘zaki nutqning buzilishi; 2) yozma nutqning buzilishi. Og‘zaki nutqning buzilishi o‘z navbatida quyidagi ikki turga ajratiladi: 1) nutq ifodalanishi fonatsion tuzishi (nutq talaffuzi) ning buzilishi; 2) fikr strukturali-semantik (ichki) tuzilishi (nutqning tizimli ѐki polimorf)ning buzilishi. Psixologik-pedagogik (pedagogik) klassifikatsiyalash uni pedagogik jarayonda qo‘llashga yo‘naltirilgan bo‘lib, bolalar jamoasi bilan nutqiy nuqsonlarni tuzatishga yo‘naltirilgan korreksion-rivojlantiruvchi ta’sir ko‘rsatish metodlarini ishlab chiqishga xizmat qiladi. Psixologik-pedagogik (pedagogik) klassifikatsiyalashga ko‘ra nutqning buzilishi quyidagi ikki guruhga ajratiladi: 1. Muomala vositalari (fonetik-fonematik va nutqning umumiy rivojlanmaganligi)ning buzilishi. 2. Muomala vositalarini qo‘llashdagi buzilishlar. Nutqiy buzilish, nutqiy buzilishning sabablari, mexanizmlari, simptomatikasi, borishi va tuzilishi uning oldini olish, maxsus (korreksion) o‘qitish va tarbiya masalasi bilan logopediya shug‘ullanadi. “Logopediya” termini yunonchadan tarjimasi “to‘g‘ri nutqni tarbiyalash” ma’nosini anglatadi. Nutqiy buzilish turli mutaxassislar - fiziolog, nevropatolog, psixolog, lingvist va boshqalar tomonidan o‘rganiladi. Nutqiy buzilishi bo‘lgan bolalarning markaziy nerv tizimi faoliyatida funksional yoki organik chetlanishlar ko‘zga tashlanadi. Miyaning organik zararlanishi sababli issiq, transportda yurish, arg‘imchoqda ko‘p vaqt tebranish bolalarga yomon ta’sir ko‘rsatadi, boshlari og‘riydi ko‘ngillari ozadi va boshlari aylanadi. Tez charchab qoladilar, qattiq ta’sirlanishlari, jahllari chiqish bilan ajralib turadilar. Ular emotsional barqaror emaslar, ularning kayfiyatlari tez o‘zgaradi, serjahl, agressiv, bezovta bo‘ladilar. Shuningdek, ularda sustlik va lanjlik kuzatiladi. Bunday bolalar tinch o‘tira olmaydilar, butun dars davomida ishchanlik va diqqatini saqlab turish qiyin bo‘ladi. Juda tez xafa bo‘ladilar, gapga quloq solmaydilar. Tanaffusdan keyin esa darsda diqqatlarini jamlashlari qiyin bo‘ladi. Odatda bunday bolalarda diqqat va xotira, ayniqsa, nutqiy xotiraning bo‘shligi, yaxshi tushunmaslik holatlari kuzatiladi. Umumiy o‘rta ta’lim maktablari qoshida logopedik punkt faoliyat yuritadi. Logopedik punkt vazifalari quyidagilardan iborat: Nutqi buzilganlik o‘ta jiddiy bo‘lsa o‘qitish maxsus ta’lim muassasalarida olib boriladi. Bunda o‘quvchi bilan davolash-sog‘lomlashtirish va psixologik-pedagogik ishlarni birga olib borish nutqiy buzilishni tuzatishning muhim sharti hisoblanadi. Logopedik yordam ko‘rsatish sog‘liqni saqlash va aholini ijtimoiy ta’minlash tizimlarida ham amalga oshiriladi. Poliklinikalarda va psixonevrologik dispanserlarda logopedik kabinetlari mavjud bo‘lib, bu yerda nutqida buzilishi bo‘lgan bolalarga logopedik yordami ko‘rsatiladi. Eshitish qobiliyati buzilgan o‘quvchilarni korreksion o‘qitish. Eshitish qobiliyatining buzilishi sabablari, ularni turlarga ajratish. Anomal bolalar orasida eshitish qobiliyati turli darajada nuqsonli bo‘lgan bolalar ko‘pchilikni tashkil etadilar. Eshitish – borliqni tovushli hodisalar shaklida aks ettirilishi, inson (tirik jonzod)ning tovushlarni anglash va farqlash qobiliyati. Eshitish eshitish organi yoki tovush analizatori (tovush ta’sirini qabul qiluvchi va ajratuvchi murakkab nerv tizimi) yordamida amalga oshiriladi. Eshitish qobiliyatining buzilishi ko‘p hollarda muddatli bo‘ladi. Masalan, o‘rta quloqning tashkil topishi, shamollash, oltingugurt to‘siqlarining yuzaga kelishi, tashqi va o‘rta qulog‘ining anomal tuzilishi (quloq suprasining bo‘lmasligi yoki yetarlicha rivojlanmaganligi, eshitish yo‘llarining bitib qolishi, quloq pardasidagi nuqsonlar va boshqalar) kabi holatlarda. Zamonaviy meditsina ularni davolashning samarali metodlariga ega. Ular qatoriga konservativ va operativ metodlarni kiritish lozim. Odatda samarali davolash, ba’zan uzoq vaqt davolash tadbiri olib borilganda eshitish qobiliyati tiklanadi. Eshitish qobiliyatining buzilishiga yuqumli kasalliklar bilan og‘rish, zaharlanish, akustik yoki kontuziyali jarohatlar ham sabab bo‘lishi mumkin. Qulog‘i og‘irlik yoki karlik kelib chiqish sabablariga ko‘ra: nasliy, tug‘ma va kelib chiqqan tarzda turlarga ajratiladi. Yoshlikda eshitish qobiliyatining buzilishiga olib keluvchi sabablar orasida quyidagilari alohida ko‘rsatiladi: homiladorlikning birinchi uch oyida onaning virusli kasalliklar bilan og‘rishi (qizamiq, kor, gripp, gepatit viruslari va boshqalar), rivojlanishdagi tug‘ma nuqsonlari (masalan, labi va tanglayidagi yoriq), chala tug‘ilish, kichik vaznli tug‘ilishi (1500 dan kam) hamda yomon tug‘ilishi kabilar. Eshitish qobiliyatining buzilishiga homiladorlik davrida onaning spirtli ichimlik, giyohvand moddalar iste’mol qilishi, antibiotiklarni qabul qilishi ham sabab bo‘lishi mumkin. Karlikning nasliy o‘tishi holati juda kam kuzatiladi. Eshitish qobiliyatidagi kamchiliklarni quyidagi turlarga ajratish mumkin: 1) eshitish qobiliyatining zararlanganlik darajasi; 2) eshitish qobiliyati zararlanganda nutqiy rivojlanish darajasi; 3) eshitish qobiliyatida buzilishning yuzaga kelish vaqti. Yuqorida ko‘rsatilgan mezonlarga ko‘ra eshitish qobiliyatining buzilishi qulog‘i og‘irlik va karlik kabi guruhlarga ajratiladi. Karlik bu eshitish qobiliyatining qattiq yo‘qotilishi bo‘lib, bola mustaqil ravishda nutqni egallay olmaydi va qulog‘iga juda yaqin masofadan gapirilganda ham aniq eshitmaydi. Ammo baland tovushlar, yaqin masofadan nutqning ba’zi tovushlarini qabul qilishga imkon beruvchi eshitish qobiliyati saqlanib qoladi. Qulog‘i og‘irlik – bu eshitish qobiliyatining qattiq pasayishi (80 desibaldan kam) bo‘lib, eshitish qobiliyati qoldig‘i yordamida qulog‘i oldida baland ovoz bilan gapirilganda bola nutqni eshita oladi. Bola minimal nutq boyligini mustaqil ravishda egallay oladi. Karlar va qulog‘i og‘irlik (yomon eshituvchilar) nutqni qabul qilish usuli bo‘yicha farq qiladilar. Karlar so‘z nutqini ko‘rib (suhbatdoshining lablari va yuziga qarab) va eshitib ko‘rish (tovushni kuchaytirish apparati yordamida) qabul qiladilar. Yomon eshitadiganlar atrofdagilar bilan tabiiy munosabatlar jarayonida baland ohangda so‘zlashish asosida nutqni eshitib qabul qiladilar. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o‘rta ta’lim maktablarida korreksion o‘qitish. Eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni qitish va tarbiyalash masalalari bilan surdopedagogika shug‘ullanadi. Surdopedagogika (yunoncha «surdus» – kar) - eshitish qobiliyati buzilgan bolalarni o‘qitish va tarbiyalash jarayonini o‘rganuvchi korreksion (maxsus) pedagogikaning yana bir muhim sohasi. Eshitish analizatorining normal ishlashi bolaning umumiy rivojlanishi uchun alohida ahamiyatga ega bo‘ladi. Eshitish analizatori buzilganda bolaning nutqi, psixologik rivojlanishi yomonlashadi, idrok etish faoliyati, umumiy rivojlanishi ortda qoladi. Statistik ma’lumotlariga qaraganda eshitish organi funksiyasi buzilgan va eshitmaydigan bolalar soni doimiy ravishda ortib bormoqda. Ayni vaqtda surdopedagogika oldida quyidagi vazifalar turibdi: - eshitish qobiliyati buzilgan shaxslar, ularning individual xususiyatlari, shuningdek, eshitishi, nutqi buzilishi xususiyatiga ko‘ra ularni o‘qitish qonuniyatlarini pedagogik jihatdan o‘rganish; - eshitish qobiliyati buzilgan turli kategoriyadagi bolalar uchun maxsus ta’lim mazmunini ishlab chiqish, uni ilmiy jihatdan asoslash va amaliy amalga oshirish; - eshitish qobiliyati buzilgan shaxslarni o‘qitishning didaktik va maxsus metodikalarini yaratish; - qoldiq eshitish qobiliyatini rivojlantirish bo‘yicha maxsus ta’lim texnologiyalarini yaratish, pedagogik sog‘lomlashtirish tadbirlarini tashkil etish va boshqalar. Ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktabida eshitish qobiliyati bir oz pasaygan bolalar o‘qishi mumkin. O‘qituvchi bola tomonidan darsda bildirilayotgan fikrlarni yaxshi eshita olishiga e’tibor berishi, buning uchun bolani birinchi yoki ikkinchi partaga, iloji bo‘lsa o‘rta qatorga o‘tkazish kerak. Shuningdek, o‘qituvchi bola uning gaplarini to‘g‘ri tushuna olganligi, topshiriqni to‘g‘ri bajarayotganligini nazorat qilib turishi kerak. Ba’zida eshitmaydigan yoki yomon eshitadigan bolalar ommaviy, umumiy o‘rta ta’lim maktablarida eshitadigan tengdoshlari bilan birga muvaffaqiyatli o‘qiydilar. O‘qituvchi eshitmaydigan yoki yomon eshitadigan bola sinfga qabul qilinganda ularning psixofiziologik hamda nutq rivojlanishi xususiyatlarini bilishi talab etiladi. Ko‘rish qobiliyati buzilgan o‘quvchilarni korreksion o‘qitish. Ko‘rish qobiliyati buzilishi turlari, ularning sabab va oqibatlari. Ko‘rish qobiliyati uzilgan bolalarni o‘qitish va tarbiyalash xususiyatlari bilan tiflopedagogika shug‘ullanadi (yunoncha «typhlos» – ko‘r) – korreksion pedagogika (defektologiya)ning muhim sohasi. Ko‘rish - ko‘rish analizatori yordamida borliqni sezish va qabul qilishdir. Miya ko‘rish orqali tashqi dunyo haqidagi ma’lumotlarni oladi. Bolaning ko‘rish qobiliyati buzilganda uni rivojlantirish, o‘qitish va tarbiyalash jarayonlarida jiddiy qiyinchiliklar yuzaga keladi. Bolalarda ko‘rish qobiliyati buzilishining sabablari turlicha bo‘lib, ular nasliy kasalliklar, homila ona qornida rivojlanayotganda ko‘rish organlari patologiyasining yuzaga kelishi, homiladorlik paytida onaning tokeplazmoz, qizamiq va boshqa og‘ir kasalliklar bilan og‘rishi va hokazo omillardan iborat bo‘lishi mumkin. Ko‘rish qobiliyatining buzilishi tug‘ma yoki orttirilgan bo‘ladi. Tug‘ma ko‘r bo‘lish homilaning zararlanishi sababli yuzaga keladi. Ko‘rish nuqsonlarining yuzaga kelishida nasliylik ham ko‘zga tashlanadi. Orttirilgan ko‘rlik odatda ko‘rish organlari – to‘r pardasi, shoh parda yoki markaziy nerv tizimining kasallanishi (meningit, miya shishi, meningoensifalit), organizmning umumiy kasallanishidan keyingi asoratlari (kor, gripp, skorlatina), shuningdek, miya yoki ko‘zning jarohatli shikastlanishi (boshi yaralanishi, shikastlanishi) oqibatida bo‘lishi mumkin. Ko‘rish qobiliyatining buzilgan bolalar quyidagi guruhlarga ajratiladi: 1. Ko‘r tug‘ilganlar. 2. Erta ko‘r bo‘lib qolganlar. 3. Uch yoshidan keyingi ko‘r bo‘lib qolganlar. Ommaviy maktablarda, ta’lim olganda yomon ko‘ruvchi bola jiddiy qiyinchiliklarga duch keladilar. Idrok etishning aniq emasligi, sekinligi, torligi kabi xususiyatlar predmetlarni tanib olish, ularning shaklini ajratish, o‘ziga xos belgilarini bilib olishda ma’lum qiyinchiliklariga olib keladi. Bolalar satrlar, harflar va raqamlarni adashtiradilar. Bular o‘qish texnikasi egallab olish, o‘qilganlarning mazmunini tushunishga xalaqit beradi. Oddiy maktabda yomon ko‘ruvchi bolalar doskada nima yozilganligini ko‘rmaydilar, qarab bajariladigan ishlarni tashkil etishda yomon ko‘radigan bolalar tez charchaydilar, bu ularning ish qobiliyatlarini pasaytiradi. Pedagoglarning oldidagi eng muhim vazifa - yomon ko‘radigan bolani o‘z vaqtida aniqlash, unga maxsus ta’lim va tarbiya berish masalasini hal etish uchun PMPKga yuborishdan iborat. Yomon ko‘radigan bolalarni o‘qitish va tarbiyalash asosan maxsus (korreksion) maktablarda amalga oshiriladi. Ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalarni ommaviy, umumiy o‘rta ta’lim maktablarida korreksion o‘qitish va tarbiyalash. Ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalarni o‘qitish va tarbiyalash masalalari bilan tiflopedagogika (yunoncha «typhlos» – ko‘r) – korreksion pedagogika (defektologiya)ning yana bir sohasi shug‘ullanadi. Ko‘rish qobiliyati buzilgan bolalar bilan ish olib borayotgan o‘qituvchi korreksion ishlarning o‘ziga xos jihatlarini bilishi zarur. Refraksiyasi anomaliyali bolalar tuzatuvchi ko‘zoynak taqishlari kerak. Lekin ko‘zoynak taqishda bolalar pedagogning ularga diqqat bilan munosabatda bo‘lishlariga muhtojlik sezadilar. Maktabda va uyda o‘quv ishlarini bajarishda sanitar-gigiyenik talablarga amal qilish lozim. Ko‘rishida nuqsoni bo‘lgan bola uchun ish o‘rni to‘g‘ri va yetarlicha yoritilgan bo‘lishi kerak. Bunday bola deraza yonidagi birinchi yoki ikkinchi qatorga o‘tkazilishi kerak. Yaqinni ko‘radigan bola ham doskaga yaqinroq birinchi yoki ikkinchi partaga o‘tkazilishi zarur. Uzoqni ko‘radigan bola esa, aksincha, doskadan uzoqroqqa oxirgi partaga o‘tkazilishi talab etiladi. O‘qituvchi o‘quvchining doska, jadval va xaritadagi o‘quv materiallarini qabul qilishi va tushunishini nazorat qilib borishi kerak. Anomal refleksiyali bolalarda ko‘zi charchashi ko‘p kuzatiladi. Shuning uchun dars paytida ularga ko‘rish ishlarini boshqa turdagi ishlar uyg‘unlashtirib berishi zarur. Anomal refleksiyali bola 10-15 minut davomida intensiv ko‘rish ishlarini bajargandan keyin bir necha minut uzoqqa (doska yoki derazaga) qarashi kerak, bu ko‘rish charchog‘ining bartaraf etilishiga yordam beradi. Ko‘rish qobiliyati ancha og‘ir bo‘lgan – ko‘r va yomon ko‘radigan bolalarni o‘qitish maxsus ta’lim muassasalarida amalga oshiriladi. Ba’zan ko‘rish qobiliyati og‘ir buzilgan bolalar ommaviy umumiy o‘rta ta’lim maktablariga qabul qilinadilar. Bunday vaziyatda anomal bolalar uchun maxsus sharoitlarni yaratish zaruriyati yuzaga keladi. O‘z sinflarida og‘ir ko‘rish qobiliyati buzilgan bola bo‘lgan o‘qituvchilar bolaga differensial yondashuv asosida munosabatda bo‘lishlari zarur. Buning uchun sinfdagi o‘quvchilarning soni 15 nafardan oshmasligi, sinf xonasi yaxshi yoritilgan, ko‘rish qobiliyatida nuqsoni bo‘lgan bolaning ish o‘rni esa qo‘shimcha yoritilgan bo‘lishi kerak. O‘quv-tarbiyaviy ishlar jarayonida o‘qituvchining nutqi katta ahamiyatga ega bo‘ladi. Uning nutqi aniq, tushunarli, ifodali bo‘lishi zarur. O‘qituvchi o‘zining har bir harakati mohiyatini so‘z yordamida sharhlab borishi, Sinfida ko‘r yoki yomon ko‘radigan bola bo‘lgan o‘qituvchi ularning individual xususiyatlari va imkoniyatlarini bilishi, ular normal ko‘radigan tengdoshlaridan farq qilishlarini yaxshi anglashi maqsadga muvofiqdir. Tayanch-harakat apparati buzilgan o‘quvchilarni korreksion o‘qitish. Tayanch- harakat apparatlari buzilishining turlari va yuzaga kelish sabablari. Tayanch-harakat apparatidagi turli buzilishlar bolalarni o‘qitish va tarbiyalashda muayyan muammolarni keltirib chiqarishi mumkin. Tayanch-harakat apparati funksiyalarining buzilishi tug‘ma yoki orttirilgan bo‘lishi mumkin. Tayanch-harakat apparati patologiyasi quyidagi turlarga ajratiladi: 1) nerv tizimining kasallanishi (bolalar serebral paralichi (BSP), poliomielit); 2) tayanch-harakat apparatining tug‘ma patologiyasi; sonning tug‘ma chiqqanligi; bo‘yin qiyshiqligi; qiyshiq oyoqlik va oyoqning boshqa nuqsonlari; umurtqa pog‘onasi rivojlanishidagi nuqsonlar (skolioz); qo‘l ѐki oyoqlarning rivojlanmaganligi va nuqsonlari; qo‘li barmoqlarining anomal rivojlanishi; artrogripoz (tug‘ma mayiblik); 3) orttirilgan kasalliklar va tayanch-harakat apparatining zararlanishi; orqa miya, bosh miya va qo‘l-oyoqlarning travmatik jarohatlanishi; poliatrit; skelet kasalliklari (tuberkulez, suyaklardagi shishlar, osteomielit), skelet tizimi kasalliklari (raxit, xondodistrofiya). Tayanch-harakat apparati patologiyasi bo‘lgan bolalarda asosiy buzilish harakatlanishdagi nuqson hisoblanadi. Bunday nuqsonlarga ega bolalarning 89 % ni serebral paralichli bolalar tashkil etadilar. Ularda harakat buzilishi psixik va nutqiy buzilishlar bilan birga namoyon bo‘ladi. Shu bois bu kabi bolalar nafaqat davolash va ijtimoiy yordamga, balki psixologik-pedagogik va logopedik korreksiyaga ham muhtoj bo‘ladilar. Harakatlanish buzilishlari o‘rtacha darajada bo‘lgan bolalar yurishni o‘rganib olsalarda, biroq, ishonch bilan yura olmaydilar, ular uchun maxsus moslamalar zarur. Harakatlanish buzilishining yengil shaklida bolalar uyda va ko‘chada mustaqil, qo‘rqmay yura oladilar, o‘zlariga to‘la xizmat ko‘rsatadilar. Maxsus ta’lim muassasalarida faoliyat ko‘rsatayotgan har bir pedagog xodim ishining samaradorligiga asos bo‘luvchi quyidagi tavsiyalarni berishni joiz deb hisoblaymiz: Maxsus ta’lim muassasalari pedagoglari va ota-onalar tomonidan rejali ravishda olib boriluvchi hamkorlik ishlarini yulga qo‘yish orqaligina eshitishida muammosi bo‘lgan bolalarning umumiy tarbiyasida, xususan, ularning nutqini korreksiyalash va rivojlantirish borasida muhim ijobiy o‘zgarishlarga erishish mumkin. MTMda maxsus mashg‘ulotlar quyidagi maqsadlarni amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi: I. Ta’limiy maqsad: bolalarda ta’limiy dastur hajmidagi nazariy bilim va amaliy ko‘nikmalar hamda nutqiy muloqot ko‘nikmalarini shakllantirish. II. Tarbiyaviy maqsad: bolalarni milliy istiqlol ruhida tarbiyalash, ularning shaxsiy va axloqiy sifatlarini shakllantirish, ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini topa olishlariga imkon beruvchi ko‘nikma va malakalar bilan qurollantirish. III. Rivojlantiruvchi maqsad: Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda nutqiy va ijodiy faollikni, mustaqillik va erkinlikni shakllantirish. IV. Korreksion maqsad: Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan har bir bolaning birlamchi nuqsoni natijasida yuzaga keluvchi ikkilamchi nuqsonni hisobga olib, tabaqalangan holda yondashgan holda ularning sifatli ta’lim olishlarini ta’minlash. MTMda maxsus mashg‘ulotlarga qo‘yiluvchi quyidagi talablar amalga oshirilishi ko‘zda tutiladi Mashg‘ulotlarga qo‘yiluvchi pedagogik talablar: Mashg‘ulotning vazifalari hamda ta’lim jarayonining bosqichlari dasturiy talablardan, shuningdek, guruh bolalarining umumiy va nutqiy rivojlanish darajasidan kelib chiqqan holda belgilanishi; tarbiyalanuvchilarning bilish faoliyatini faollashtirishga qaratilgan ish usullari, mohirona va o‘rinli foydalanish maqsadida, oldindan loyihalashtirib qo‘yilishi; bilim, ko‘nikma va malakalarning bolalar so‘zlashuv nutqini muloqot quroli sifatida shakllantirish zamirida egallanishiga ahamiyat berish; Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning rivojlanish xususiyatlaridan kelib chiqib, ko‘rsatmalilik, ko‘rgazmalilik va amaliy ish jarayoniga alohida e’tibor qaratish; mashg‘ulotda nutqning qaysi shaklidan foydalanishni avvaldan aniqlab olish (bunda qaysi nutq shaklining yetakchiligi bosqich talablaridan, shuningdek, guruh bolalarining umumiy va nutqiy rivojlanishidan kelib chiqqan holda belgilandi); bolalarning rivojlanish xususiyatidan kelib chiqib, doskada bajariladigan ishga ajratilgan vaqtning to‘g‘ri taqsimlanishiga e’tibor berish; bolalar ko‘rish o‘tkirligi pasayishining oldini olish maqsadida namoyish qilinuvchi rasm va namunalar o‘lchamlarining mos ravishda tanlanishiga e’tibor qaratish; mashg‘ulotda qo‘llanuvchi so‘z va iboralarni tablichkalarda ko‘k rangda, bosma harflarda berish (qizil, och yashil, pushti ranglar bolalarning toliqishini keltirib chiqarish bilan birga ko‘rish o‘tkirligining pasayishiga ham olib kelishi mumkin) lozim. Mashg‘ulotlarga qo‘yiluvchi psixologik talablar: Har bir pedagog: o‘z tarbiyalanuvchilarining ruhiy jarayoni haqida aniq ma’lumotga ega bo‘lishi; bolalarga iliq munosabatda bo‘lishi; tarbiyalanuvchilarni mohirona qo‘llab-quvvatlashi; ular bilan muloqot o‘rnata olish malakasiga ega bo‘lishi talab etiladi. Mashg‘ulotlarga qo‘yiluvchi gigiyenik talablar: mashg‘ulot olib boriladigan xona devorlarining talab darajasidagi ranglarda bo‘yalishi; mashg‘ulot xonasining me’yordagi yorug‘likka ega bo‘lishi; xonaning mashg‘ulotdan avval va mashg‘ulotlar orasida shamollatib turilishi; bolalar toliqishining oldini olish maqsadida faoliyatning turli–tuman ko‘rinishlaridan foydalanish; dam olish daqiqalarini o‘tkazib turish; mashg‘ulotlar o‘rtasida majburiy tanaffusga rioya qilish lozim. Mashg‘ulotlarga qo‘yiluvchi tashkiliy talablar: zaruriy jihoz va uskunalarning, korreksiyani amalga oshirish imkonini beruvchi asbob va texnik vositalarning mashg‘ulotga shayligi, ba’zi nosozliklarning erta bartaraf qilinishi; ko‘rgazmali va didaktik materiallarning tayyorligi; xona va undagi boshqa vositalarning mashg‘ulotga avvaldan tayyorlab qo‘yilishi lozim. Shunday qilib, maxsus mashg‘ulotlar -korreksion-tarbiyaviy ishlar ikkilamchi buzilishlarni , ya’ni, nutqiy va muloqotdagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratiladi. Umumiy rivojlantiruvchi va korreksion vazifalarni uyg‘unlikda amalga oshirilishi Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning to‘laqonli rivojlanishini ta’minlab, maktab ta’limiga tayyorlanishiga yordam beradi. Bolalar bir-biriga o‘xshamaydilar. Bir-biriga o‘xshash bo‘lgan bolaning o‘zi mavjud emas. Bolalarning yoshlari bir xil bo‘lsada, ular bir-biridan farq qiladi. Ba’zi bolalar injiq, ba’zilar esa, aksincha xushchaqchaq, ba’zilari yaxshi kuylaydi, ba’zilari esa, aksincha ashula ayta olmaydilar. Bola dunyoga kelgan kunlaridan boshlaboq ko‘radi, eshitadi, biror narsa tekkanini, og‘riq, issiq, hid va ta’mni his etadi. Tevarak atrofdagi borliqni bilish — sezish va idrok qilishdan, ya’ni voqelikdagi narsa va hodisalarning bola ongida aks etishidan boshlanadi. Bolaning idroki hayotining dastlabki-yillaridayoq ancha takomillashadi va ikki yoshida u buyumlarning rangi, shakli, katta-kichikligiga qarab bir-biridan farq qila boshlaydi, tanish ohangni ajratadi va hokazo. Unda xilma-xil sensor qobiliyatlar: ko‘rish va ko‘zdan kechirish, tinglash va eshitish, buyumlarni tashqi belgilariga qarab ajratish, ko‘zi ko‘rayotgan va eshitayotgan narsaga taqlid qilish qobiliyati rivojlanib boradi. Bola turli taassurotlar olib turishi — buyumlarni ko‘rishi, ushlab bilishi, kattalarning ishlarini kuzatishi, xilma-xil tovushlarni eshitishi kerak.Bu bolalarning sensor rivojlanishlari uchun zarur shartdir. Sensor qobiliyatlarning o‘z vaqtida rivojlanishi esa bolalarning aqliy tarbiyasi uchun zamin yaratadi. Diqqat, xotira, intilish, qiziqish va boshqa shu singari ruhiy jarayonlar bolaning aqliy rivojlanishi uchun katta ahamiyatga ega. Bola nutqining o‘z vaqtida va to‘g‘ri rivojlanishi aqliy rivojlanishining asosidir. Nutq ruhiy jarayon: idrok, xotira va boshqalarning rivojlanishiga, bolalarning faoliyatiga katta ta’sir ko‘rsatadi. Bolalar nutqi rivojlana boshlashi bilan kattalar so‘zlarining tarbiyaviy vosita sifatidagi roli ortib boradi. Bola shaxsining tarkib topishi hayotining birinchi kunlaridanoq boshlanadi. Bola har kuni ko‘rgan va eshitganlari asosida borliqqa va tevarak-atrofdagi kishilarga o‘z munosabatini bildiradi, kattalarning hatti-harakatlari, ishlariga, sodir bo‘layotgan voqealarga bolaning beradigan bahosi, kishilarga bo‘lgan munosabati — bularning hammasi bola ma’naviy qiyofasining shakllanishiga ta’sir etadi. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni maktabgacha ta’lim muassasalarda talim-tarbiya ishini tashkil qilishning asosiy shakli sifatida maktabgacha muassasalarda ta’limning muhim vositasi hisoblanadi. Mashg‘ulotlar jadval asosida ertalabki va kechki soatlarda olib boriladi. Ertalabki soatlarda pedagog va tarbiyachi 2ta mashg‘ulot o‘tkazadi. Kunning ikkinchi yarmida tarbiyachi o‘z mashg‘ulotlarini barcha guruh bolalari bilan o‘tkazadi. O‘qituvchi-defektolog nutq o‘stirish, elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish, eshitish qobiliyatini rivojlantirish va talaffuzni shakllantarish mashg‘ulotlarini olib boradi. Tarbiyachining zimmasiga bolalarning kun tartibini tashkil etish, jismoniy tarbiya, tasviriy faoliyat, o‘yin, mehnat, tevarak-atrof bilan tanishtirish mashg‘ulotlarini tashkil etish, musiqa mashg‘ulotlarida qatnashish yuklatiladi. Bolalar bog‘chasining kun tartibida maxsus tashkil etilgan yalpi mashg‘ulotlarga ta’limning 1-2 yillarida haftasiga 24 soat, 3-4- 5- yillarda -30 soat ajratiladi. Alohida-alohida mashg‘ulotlarga dastur bo‘yicha har kuni 2 soatdan ajratiladi, shunda o‘rta hisobda har bir bolaga kuniga 15-25 daqiqadan sarflanadi. Maxsus maktabgacha tarbiya muassasalarida tashkil etilgan ta’limning asosiy vazifalari bolalarning bilish faoliyatini maqsadli yo‘naltirish, dastur talablariga muvofiq bilim, malaka va ko‘nikmalarni rivojlantirish hamda so‘zli nutqni o‘stirishdan iborat. Defektolog nutq o‘stirish mashg‘ulotlardan tashqari eshitish qobiliyatni rivojlantirish va talaffuzni shakllantirish mashg‘ulotlarni olib boradi. Mashg‘ulotlarda bolalarning eshitish qobiliyatini shakllantirish va rivojlantirish, nutqiy va nutqsiz tovushlarni farqlash, so‘z, so‘z birikmalari, gap, matnlarni eshitib farqlashga o‘rgatiladi. Talaffuzni o‘rgatish sohasida bolalarda tabiiy, aniq, ravon nutqni shakllantirish kabi muhim vazifalar amalga oshiriladi. Mashg‘ulotlarda nutqiy nafasni rivojlantirish, ovozni hosil qilish, tovushlarni qo‘yish, so‘z, gap, matn ustida ish olib boriladi. Rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan maktabgacha yoshidagi ta’lim-tarbiya berish ishining mazmuni dasturning jismoniy tarbiya, o‘yin, mehnat, tasviriy faoliyat va qurish- yasash, tevark-atrof bilan tanishtirish, nutq o‘stirish, eshitish qobiliyatini rivojlantirish va talaffuzni shakllantirish, elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish, musiqa tarbiyasi bo‘limlarida aks ettirilgan. Har bir ko‘rsatilgan dastur bo‘limi bolalarni umumiy rivojlantirish vazifasini amalga oshiradi. Dastur bo‘limlari bo‘yicha olib borilgan ta’lim-tarbiyaviy ish bolaning umumiy rivojlanishini boyitibgina qolmay, uni normal bolalar rivojlanishiga yaqinlashtiradi hamda korreksion ishni olib borish uchun zamin yaratadi. Nutqiy rivojlanishidagi izdan chiqishlar muloqotning buzilishiga va u o‘z navbatida, bilish faoliyatidagi va shaxsiy rivojlanishidagi o‘ziga xosliklarini keltiradi. Shunday qilib, maxsus mashg‘ulotlar -korreksion-tarbiyaviy ishlar ikkilamchi buzilishlarni, ya’ni, nutqiy va muloqotdagi kamchiliklarni bartaraf etishga qaratiladi. Umumiy rivojlantiruvchi va korreksion vazifalarni uyg‘unlikda amalga oshirilishi rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning to‘laqonli rivojlanishini ta’minlab, maktab ta’limiga tayyorlanishiga yordam beradi. Download 218.24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|