1. Musiqa akustikasi?

13. Ultratovushdan exolokatsiyada foydalanish? 
Exolokatsiya ( echo va lot. locatio - "pozitsiya") - ob'ektning holati aks ettirilgan to'lqinning qaytishi 
kechikish vaqti bilan belgilanadigan usul. To'lqinlar tovushli bo'lsa , bu sonar , agar radio - radar bo'lsa
Ultratovushning texnik qoʻllanilishini ikki asosiy guruhga boʻlish mumkin. Birinchi guruhga nazorat 
va o'lchash uchun mo'ljallangan qurilmalar, shuningdek ma'lumot olish va aloqa o'rnatish uchun 
qurilmalar kiradi. Bu barcha hollarda nisbatan past intensivlikdagi Ultratovush qoʻllaniladi. Ushbu 
guruhdagi eng muhimlari: 
Chuqurlikni o'lchash; Kemalar va suv osti kemalarini aniqlash; baliqlarni tijorat razvedkasi; 
Geometrik o'lchamlarni o'lchash; suyuqlik darajasi; Suyuqlik va gaz oqimi tezligi; 
Reaksiyaning borishini kuzatish va h.k. 
14. Gipertovushlar? 
Gipertovush - chastota yu si 10’1013 Gs gacha boʻlgan elastik toʻlqinlar spektrining yuqori chastotali 
qismi. G. boʻylama toʻlqin boʻlib, fizik tabiatiga koʻra ultratovush (yu=2-104—109 Gs)dan farq 
qilmaydi, lekin G. chastotasi nisbatan katta boʻlgani uchun u muhitdagi zarra va kvazizarralar bilan 
nisbatan kuchli taʼsirlashadi. G.ni koʻpincha kvazizarralar — fononlar oqimi deb qaraladi. 
G.ning chastota sohasi elektromagnit toʻlqinlarning desimetr, santimetr va millimetr oraligʻiga, yaʼni 
oʻta yuqori chastotasi (OʻYUCH)ga toʻgʻri keladi. Shu sababli uning toʻlqin uzunligi qisqa (<\07 m) 
boʻlganligi uchun havoda (uncha katta bulmagan bosimdagi gazda) tarqalmaydi, suyuqliklarda esa 
yutilish kuchli boʻlgani uchun tarqalish masofasi kichik. Qattiq jismlarda, nuqsonsiz kristallar — 
monokristallarda, past temperaturalarda G. nisbatan yaxshi tarqaladi. Masalan, kvars monokristallining 
uqi boʻylab xona temperaturasida G. tarqalganda uning tebranish amplitudasi 1 sm masofada 2 martaga 
kamayadi. G.— jism yoki modda atom (ion) yoki molekulalarining tebranma harakati tufayli, yaʼni 
tabiiy issiqlik harakati va sunʼiy uygʻotilgandagi harakati tufayli vujudga kelishi mumkin. Chastotasi 
IO9— 1013 Gs boʻlgan va issiqlik harakati tufayli vujudga kelgan toʻlqinlar issiqlik G.i yoki issiqlik 
fononlari deb ataladi. Bu toʻlqinlar, yaʼni G. optik bir jinsli muhitlarda yorugʻlikning sochilishiga va 

---

uning chastotasi oʻzgarishiga (Mendelshtam — Brillyuen-sochilishi), qattiq jismlarda esa 1012—1013 
Gs chastotali G. rentgen nurlarining diffuznoy sochilishiga olib keladi. 
G.ning suyuqliklarda tarqalish tezligi uning chastotasiga bogʻliqligi, (G. dispersiyasi), qator 
suyuqliklarda yutilish koeffitsiyentining nisbatan kichikligi (anomal holat) aniqlangan. G.ni hosil qilish 
uchun koʻpincha plastina shaklidagi rezonans pyezoelektrik oʻzgartirgichlar ishlatiladi. G.ning toʻlqin 
uzunligi qisqa boʻlgani uchun plastina kalinligi juda kichik boʻlishi kerak, buning uchun pyezoelektrik 
modda (mas, CdS, ZnS, ZnO va b.) plyonkalari tovush oʻtkazgichlarga vakuumda purkalib hosil 
qilinadi. Shu jumladan, pyezoelektrik kristall OʻYUCH li elektr maydoni taʼsirida pyezoelektrik 
deformatsiyalanishi natijasida G. hosil qilinadi. Deformatsiya chastotasi G. chastotasiga mos boʻladi. 
G. OʻYUCH magnit maydonida kristallarda magnitostriksiya hodisasi asosida ham hosil qilinadi. 
Yuqorida qayd qilingan usullarning f.i.k. juda kichik (bir necha %). Shuning uchun G.ni hosil qilish 
uchun lazerlar, oʻta oʻtkazgich asosidagi nurlatgichlar qoʻllaniladi. G.ning xususiyatlari uni modda 
xossalarini, ayniqsa, qattiq jismlar fizikasini oʻrganishda qoʻllashga, shu jumladan akustoelektronika 
va akustooptika qurilmalarini yaratishga imkon beradi.