1. Mustamlakachilik davrida Turkiston arxivlari tizimi

Xiva xonligi arxivi. Ma’lumki, XIX asr ikkinchi yarmi 0 ‘rta Osiyo xalqlari taqdirida keskin va fojeali burilish yasagan davri bo‘ldi. 1873-yilda Rossiya imperiyasining Xiva xonligi ustidan protektorati o‘rnatilib, xonlik va xonning faoliyati ustidan nazorat giluvchi imperiya ma’muriyati Kengashi (Devon) joriy qilindi, Kengash a’zolari 7 kishidan tashkil topib, ulardan to‘rt kishi Rossiya ma’muriyati vakillari, uchtasi esa - Xiva xonligi (xonning o‘zi, devonbegi va mehtar)dan iborat edi. Devonning raisi xon hisoblangan. U tomonidan qabul qilinadigan muhim qarorlar Turkiston generalgubematori tomonidan albatta tasdiqlanishi shart edi. Xiva xonligini ikkita mustaqil ma’muriy birliklarga bo‘linishi natijasida- devon tizimi bekor qilindi.

• Xiva xonligi arxivi. Ma’lumki, XIX asr ikkinchi yarmi 0 ‘rta Osiyo xalqlari taqdirida keskin va fojeali burilish yasagan davri bo‘ldi. 1873-yilda Rossiya imperiyasining Xiva xonligi ustidan protektorati o‘rnatilib, xonlik va xonning faoliyati ustidan nazorat giluvchi imperiya ma’muriyati Kengashi (Devon) joriy qilindi, Kengash a’zolari 7 kishidan tashkil topib, ulardan to‘rt kishi Rossiya ma’muriyati vakillari, uchtasi esa - Xiva xonligi (xonning o‘zi, devonbegi va mehtar)dan iborat edi. Devonning raisi xon hisoblangan. U tomonidan qabul qilinadigan muhim qarorlar Turkiston generalgubematori tomonidan albatta tasdiqlanishi shart edi. Xiva xonligini ikkita mustaqil ma’muriy birliklarga bo‘linishi natijasida- devon tizimi bekor qilindi.

0‘zR MDAda saqlanayotgafl Xiva xonlari arxiv hujjatlarida xonlikdagi arxiv ishi va ish yuritish tartiblari yoritilgan. Xiva xonligi arxivi hujjatlarini butlash tarixiga ruslar katta e’tibor qaratishgan. 1864-1865-yillarda Rossiya harbiylarining Toshkentga qilgan yurishidan farqli o‘laroq, Xiva xonligini zabt etishda harbiy qo‘shinlar bilan birgalikda harbiy-topografik va madaniy-tarixiy mu’lumotlaf to‘plovchi olimlar guruhi ham safarbar etilgan. Buholat bosib olingan hududlarga nisbatan Rossiya imperiyasi hukumatining va ilmiy jamiyat vakillarinmg o‘ziga xos qiziqishini ortib borishi bilan bogiiqdir. Masalan, rus geografik jamiyati tomonidan o‘lkani tadqiq etish yuzasidan “Xiva xonligi geografik, etnografik va madaniy-tarixiy munosabatlarini o‘rganish bo‘yicha” loyiha ishlab chiqildi.

• 0‘zR MDAda saqlanayotgafl Xiva xonlari arxiv hujjatlarida xonlikdagi arxiv ishi va ish yuritish tartiblari yoritilgan. Xiva xonligi arxivi hujjatlarini butlash tarixiga ruslar katta e’tibor qaratishgan. 1864-1865-yillarda Rossiya harbiylarining Toshkentga qilgan yurishidan farqli o‘laroq, Xiva xonligini zabt etishda harbiy qo‘shinlar bilan birgalikda harbiy-topografik va madaniy-tarixiy mu’lumotlaf to‘plovchi olimlar guruhi ham safarbar etilgan. Buholat bosib olingan hududlarga nisbatan Rossiya imperiyasi hukumatining va ilmiy jamiyat vakillarinmg o‘ziga xos qiziqishini ortib borishi bilan bogiiqdir. Masalan, rus geografik jamiyati tomonidan o‘lkani tadqiq etish yuzasidan “Xiva xonligi geografik, etnografik va madaniy-tarixiy munosabatlarini o‘rganish bo‘yicha” loyiha ishlab chiqildi.