1. Olam va odam muammolarining tarixiy ildizlari. Bu mavzuga oid masalaiar olamda odamning mavjudligi va yashashi, hayoti va faoliyati bilan bog'liq holda shaidlangan

Bilish ob’ekti. Tadkikotchi-olim, faylasuf, san’atkor va boshqalarning, umuman insonning bilimlar xosil qilish uchun ilmiy faoliyati qaratilgan narsa, hodisa, jarayon, munosabatlar bilish ob’ektlari xisoblanadi. Bilish ob’ektlari moddiy, ma’naviy, konkret, mavxum, tabiiy va ijtimoiy bo`lishi mumkin. Bilish ob’ektlari eng kichik zarralardan tortib o`lkan galaktikagacha bo`lgan borliqni qamrab oladi. Bilish ob’ektlariga asoslanib, bilim soxalari tabiiy, ijtimoiy-gumanitar va texnik fanlarga ajratiladi.

Bilish sub’ekti. Bilish bilan shug`ullanuvchi kishilar va butun insoniyat bilish sub’ekti xisoblanadi. Ayrim olingan tadqiqotchi-olimlar, ilmiy jamoalar, ilmiy tadqiqot institutlari ham aloxida bilish sub’ektlaridir. Ilmiy faoliyat tabiat va jamiyat mohiyatini bilishgagina emas, balki insonning o`ziga ham qaratilishi mumkin. Inson va butun insoniyat ayni bir vaqtda ham bilish ob’ekti, ham bilish sub’ekti sifatida namoyon bo`ladi.

Bilishning maqsadi ilmiy bilimlar xosil qilishdangina iborat emas, balki bilish jarayonida xosil qilingan bilimlar vositasida insonning barkamolligiga intilish, tabiat va jamiyatni insoniylashtirish, tabiiy va ijtimoiy garmoniyaga erishishdir. Fan — fan uchun emas, balki inson manfaatlari uchun xizmat qilishi lozim. Inson ilmiy bilimlar vositasida ma’naviy barkamollikka erisha borgani sari ilm-fan qadriyat sifatida e’zozlana boshlaydi. Fanning har tomonlama rivojlanishi bilan turli ilm soxalarining hamkorligi kuchayadi, butun ilmiy jamoalar bilish sub’ekti, yangi ilmiy kashfiyotlar ijodkoriga aylanadilar.

Bilish predmeti sub’ektning bilish faoliyati qamrab olgan bilish ob’ektining ayrim soxalari va tomonlaridir. Fanning o`rganish soxasi tobora konkretlashib boradi. Tabiatshunoslik fanlarini bilish predmetiga qarab botaniqa, zoologiya, geografiya, ixtiologiya va boshqa soxalari vujudga kelgandir. Tadkikot predmeti fanlarni bir-biridan farqlashga imkon beradigan muxim belgidir.

Bilish darajalarini shartli ravishda: quyi, yuqori va oliy darajaga ajratish mumkin. Bilishning quyi darajasi barcha tirik mavjudotlarga xos bo`lib, xissiy bilish deyiladi. Хissiy bilish sezgilar vositasida bilishdir.

Insonning sezgi a’zolari (kurish, eshitish, xid bilish, ta’m bilish, teri sezgisi) boshqa mavjudotlarda bo`lgani singari uning narsalarga xos xususiyat, belgilarini farqlash, tabiiy muxitga moslashish va himoyalanishi uchun yordam beradi. Bilishning quyi bosqichida sezgi, idrok, tasavvur, dikkat, xayol tashqi olam to`g`risida muayyan bilimlar xosil qilishga yordam beradi.

Bilishning yuqori bosqichi faqat insonlargagina xos bo`lib, aqliy bilish (ratsional bilish) deyiladi. Agar inson o`z sezgilari yordamida narsa va hodisalarning faqat tashqi xossa va xususiyatlarini bilsa, tafakkur vositasida narsa va hodisalarning ichki mohiyatini bilib oladi. Mohiyat hamisha yashirindir, u doimo hodisa sifatida namoyon bo`ladi. Har bir hodisada mohiyatning faqat bir tomonigina namoyon bo`ladi. Shu boisdan ham hodisa aldamchi va chalKituvchidir. Binobarin, inson sezgilarining biron bir narsa yoki hodisa to`g`risida bergan ma’lumotlari xech kachon uning butun mohiyatini ochib bera olmaydi.

Tushuncha. Aqliy bilish yoki tafakkur vositasida bilish xissiy bilishni inkor etmaydi, balki sezgilar vositasida olingan bilimlarni umumlashtirish, tahlil qilish, sintezlash, mavxumlashtirish orqali yangi xosil qilingan bilimlardan tushunchalar yaratiladi.

Tushunchada insonning xissiy bilish jarayonida orttirgan barcha bilimlari mujassamlashadi. Tushuncha aqliy faoliyat maxsuli sifatida vujudga keladi. Narsa va hodisalar mohiyatiga chuqurrok kirib borishda tushuncha muxim vosita bo`lib xizmat qiladi.

Aqliy bilish xissiy bilishga nisbatan ancha murakkab va ziddiyatli jarayondir. Aqliy bilishda narsa va hodisalarning tub mohiyatini bilish uchun ulardan fikran o`zoklashish talab etiladi. Masalan, insonning mohiyati uning sezgi a’zolarimiz kayd etadigan kelishgan kaddi-komati, chiroyli koshu ko`zi, ijodkor quli, oyoklari bilan belgilanmaydi. Insonning mohiyati avvalo, uning aql va tafakkurga, yaratish qudratiga, mexr-shafkat xissiga, mehnat qilish, so`zlash qobiliyatiga ega ekanligida namoyon bo`ladi.

Inson tushunchasi o`zida insoniyatning ko`p asrlar davomida orttirgan bilimlarining maxsuli sifatida shakllandi.

Har bir fan o`ziga xos tushunchalar apparatini yaratadi va ular vositasida mohiyatni bilishga intiladi. I. Kantning fikricha, narsalarning mohiyati so`z va tushunchalarda mujassamlashadi. Ya’ni biz so`z va tushunchalarni o`zlashtirish jarayonida biron bir bilimga ega bo`lamiz. Har bir inson dunyoga kelar ekan, tayyor narsalar, munosabatlar bilan bir qatorda tayyor bilimlar olamiga ham kirib boradi.

Хukm. Aqliy bilish narsa va hodisalarga xos bo`lgan belgi va xususiyatlarni tasdiklash yoki inkor etishni taqozo etadi. Tafakkurga xos bo`lgan ana shu tasdiklash yoki inkor etish qobiliyatiga xukm deyiladi. Хukmlar tushunchalar vositasida shakllanadi. Хukmlar yangi bilimlar xosil qilishga imkoniyat yaratadi, ular vositasida narsa va hodisalar mohiyatiga chuqurrok kirib boriladi. Shunday qilib, xukm narsa va hodisalarning tub mohiyatini ifodalovchi eng muxim belgi va xususiyatlar mavjudligini yo tasdiklaydi yoki inkor etadi. Masalan, «inson aqlli mavjudotdir», degan xukmda insonga xos eng asosiy belgi - aqlning mavjudligi tasdiklanayapti. Birok inson shunday murakkab mavjudotdirki, uning mohiyati faqat aqlli mavjudot ekanligi bilan cheklanmaydi. Chunki kirKinbarot urushlar, ekologik inqirozlar aqlli mavjudot bo`lgan inson tomonidan amalga oshirildi. «Inson axloqli mavjudotdir». Inson to`g`risidagi hozirgi zamon fanining muxim xulosasi ana shu.

Хulosa — aqliy bilishning muxim vositalaridan biri, yangi bilimlar xosil qilish usulidir. Хulosa chiqarish induktiv va deduktiv bo`lishi, ya’ni ayrim olingan narsalarni bilishdan umumiy xulosalar chiqarishga yoki umumiylikdan aloxidalikka borish orqali bo`lishi ham mumkin.

Binobarin, tushuncha, xukm va xulosalar chiqarish ilmiy bilishning muxim vositalaridir. Bunday bilish insondan aloxida qobiliyat, kuchli irodani tarbiyalashni, narsa va hodisalardan fikran o`zoklashishni, dikkatni bir joyga to`plashni, ijodiy xayolni talab etadi.

Bilishning oliy darajasi intuitiv bilish, qalban bilish, Koyibona bilishdir. O`zining butun borliqini fan, din, siyosat va san’at soxasiga bag`ishlagan buyuk kishilar ana shunday bilish qobiliyatiga ega bo`ladilar. Intuitiv bilish xissiy va aqliy bilishga tayanadi. Buyuk shaxslarning Koyibona bilishi ularning doimiy ravishda fikrini band etgan, yechimini kutayotgan umumbashariy muammolar bilan bog`liqdir. Ilmiy bilishning eng samarali usullarini aniqlash gnoseologiyada muxim o`rin egallab keldi. Har bir fan o`ziga xos bilish usullaridan foydalanadi.

Ilmiy bilish fakt va dalillarga, ularni qayta ishlash, umumlashtirishga asoslanadi. Ilmiy fakt va dalillar to`plashning o`ziga xos usullari mavjud bo`lib, ularni ilmiy bilish metodlari deyiladi.

7. Har bir narsa son-sanoqsiz xususiyatlarga ega, bu uning boshqa narsalar bilan o'xshashligini va ulardan farqlanishini ko'rsatadi. Biror narsaga xos xususiyatlar uni ikki tomondan tavsiflaydi: kimdir narsa nima ekanligini ko'rsatsa, boshqalari uning kattaligini bildiradi.

Biror narsa bu nima ekanligini, uning sifatini ko'rsatadigan xususiyatlarning umumiyligi. Biror narsa, uning o'lchamini tavsiflovchi xususiyatlarning umumiyligi miqdordir.

Har bir element o'ziga xos sifatga ega. Ammo u nafaqat o'ziga xos xususiyatga ega, balki boshqa narsalarga xos cheksiz ko'p boshqa fazilatlarga ham ega. Masalan, odam cho'zish, og'irlik, metabolizm, irsiyat va boshqalar xususiyatlariga ega. Bu fazilatlar nafaqat insonni, balki boshqa jismlarni ham xarakterlaydi, ular mohiyatiga ko'ra materiyaning sifatlari, umuman olganda materiya, umuman yashash, va hokazo. Biror ob'ektning sifati haqida gaplashganda, odatda ular har doim bir narsaga ega bo'lgan ma'lum bir ob'ektning sifatini anglatadi.

Sifat bilan bir qatorda har bir narsa miqdoriy xususiyatlarga ega, ular majburiy ravishda ma'lum hajmga, bir qism hajmga, massaga va boshqalarga ega. Jamiyatda, masalan, ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish munosabatlarining ma'lum darajada rivojlanishi, odamlar soni, ishlab chiqarilganlar soni mahsulotlar va hk.; kimyoviy modda bitta molekula, 100, 1000 molekula, bir gramm, bir kilogramm va hokazo miqdorida bo'lishi mumkin. Suv harorati 10 ° C, 20 ° C, 30 ° C va boshqalar bo'lishi mumkin, bino 1, 2, 3 va boshqalar. Fan rivojlanib borishi bilan hodisalarni sifat jihatidan tavsiflashdan aniq miqdoriy, matematik ko'rinishda ifodalashga o'tish mavjud. Suvni sovuqroq yoki kamroq sovuq deb tavsiflash boshqa narsa, va uni termometr bilan aniq o'lchash.

XIX asr boshlariga qadar. fizikada elektr energiyasi hodisalarini sifatli tavsiflash ustunlik qildi. Kelajakda, masalan, Ohm qonuni, Joule shaklida va hatto 60 - 70 yil ichida ifodalangan elektr hodisalarining miqdoriy xususiyatlari, o'zaro aloqalari haqidagi bilimlar. elektr hodisalarining matematik nazariyasida - Maksvellning elektrodinamikasi.

Nisbatan tinchlik bilan bog'liq holda, sifat har doim ma'lum bir barqarorlikka ega, miqdor mutlaq harakat bilan bog'liq, shuning uchun u doimo o'zgarib boradi - o'sib boradi, pasayadi. Biroq, miqdoriy tomonning o'zgarishi ma'lum chegaralar yoki chegaralarga ega. Bu yoki boshqa tanani ko'paytirish yoki kamaytirish mumkin, lekin cheksiz emas, xususan, bo'linish paytida bitta molekulaga yetib, biz yangi sifatga ega bo'lamiz. Xususan, bitta molekula suyuq, qattiq yoki gaz holatidami, deya olmaymiz. Bundan tashqari, har qanday material turli xil kuchlanish, siqish, kesish va hokazolarga bardosh berishi mumkin, ammo ma'lum chegaralarga qadar, ular yo'q qilingan materialni kesib o'tib.

Ushbu sifat doirasida mumkin bo'lgan miqdoriy o'zgarishlarning chegaralari o'lchov deyiladi. Har bir elementda sifat va miqdor birligi ifoda etiladigan ma'lum o'lchov mavjud.

Masalan, suyuqlikning normal bosimda suyuqlik darajasi 0 ° C dan 100 ° C gacha bo'lgan harorat chegarasida ifodalanadi.

Agar pastki chegara (0 ") buzilsa, suv muzga aylanadi, agar harorat yuqori chegaradan oshsa, suyuqlik bug 'holiga keladi. Bundan tashqari, natriy suyuqlik sifatida 97 ° C dan 880 ° C gacha, temir esa 1530 dan o S 2 840 o S gacha, volfram 3 370 o dan 4 830 gacha S. Kimyoviy va yadroviy jarayonlardagi tadbirlar yanada qat'iyroq, masalan, N - atom vodorod, H 2 - yangi sifat - molekulyar vodorod, H 2 O - yana bir yangi sifat - suv.

Yadro jarayonlarida, har bir birlik uchun yadroviy zaryadning oshishi yangi kimyoviy elementni yaratadi, yadroviy zaryad bu qismning 0,5 yoki boshqa qismiga ko'paymaydi. Bu elementar zaryaddir va agar u bir yoki boshqa butun son bilan kelsa yoki kamaysa, yangi element paydo bo'ladi.

O'lchov chegaralari kamroq aniqlanishi mumkin va atmosfera tugashi va sayyoralararo kosmos boshlanadigan bir kilometrgacha, masalan, mo''tadil, subtropik, tropik, iqlim zonalari chegaralari juda cho'zilgan va noaniq. Xuddi shu narsani fasllar haqida aytish mumkin: kunni, yoki kuz tugagan, qish boshlangan va hokazo hafta yoki oyni ko'rsatib bo'lmaydi.

8. Inkor — ketma-ket kelayotgan 2 bosqich (holat) oʻrtasidagi bogʻliqlik va vorislikni ifodalovchi falsafiy tu-shuncha. I. — obʼyektning oʻzgarishi sharti boʻlib, unda baʼzi elementlar shunchaki yoʻqolmay, balki yangi sifatda sakdanib qoladi. Keng maʼnoda — biror oʻzgarish, taraqqiyotni oʻz ichiga oluvchi muhim bosqich, lahza (moment)ni ifodalaydi. Olamdagi har qanday oʻzgarishda, albatta, I. lahzasi boʻladi, uni chetlab oʻtish mumkin emas. Mac, taraqqiyotning istalgan bir bosqichi ikkinchi bosqich uchun zamin tayyorlaydi.

9. Har qanday fanning o`ziga xos qonunlari va asosiy tushunchalari bo`ladi. Masalan, fizikada fizik qonunlar, og`irlik, tezlik, kuch kabi tushunchalarga juda ko`p duch kelish mumkin. Ularning aksariyati bu fan tarixida chuqur iz qoldirgan mashhur olimlarnining nomi bilan bog`langan. Masalan, fizikada Nyuton, Faradey, Avagadro va xokazo. Matematikani esa Pifagor, al-Хorazmiy, Karl Gausning qonunlarisiz tasavvur qilish kiyin. Хuddi shunday falsafaning fanlik makomini belgilaydigan asosiy tamoyillar, qonunlar va kategoriyalar tizimi ham bor. Ularni o`rganishdan avval, qonun va kategoriya tushunchalarining mazmunini aniqlab olish zarur. An’anaviy tavsiflarga ko`ra, «Qonun» falsafiy kategoriya sifatida narsa va hodisalar rivojlanishi jarayonidagi eng muxim, zaruriy, nisbatan barqaror, doimiy takrorlanib turuvchi, ichki o`zaro bog`lanishlar, aloqalar, munosabatlarning mantiqiy ifodasi ekanligini kurib utdik. Endi kategoriyalarning mohiyati va mazmuni bilan kiska tanishaylik.

Kategoriya o`zi nima? Bu so`z qadimgi yunon tilidan olingan bo`lib: «izohlash», «tushuntirish», «ko`rsatish», degan ma’nolarni anglatadi. Uning mazmunidagi bunday xilma-xillik qadimgi davrlardanok ilmiy tadqiqot yo`nalishiga aylangan.

Falsafa tarixida ularni birinchi bo`lib, Arastu ta’riflab bergan. U o`zining «Kategoriyalar» degan asarida ularni ob’ektiv vokelikning umumlashgan in’kosi sifatida qarab, turkumlashtirishga harakat qilgan. Хususan, uningcha quyidagi kategoriyalar mavjud: «mohiyat» (substansiya), «miqdor», «sifat», «munosabat», «o`rin», «vaqt», «holat», «mavke», «harakat», «azob-ukubat». Bu turkumlashtirish, o`z vaqtida ilmiy bilishda juda katta ahamiyatga ega bo`lgan. Keyinchalik Arastu «Metafizika» asarida «mohiyat», «holat» va «munosabat» kategoriyalarini ham izohlagan.

Umuman, kategoriyalarni falsafa tarixida ilmiy mavzu sifatida o`rganishni aynan Arastu boshlab berganligi e’tirof qilinadi. Ma’lumki, ungacha Yunonistonda ko`proqpolitika va ritorika (notiklik san’ati) fanlari sistemalashgan, ya’ni fan sifatida tizimga tushirilgan edi. Chunki usha davrda qo`shinni, mamlakatni va odamlarni boshqarish uchun siyosat va nutk madaniyati sirlarini bilish katta ahamiyatga ega bo`lgan. Ammo usha davrlarda falsafaning qonunlari, kategoriyalari va asosiy tayanch tushunchalari muayyan tizimga tushirilmagan, izchil bayon qilingan bilimlar sistemasi sifatida shakllantirilmagan edi. Хatto Yunonistonning mashhur olimi va mutafakkiri Suqrotni ham ana shunday, xali guyoki shakllanmagan fan bilan shug`ullangani va yoshlarni bu ilm yo`liga boshlab, ularning noto`g`ri tarbiyasiga sabab bo`lganlikda ayblagan ham edilar. Bu hol Suqrotning buyuk shogirdi Arastuning mazkur fanni aniq sistema tarzida ifodalashga kirishishi uchun to`rtki bo`lgan. Olim falsafaning qonun va kategoriyalarini birinchi marta sistemalashtirgan, ta’riflagan va falsafani fan darajasiga kotargan. Usha davrdan boshlab falsafa o`z qonunlari, tamoyillari, kategorial tushunchalariga ega bo`lgan fanga aylangan. Sharqda bu masalaga Forobiy, Beruniy va ibn Sinolar ham katta ahamiyat berganlar.

XVII-XIX asrlarga kelib, falsafiy kategoriyalar tahlilida yangi davr vujudga keldi. Хususan, I. Kant qarashlarida kategoriyalar «sifat» (reallik, inkor, chegaralash), «miqdor» (birlik, ko`plik, yaxlitlik), «munosabat» (substansiya va xususiyat, sabab va harakat, o`zaro ta’sir), «modallik» (imkoniyat va imkoniyatsizlik, vokelik va novokelik, zaruriyat va tasodif) tarzida izohlangan. Kantdan farqli ularok, Хegel esa mantiqiy kategoriyalarni: «borliq» (sifat, miqdor, me’yor), «mohiyat» (asos, hodisa, mavjudlik), «tushuncha» (ob’ektiv, sub’ektiv, absolyut G`oya) tarzida izohlagan.

Falsafa fanining kategoriyalari haqidagi turli qarashlarni umumlashtirib aytganda, ularning mantiqiy tushunchalar sifatidagi quyidagi tavsiflari bor: 1) ob’ektiv vokelikning in’ikosi; 2) narsa va hodisalarning o`zaro bog`lanish va aloqadorligini mantiqiy umumlashtiruvchi bilish usuli; 3) narsa va hodisalarning rivojlanishi bilan o`zgarib turuvchi mantiqiy tushuncha; 4) borliqning mavjudligidan kelib chiqadigan tarixiy — mantiqiy bilish darajalaridan biri. Ko`pchilik mutaxassislar kategoriyalar olam, undagi narsa va voqealar, ularning asosiy va takrorlanib turuvchi aloqadorligini ifodalaydigan keng mazmundagi tushunchalardir, degan fikrga qo`shiladilar. Bu ma’noda borliq, vokelik, harakat, makon, zamon, miqdor, sifat va boshqalar falsafaning ana shunday kategoriyalaridir.

Falsafada o`z xususiyatlariga ko`ra, «juft kategoriyalar» deb ataladigan; umumiy bog`lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalovchi tushunchalar ham bor. Ular narsa va hodisalarning muayyan yo`nalishdagi eng muxim, zaruriy, nisbatan barqaror, davriy takrorlanib turuvchi bog`lanish va aloqadorlik munosabatlarini ifodalaydi. Falsafa kategoriyalari mazmunidagi ichki birlik, bog`lanish, aloqadorlik va munosabatlarning yaxlitligi bilish jarayonining o`zluksizligini ta’minlaydigan umumiy qonuniyat tarzida vujudga kelgan.

Aloxidalik, xususiylik, umumiylik. Ular narsa va hodisalarning rivojlanish jarayonidagi makon-zamon munosabatlarini konkret tarzda namoyon qiladi. Umumiylik – olamdagi aloxida, individual tarzda namoyon bo`layotgan narsa – hodisalarning turfa, xilma-xil umumlashtiruvchi xossa hamda xususiyatlarning mushtaraklashgan holda namoyon bo`lishidir. Aloxidalik va umumiylik o`rtasidagi bog`lanish, aloqadorlik va munosabat «xususiylik» kategoriyasi orqali ifodalanadi. Birinchidan, bu kategoriyalarning mazmuni olamning birligi, ularning mantiqiy ifodasi konkretlik bo`lib xisoblanadi. Ikkinchidan, «aloxidalik», «xususiylik», «umumiylik» narsa va hodisalarning makon-zamon konkretligini ifodalaydigan, nisbatan mustaqil mantiqiy tushunchalar tarzidagina namoyon bo`lishi mumkin. Zero, ularning nisbatan mustaqilligi, ichki birligining namoyon bo`lish shaklidir.

Falsafiy adabiyotlarda, bilishning umumiy tendensiyasini aloxidalikdan xususiylikka va shu bosqich orqali umumiylikka o`tish tarzida yoki aksincha, izohlash keng tarqalgan. Vaholanki, falsafiy bilishning asosiy xususiyati va maqsadi har qanday aloxidalikning individual xususiyatlarini umumiylikdan farqlashdan iboratdir. Masalan, bozor iqtisodiyoti munosabatlariga o`tish jamiyat taraqqiyotining umumiy qonuniyati bo`lsa ham, bu jarayon turli ijtimoiy-tarixiy makon va zamonda har bir davlat uchun o`ziga xos bo`lgan modelni taqozo qiladi. Aloxidalikning umumiylikdan farqini aniqlash asosida, maxsus usul va vositalarini qullash bozor strategiyasi va taktikasining milliy xususiyatlarini belgilashga yordam beradi.

Aloxidalik yoki, ba’zi falsafiy adabiyotlarda ko`rsatilganidek, yakkalikni muayyan xossa hamda xususiyatga ega bo`lgan narsa va hodisalarning makon va zamondagi chegaralangan konkret holati, boshqacha qilib aytganda, har qanday hodisa va narsaning ichki sifat muayyanligi, individualligi deyish mumkin.

Antik falsafada aloxidalik kategoriyasining mazmuni muayyan turg`unlikka ega bo`lgan birlik sifatida qaralgan (Aflotun, Arastu). Хegel, aloxidalikni voqealarning zaruriy shakli, makon va zamondagi tafovutlarning namoyon bo`lish momenti sifatida qaraydi.

Falsafada milliylik va umuminsoniylik masalasida aloxidalikning umumiylikdan farqini mutloqlashtirish natijasida muayyan qarashlar vujudga kelishi mumkin (Bu xaqda «Osiyotsentrizm» va «Yevropatsentrizm» to`g`risida eslash kifoya).

Vaholanki, umuminsoniyat sivilizatsiyasining tadrijiy rivojlanishida muayyan ichki birlik mavjud bo`lib, madaniyat tarixida har bir xalq, millat o`z o`rni va ahamiyatini namoyon qiladi. Shuning uchun umuminsoniyat sivilizatsiyasi targ`ibidagi milliy madaniyatni mutloqlashtirish, muayyan siyosiy manfaatlarga asoslangan bo`lib, buyuk davlatchilik, shovinistik qarashlardan boshqa narsa emas. Bu ХХ asrning 30-yillarida fashizm mafko`rasini shakllantirgan asosiy sababalardan biri edi.

Aloxidalikni, umumiy qonuniyatlar targ`ibidagi, elementlarning individual rivojlanish jarayoni sifatida olib qarash kerak. Chunki har qanday umumiylik, dastlab vokelikning aloxidaligi tarzida vujudga keladi. Shunga ko`ra, har qanday sistema o`z targ`ibidagi nisbatan yangi, aloxida hodisalarning individual rivojlanishisiz sodir bo`la olmaydi. Shunday qilib, aloxidalik vokelik rivojlanishining xilma-xil shakllarini vujudga keltiradi.

Narsa va hodisalarda aloxidaliklarning konkret xususiyatlari o`rtasidagi bog`lanishlar, bir tomondan, umumiylikni namoyon qilish bilan bir qatorda, ularning muayyanligi va mazmunini ham belgilaydi. Ikkinchi tomondan esa, umumiylikning konkretligi aloxidaliklar sistemasi tarzida namoyon bo`ladi. Bu sistemaga strukturali yondashish bilishning nisbatan tulakonli bo`lishini ta’minlaydi. Masalan, muayyan jamiyatdagi kishilarning ijtimoiy munosabatlari o`ziga xos bo`lgan yo`nalishlarini vujudga keltirgan. Ya’ni, iqtisodiy, huquqiy, siyosiy, diniy ekologik va boshqa shu kabi ijtimoiy munosabatlar umumiy madaniyat targ`ibida «iqtisodiy madaniyat», «huquqiy madaniyat», «siyosiy madaniyat», «ekologik madaniyat» va boshqa nisbatan mustaqil yo`nalishlarga asos bo`lgan. Bu madaniyat yo`nalishlari nisbatan mustaqil bo`lsa ham, bir-birini taqozo qiladi. Ularning ichki birligi va rivojlanish tendensiyasi umuminsoniyat sivilizatsiyasi manfaatlaridan kelib chigkan bo`lib, umumiy taraqqiyot darajasiga mos keladi.

Falsafaning bu kategoriyasi bilan «butun», «qism» «struktura», «sistema», «element», kategoriyalari o`rtasida uzviy bog`liqlik va muayyan farqlar mavjud. Ya’ni «aloxidalik», «xususiylik», «umumiylik» narsa va hodisalar rivojlanish jarayonidagi bog`lanish, aloqadorlik munosabatlarining yaxlitligini nisbatan mustaqil ifodalash bo`lsa, «butun», «qism», «struktura», «sistema», «element», kategoriyalari esa, ularning makon va zamondagi bog`lanish munosabatlarini jarayon tarzida ifodalashdir. Shu nuqtai nazardan, butunni – umumiylik, qismni yoki elementni – aloxidalik tarzida olib qarash holatlari uchraydi. Shuningdek, muayyan o`xshashlik bo`lishiga qaramasdan, sistemani umumiylik tarzida kabo`l qilish mumkin emas. Bunda sistema turli darajadagi umumiyliklarning majmui ham bo`lishi mumkin. Umuman, narsa va hodisalarni targ`ibiy jixatdan «butun», «qism», element»larga ajratish bilishga xos nisbiy hodisa bo`lib, uning samaradorligini ta’minlaydigan zaruriy shartdir. Shunga ko`ra, yuqorida aytilgan har ikkala kategoriyalar tizimi bilishning bosqichi sifatida emas, balki usuli sifatida olib qaralishi kerak.

10. Jamiyat — kishilarning tarixan qaror topgan hamkorlik faoliyatlari majmui. Jamiyatdagi hamma narsa (moddiy va maʼnaviy boyliklar, insonlar hayoti uchun zarur boʻlgan shart-sharoitlarni yaratish va boshqalar) muayyan faoliyat jarayonida amalga oshadi. Insonlar faoliyati va ular oʻrtasidagi ijtimoiy munosabatlar Jamiyatning asosiy mazmunini tashkil etadi. Bular ishlab chiqarish, oilaviy, siyosiy, huquqiy, axloqiy, diniy, estetik faoliyatlari va ularga moye keluvchi munosabatlardir. Jamiyat moddiy ishlab chiqarishsiz boʻlmaydi. Unda insonlarning oziq-ovqat, kiyim-kechak, uy-joy va boshqaga boʻlgan ehtiyojlari qondiriladi. Jamiyatda jamiyatning tabiat bilan oʻzaro taʼsiri namoyon boʻladi. Odamlar oʻzining moddiy ishlab chiqarish faoliyatida irodasi va ongiga bogʻliq boʻlmagan holda ishlab chiqarish munosabatlariga kirishadi. J. taraqqiyoti tabiiy-tarixiy, qonuniy jarayondir. Moddiy ishlab chiqarish J.ning ijtimoiy tuzilishi, yaʼni muayyan ijtimoiy qatlam, toifa va guruhlarning rivojlanishiga bevosita taʼsir koʻrsatadi. J.da turli qatlam va toifalarning mavjudligi mehnat taqsimoti, shuningdek, ishlab chiqarish vositalariga boʻlgan mulkchilik munosabatlari, jamiyatda yaratilgan moddiy boyliklardan oladigan ulushiga bogʻliq. Bular J.dagi kishilarning faoliyati hamda daromadiga qarab turli kasbiy va ijtimoii guruhlarga ajralishining negizidir. J. hayoti iqtisodiy, ijtimoiy, siyosiy, madaniy-maʼnaviy sohalarga ajraladi. Iqtisodiy soha moddiy boyliklarni ishlab chiqarish, taqsimlash, ayirboshlash va isteʼmol qilishni oʻz ichiga oladi. Unda mamlakatning xoʻjalik hayoti tashkil etiladi, uning turli tarmoqlarining oʻzaro bogʻlikligi hamda xalqaro iqtisodiy hamkorlik amalga oshiriladi Bu J. taraqqiyoti uchun eng asosiy sohadir. Ijtimoiy soha J.dagi ijtimoiy guruhlar, tabaqalar, toifalar hamda milliy birliklar, ularning ijtimoiy hayoti va faoliyatini uygʻunlashtiradi (qarang Ijtimoiy guruhlar). Siyosiy soha turli ijtimoiy toifa va guruhlar, milliy birliklar, siyosiy partiyalar va harakatlar, jamoat tashkilotlarning oʻz siyosiy faoliyatini amalga oshiruvchi makondir. Ularning faoliyati J.dagi oʻrnatilgan siyosiy munosabatlar asosida oʻz siyosiy manfaatlarini amalga oshirishga qaratiladi (qarang Jamiyatning siyosiy tizimi). Maʼnaviy sohada kishilar turli maʼnaviy qadriyatlarni yaratadi, tarqatadi va Jamiyatning turli qatlamlari tomonidan oʻzlashtiriladi. Bu soxaga adabiyot, sanʼat, musiqa asarlari bilan bir qatorda kishilarning bilim saviyasi, fan, axloqiy meʼyor va umuman olganda, Jamiyathayotining maʼnaviy mazmunini tashkil qiluvchi narsalar kiradi (qarang Maʼnaviyat).

11. Birinchidan, tsivilizatsiya nazariy jihatdan madaniyatdan kattaroq bo'lib, unda butun tsivilizatsiya yagona madaniy birlikni qamrab olishi mumkin. Sivilizatsiya madaniyatdan kattaroq bir ob'ektdir, chunki u muayyan hududda yashaydigan jamiyatning murakkab shakli, uning boshqaruv shakllari, me'yorlari va hatto madaniyati. Shunday qilib, madaniyat - bu butun bir tsivilizatsiyaning bir qismidir. Masalan, Misr tsivilizatsiyasi yunon tsivilizatsiyasining yunon madaniyati kabi Misr madaniyatiga ega.

Madaniyat odatda tsivilizatsiya ichida mavjud. Shu munosabat bilan har bir tsivilizatsiya nafaqat bitta, balki bir nechta madaniyatlarni o'z ichiga olishi mumkin. Madaniyat va tsivilizatsiyani taqqoslash, til va u ishlatilayotgan mamlakat o'rtasidagi farqni ko'rsatishga o'xshaydi.

Madaniyat o'z-o'zidan mavjud bo'lishi mumkin, tsivilizatsiyani ma'lum bir madaniyat bo'lmasa, tsivilizatsiya deb atash mumkin emas. Bu aloqa vositasidan foydalanmasdan qanday qilib millat o'zicha yashashi mumkinligini so'rashga o'xshaydi. Shu sababli, tsivilizatsiya, u qanchalik oz bo'lsa ham, madaniyatsiz bo'lsa, bo'sh qoladi.

Madaniyat moddiy narsaga aylanishi mumkin va u ham bo'lmagan narsa bo'lishi mumkin. Madaniyat, agar u muayyan madaniyatga ega bo'lgan odamlarning e'tiqodlari, urf-odatlari va amaliyotlarining mahsuli bo'lsa, jismoniy materialga aylanishi mumkin. Ammo tsivilizatsiyani bir butun sifatida ko'rish mumkin va u ko'proq yoki kam seziladi, garchi madaniyat kabi uning asosiy tarkibiy qismlari nomoddiy bo'lishi mumkin.

Madaniyat shu usulda avloddan-avlodga o'rganilishi va o'tishi mumkin. Til va aloqa vositasi bilan madaniyatning ma'lum bir turi rivojlanib, hatto boshqa guruh odamlar tomonidan meros bo'lib o'tishi mumkin. Boshqa tomondan, tsivilizatsiya faqat til orqali o'tishi mumkin emas. Murakkabligi va o'lchamlari tufayli siz tsivilizatsiyaning barcha xom ashyolarini to'liq ulashish uchun topshirishingiz kerak. U faqat o'sadi, yomonlashadi va oxir-oqibat, agar uning barcha bo'linmalari muvaffaqiyatsiz bo'lsa.

12. Qadriyat — voqelikdagi muayyan hodisalarning umuminsoniy, ijtimoiyaxloqiy, madaniymaʼnaviy ahamiyatini koʻrsatish uchun qoʻllanadigan tushuncha. Inson va insoniyat uchun ahamiyatli boʻlgan barcha narsalar, mas, erkinlik, tinchlik, adolat, ijtimoiy tenglik, maʼrifat, haqiqat, yaxshilik, goʻzallik, moddiy va maʼnaviy boyliklar, anʼana, urf-odat va boshqalar Q. hisoblanadi. Ijtimoiy fanlarning qaysi sohasida Q.ga doir tadqiqot olib borilgan boʻlsa, bu tushunchaga shu jihatdan taʼrif berishga intilishgan.

Holbuki Q. aksiologiyaga xos kategoriyadir. Q.ni aksiologiya nuqtai nazaridan talqin qilish uni kategoriya sifatidagi mohiyati, mazmuni, obʼyektiv asosi, namoyon boʻlish shakllari va xususiyatlarini oʻrganish imkonini beradi. Q. kategoriyasi faqat buyum va narsalarning iqtisodiy qimmatini emas, jamiyat va inson uchun biror ahamiyatga ega boʻlgan voqelikning shakllari, holatlari, narsalar, voqealar, hodisalar. talab va tartiblar va boshqalarning qadrini ifodalash uchun ishlatiladi. Ijtimoiy jarayonlar taʼsirida kishilarning Q.lar toʻgʻrisidagi qarashlari oʻzgarib boradi. Tarixiy zaruriyatga qarab goh u, goh bu Q. ijtimoiy taraqqiyotning oldingi safiga chiqadi. Mas, yurtni yov bosganida — ozodlik, imperiya hukmronligi nihoyasida — istiklol, urush davrida — tinchlik, tutqunlikda — erkinlik, kasal yoki bemorlikda — sihatsalomatlikning qadri oshib ketadi. Q.lar ijtimoiytarixiy taraqqiyot mahsuli sifatida oʻz tarixiy ildizi, rivoji, vorislik jihatlariga ega. Q.lar mehnat, ishlab chiqarish sohasidagi faoliyat, insonlar oʻrtasidagi munosabatlar uchun foyda keltiradigan narsalar, hodisalar, xattiharakatlar majmuasi sifatida yuzaga kelib, ayrim kishilar, ijtimoiy guruhlar faoliyati, xattiharakatini maʼlum yoʻnalishga buradigan, tegishli meʼyorga soladigan maʼnaviy hodisaga aylanadi. Q.lar umumbashariy, milliy, shaxsiy boʻlishi mumkin. Olam, tabiat va jamiyatning eng muhim tomonlarini, qonunqoidalarini, aloqadorliklarini ifodalaydigan Q.lar umumbashariy xususiyatga ega. Bunday Q.lar oʻz ahamiyatini yoʻqotmaydigan, abadiy Q.lardir. Muayyan bir elat, millat, xalqning hayoti, turmush tarzi, tili, madaniyati, maʼnaviyati, urf-odat va anʼanalari, oʻtmishi va kelajagi bilan bogʻliq Q.lar milliy Q.lardir. Inson, uning faoliyati, turmush tarzi, eʼtiqodi, umr maʼnosi, odobi, goʻzalligi bilan bogʻliq Q.lar shaxsiy Q.lardir. Q.lar komil insonni tarbiyalashda muhim omil boʻlib xizmat qiladi.

13. Inson - falsafaning bosh mavzusi. Insonning yaralishi, moxiyati va jamiyatda tutgan o'rni falsafiy muammolar tizimida muhim o'rin tutadi. Turli falsafiy ta'limotlarda bu masalalar turlicha talqin etib kelingan. Shunday bo'lipsh tabiiy ham edi, chunki inson moxdyatan ijgimoiy-tarixiy va madaniy mavjudot sifatida har bir yangi tarixiy sharoitda o'zligini chuqurroq an-glashga, insoniy mohiyatini ro'yobga chiqarishga intilaveradi.

Suqrotning «O'zligingai bil» degan xdkmatli so'zi har bir tdrixiy davrda yangicha ahamiyat kasb etadi. Insonda butun olam va jamiyatning mohiyati mujassamlashgandir. Ulug' mutasavvuf Abdulxoliq G'ijduvoniy insonni «kichik olam» deb hisoblagan. Falsafada baxs yurigiladigan barcha masalalar inson muammo-siga bevosita daxldordir. Umuman olganda, insonga daxddor bo'lmasa, unga foyda keltirmasa, jamiyatning og'irini yengil Qilmasa, unday fanning keragi bormikan? Shu ma'noda, inson, avvallo,o'zi uchun zarur bo'lgan fanlarni, ilmlar va bilimlar tizimshi yaratgan.

Tabiat, madaniyat, siyosat, sivilizatsiya, bilish kabi masalalar inson manfaatlari va insoniy moxdyatning namoyon bo'lish shakllaridir. Ularning barchasi inson tabiati va Mohiyati bilan bog'liqdir.

Falsafa insonni olamning tarkibiy qismi sifatida o'rganadi. Inson shunday murakkab kab va ko'p qirrali mavjudotki uning mohiyati yaxlit bir butunlik sifatida inson, individuallik tushunchalari orqali ifodalanadi. Bu tushunchalar bir-biriga yaqin va ma'nodosh bo'lsa ham, bir„ biridan farqlanadi.

Inson - o'zida biologik, ijtimoiy va psixik xususiyatlarni mujassamlashtirgan ongli mavjudot. Insonning biologik xususiyatlari ovqatlanish, himoyalanish, zurriyot qoldirish sharoitga moslashish kabilar xos.

Inson boshqa mavjudotlardan soqial xususiyatlari bilaa ajralib turadi. Chunonchi, til, muomala, ramziy belgilar, bilim, ong, mahsulot ishlab chiqarish, taqsimlash, iste'mol qilish, boshqarish, o'z-o'zini idora etish, badiiy ijod, axloq, nutq, tafakkur, qadriyatlar, tabu (ruxsat va ta'qiqlash) shular jumlasidandir.

Insonning psixik xususiyatlariga ruhiy kechinmalar, hayratlanish, g'am-tashvish, qayg'u, iztirob chekish, zavqyaanish, kayfiyat kabilar kiradi.

Inson shu xususiyatlari orqali yaxlit bir tizimni tashkil etadi. U yaxlit mavjudot sifatida o'z extiyojlarini qondiradi va insoniyat davomiyligini ta'minlaydi. Insonga xos bo'lgan biologik xususiyaglarni ijgimoiy xususiyatlardan ustun qo'yish yoki psixologik xususiyatlarni bo'rtgirish uning mohiyatini buzib talqin etishga, bir yoqlamalikka olib keladi.

Falsafa tarixida inson to'g'risidagi ta'limotlarda biolo-gazm, soqiologizm, psixologizm kabi yo'nalishlari vujudga kelgan. Biologazm insonning tabiiy-biologik xususiyatlariga, soqiologizm insonning ijgimoiy xususiyatlariga, psixologizm esa, ma'naviy, ruhiy, psixologik xususiyatlariga* bir yoqlama yondashshpga asoslangan edi.

Insop tarixning yaratuvchisi sifatida tabiat taraqqiyotidagi uzluksizlikni ta'minlaydi. U o'z bilimi, tajribasi va yutuqiarini kelgusi avlodlarga meros qilib qoldiradi; tabiat va jamiyatni qayta quradi va takomillashtiradi. Inson o'z aqii tufayli butushkoinot, tabiat taraqqiyotida buyuk yaratuvchi kuch sifatida namoyon bo'ladi, o'z tarixini yaratadi, uni avaylab-asraydi. Inson faoliyati va tajribalari jamiyatning tako-Millashuvi va kishilarning har tomonlama kamol topshpi uchun manba bo'lib xizmat qiladi.

Tabiat va jamiyatdagi o'rni va ahamiyati, yaratuvchilik Mohiyati, oliy mavjudot ekani, vorislikning davomiyligsh^i ta'minlashi barcha ijobiy va foydali nuqtalarni saqlashi va tarib etishi kabi xususiyati va qobiliyagi tufayli insoq muqaddqas va tabarruk qadriyat hisoblanadi. Antrolologaya insondagi insoniylikning namoyon bo'lish va rivojlanishini ruh bilan bog'laydi. Ayrim tadqiqotchilar insonga xos bo'ltan biror-bir xususiyatga alohida urg'u bergan va shu orqali insoniy mohiyatni ochib berishga harakat qilgan. Masalan, I. Kant insondagi axloqiy jihatlarga ko'proq e'tibor bergan va uni ezgulikni yovuzlikdan farklovchi mavjudod sifatida ta'riflagan. Vladimir Solovyev insonning bosh mavjudotlardan farqini uyalish, achinish va oliy kuchlar sininish kabi xususiyatlarda, deb bilgan. Uning fikricha, inson o'zining tuban mayllari va gunohlaridan uyalib qobiliyatiga ega. Faqat odamlarga emas, balki butun tiriik jonga achinish va muqaddas kuchlarga sishnish insongagina xos.

Inson tabiati - g'oyat murakkab. Unda hayvoniy va ilohiy sifatlar mujassamlashgan. Lekin u - hayvon ham, farishga ham emas. Insoniy ruh va ma'naviyat uni boshqa mavjudotlarda yuqori darajaga ko'taradi. Insonni o'rganadjan fan - antrolologiya deb yuritiladi, karash ham biryoqlamalikka olib kelishi, yetilgan ijtimoiy muammolar moxiyatini to'g'ri tushunishga xalaqit berishi mumkin. Mamlakatimizda shakllanayotgan milliy g'oya va milliy mafkura insonga biryoqlama qarashlarga zid ravishda, undagi moddiylik va ma'naviylikni uyrunlapggirishni taqozo etadi. Bozor iqtisodiyoti kishilarning farovon, boy - badavlat, mulkdor, barcha qulayliklarga ega bo'lishini inkor etmaydi. Aksincha, ularni tadbirkor, uddaburon va mehnatsevar bo'lishga rag'batlantiradi. Yuksak ma'naviyatgina inson ehtiyojlarini oqilona qoldirishga, ijgimoiy adolat o'rnatib, saxiy va olihimmat bo'lishga undaydi.

Antrolologiya insonning ma'naviy olamiga chuqurroq kirib borish orqali olam mohiyatani bilish mumkin, degan g'oyani ilgari suradi. Islom Karimov ta'rifiga ko'ra, ma'naviyat (ruh) insonni axloqan poklaydigan, iymon-e'tiqodini mustahkamlaydigan, ezgulikka undaydigan botiniy kuchdir. Yuksak ma'naviyatda haqiqiy insoniy mohiyat mujassamdir. Insonning olijanob fazilatlari yetuk shaxslar timsolida o'z aksini topadi. Insonga xos bo'lgan barcha xususiyatlar shaxs faoliyatida, uning jamiyatda tutgan o'rnida, uning o'z moddiy va ma'naviy darajaga ko'taradi.

Antrolologiya inson mohiyatshsh, uning tabiat va jamiyatdai unnsh jamiyagda tushsh urnida, uning moddiy ma'naviy o'rnini, o'ziga xos xususiyatlarini o'rganish bilan shugullanad ehtiyojlarini qondirishida, muayyan mafkurani amalga oshirish Antrolologiyada inson mohiyatini to'laroq ochish uchun ko'rinadi «ong», «shaxs», «ruh» tushunchalari qo'llanadi. «Men» - inson Iaxsning shakllanishi va rivojlanishida tarixiy shart-ning o'zligini tashqi olamdan, real borliqqan farqlanadi. «Men» ong tufayligina o'zini boshqa borliqdan farqlaydi. Boshqa narsalar insonga begona voqyelik bo'lib tuyuladi. Xar insonning mustaqilligini ifoda etadi.

Inson o'z hayoti davomida tana va ruh qondirishga intiladi. Tana ehtiyojlarini qondirir borliganing birlamchi sharti hisoblanadi ma'nosi fakdt moddiy ne'matlardan baxramand bo'lish, lazzatlanish, boylikka ruju qo'yishdan iborat ema Inson ruxi ham o'ziga xos oziqqa ehtiyoj sezadi. Shu bois un ma'rifatparvarlik, odamiylik, odillik, rahm-shafqat, diyonat vijdon, oliyhimmatlik, vatanparvarlik kabi ma'naviy fazilatlar shakllanadi. Yuksak ma'naviyat insonni ruhan poklash iymon-e'tiqodini mustahkamlaydi.

Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar inson ma'naviy-ruhiy jihatdan kamol toptirshpga qaratilgandir. Insonnshp: ma'naviy ehtiyojlarini uning tabiiy-moddiy manfaatlaridan yaratish, unga faqat ilohiy mavjudot sifat sharoit, ayniqsa, g'oya va mafkura muhim o'rin tutadi. Bozor munosabatlariga o'tish davrida vujudga kelgan muammo va vazifalar yangi barkamol insonni voyaga yetkazipshi taqozo etdi. Unga xos fazilat va sifatlar Prezident Islom Karimov asarlarida asoslab berilgan. Bozor iqtisodiyoti inson ehtiyojlarini to'laroq qondirish, uning qobiliyati, ijtimoiy faolligini yanada kuchaytirish Uchun keng imkoniyatlar yaratdi. Bular quyidagilardir:

- mexnatni tashkil etish usul va shakllarining o'zgarganligi;

- mehnatga yangacha munosabatni rag'batlantirishga yordam beruvchi omidlar;

- o'z qobiliyati, qiziqishlariga mos bo'lgan faoliyat turlarini tanlash imkoniyatining yaratilganligi;

- shaxs tadbirkorligi va ishbilarmonligining qo'llab-quvvatlanishi;

- turli mulk shakllarining vujudga kelganligi;

- shaxs erki va huquqlarining kengayganligi;

- davlat va jamoat ishlarida qatnashish imkoniyatlarning yaratilganligi;

- demokratik qadriyatlar rivoji;

- ma'naviy meros va madaniyat yutuqshrvdan erkin foydalanish imkoniyatining yaratilganligi kabilardir.

Ular shaxsning moddiy va ma'naviy ehgiyojlari qondirshqqa, uning komil inson sifatqqa rivojlashshq muhim ahamiyatga egadir. Mustaqillik yillarida amalga oshirilayotgan barcha islohotlar inson manfaatlari, uning maqsadlari ro'yobga chiqishi ta'minlashga, uning barkamol sifatlar kasb etshpiga qaratilgandir. Shaxs islohot natijalar dan baxramand bo'luvchigina emas, balki ularni sobitqadamlik bilan amalga oshiruvchi kuch sifatida ham yangalanish jarayonn o'zgaradi, yuksaladi, qadr-qimmat topadi va e'zozlanadi.

Insonning jamiyatidagi o'rni, qadr-qimmati borasida mill istiklol o'z oldiga quydagilarni maqsad va vazifa qilib qo'yadi:

- insonning qadr-qimmatini joyiga qo'yshn;

- inson uchun baxtli hayot sharoitlarini yaratish;

- insonning o'zligini anglashi, ijgimoiy burch va vazifalarini ado etishi, sog'lom avlodlar uzluksizligini ta'minlashi, kelgusi avlodlarga yaxshi xotiralar qoldirshpi va iymon e'tiqodi butun bo'lishi uchun qulay sharoitlar yaratish.

Bunday imkoniyatlarni amalga oshirishga xalaqit berish nuqsonlar ham inson tabiati bilan bog'liqdir. Hozirga, inson to'g'risidaga falsafiy ta'limot va qarashlarda, asos uning ijobiy xususiyatlariga, yaratuvchanligiga ko'proq e'tibor berib kelindi. Keyingi vaqtlarda inson borlig'ining s jihatlari ham taxdil qilina boshlandi.

Mustaqillik yillarida inson tabiatini chuqurroq ko'rgan va undagi salbiy mayllarni bartaraf etishga yordam beradi falsafiy qarashlarga ehtiyoj vujudga keldi. Shuni bilish joizki, ayrim kishilar millat, Vatan, xalq manfaatlarita erishishda jamiyatdagi mavjud qonun-qoida va me'yorlarii poymol etib, ko'proq g'arazli maqsadlarini amalga oshirishga turli ixtiloflarni keltirib chiqarishga harakat qiladi. Shunday niyatlar yo'lida hatgo jinoiy guruxlarga birlashad jamiyat taraqqiyoti uchun muhim ahamiyatga ega bo'lgan davlat turlarini amalga oshirishga to'sqinlik qiladilar. Shuning uchun ular milliy totuvlik, tinchlik va barqarorlikka raxna soladi ma'naviy-axloqiy muhitni buzadi, kishilarning ijtimoiy adolatga bo'lgan ishonchini susaytiradi, barkamol insonni yetkazishga qarshilik ko'rsatadi. Ular turli ziddiyatlarni keltirib chiqaruvchi firibgarlar, hokimiyatga intiluvchi ekstremistlar, korrupsiya va jinoyatchilik olami vakillari, giyohvand, poraxo'r, terrorchi va shuxratparastlar kabi jamiyat uchun noxush odamlardir. Insonni falsafiy bilish va tahlil etishda ana shunday kishilar mavjudligini e'tiborga olish muhimdir. Demokratik yasamiyat inson huquqlarini ta'minlashni o'z oldiga maqsad qilib qo'yar ekan, bunday kishilarni tarbiyalashga, ularni ij-gimoiy foydali mehnatga jalb etishga, kipshlar ongida milliy manfaat va ijtimoiy qadriyatlarni rivojlashirishga alohida e'tibor beradi.

Shaxs erkinligi va tarixiy zarurat bir-biri bilan uzviy bog'liq tushunchalardir. Mamlakatimizning taraqqiyot yo'lida paydo bo'lgan qiyinchilik va muammolar mohiyatini anglash sni o'z bilimi va mahoratini oshirishga, yuksak g'oyalarga diq bo'lib yashash va ularni jadal amalga oshirishga uvdaydi. Bozor munosabatlariga o'tish sharoitida inson iliyatlari to'laroq namoyon bo'ladi. Ijtimoiy tabaqalanish jarayonida kishilarning boy va qashshoq guruxlarga ajralishi biiy qonuniy jarayondir. O'zbekistonda amalga oshirilayotgan moddiy islohotlarning eng muxdm xususiyati aholining muayyan qismining ijtimoiy himoyalanishida, ko'p bolali, nafaqaxo'rlar, talabalar va nogironlarning davlat tomonidan himoyalanganida, ijtimoiy adolatning qaror topishida namoyon bo'lishi. Kishilarning boqimandalik kayfiyati, tafakkur turg'unligidan ozod bo'lishlari, o'zgargan yangi moddiy sharoitga moslashishlari, o'z bilimi va mahoratini shirishlari uchun gamxo'rlik qilshp iqtisodiy islohotlarning insonparvarlik yo'nalishga ega ekanligidan dalolat beradi. moddiy islohotlar va bozor munosabatlariga o'tish sharoiti aholini kuchli ijtimoiy xdmoyalash tamoyili Prezident Karimov tomonidan ishlab chiqilgan o'zbek modelining jihatlaridan biridir. Inson mohiyatini falsafiy bilish ulkan tarbiyaviy axamiyatga ham ega. Inson falsafasi har bir yangi tarixiy davlat inson mohiyati, uning jamiyatda tutgan o'rni va ahamiyatini chuqurroq anglashga yordam beradi. Insonga xos xususiyat va sifatlatlarni bilish orqali talaba o'zida shunday sifatlarni shakllantirishga intiladi.

Bunday fazilatlar falsafa va boshqa ijtimoiy fanlar o'rganish va umuman, ta'lim-tarbiya jarayonida shakllanadi. ' monavshg bilim va yuksak insoniy fazilatlarni egall; orqali O'zbekistonda ozod va obod jamiyat qurish vazifala uyg'unligini ta'minlashga erishish butun ta'lim-tarbiya iq mizning bosh mezoni va uning oldida turgan muhim vazifadi

15. Umumbashariy mummolar, asosiy sohalari va ularning xususiyatlari. “Hozirgi davrning global muammolari” tushunchasi 1960-yillar oxiri – 1970-yillarning boshlarida keng tarqaldi va shundan beri ilmiy va siyosiy muomalahamda ommaviy ongdan mustahkam o‘rin oldi. Aksariyat hollarda u global sanalmagan voqealar va hodisalarga nisbatan qo‘llaniladigan atama sifatida ishlatiladi. Bunday holga milliy va umumbashariy ahamiyatga molik voqealar tenglashtirilganida, masalan, muayyan bir mamlakatning ijtimoiy muammolarini nazarda tutib, ular “global” deb nomlangan holda duch kelish mumkin.

Etimologik jihatdan “global” atamasi, “globallashuv” atamasi kabi, er kurrasi bilan bog‘liq. Ayni shu sababli butun insoniyat manfaatlariga daxldor muammolarni ham, dunyoning turli nuqtalaridagi har bir ayrim insonga tegishli bo‘lgan, ya’ni umuminsoniy xususiyat kasb etadigan muammolarni ham “global” deb nomlash odat tusini olgan. Ular jahon iqtisodiy va ijtimoiy rivojlanishining muhim ob’ektiv omili sifatida ayrim mamlakatlar va mintaqalarning rivojlanishiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Ularni echish aksariyat davlatlar va tashkilotlarning kuch-g‘ayratini xalqaro darajada birlashtirishni nazarda tutadi. Ayni vaqtda global muammolarning echilmay qolishi butun insoniyat kelajagi uchun halokatli oqibatlarga olib kelishi mumkin.

Insoniyat jamiyatining taraqqiyoti hech qachon vahech qaerda oson, beto‘siq kechmagan. Har doim va hammadavrlarda jamiyat oldida muayyan muammolar ko‘ndalang bo‘lib turgan. Bular, bir tomondan, tabiat stixiyasining natijasi o‘laroq namoyon bo‘ladigan er silkinishlari, suv toshqinlari, qurg‘oqchilik, quyoshradiatsiyasi o‘zgarishi bilan bog‘liq turli epidemik kasalliklar va hokazolar bo‘lsa, ikkinchi tomondan,inson faoliyati natijasida yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy-madaniy hayotga oid bo‘lgan antropogen muammolardir.

Jahon taraqqiyotiga, jumladan xalqaro munosabatlarga nisbatan turli ta’sirlarning kuchayishi oqibatida global muammolar majmualari paydo bo‘lmoqda. Bu muammolarni quyidagi guruhlarga bo‘lish mumkin:

• Ijtimoiy-siyosiy harakterdagi muammolar: yadro urushining oldini olish, qurollanish poygasini to‘xtatish, mintaqaviy davlatlararo ixtiloflarni bartaraf etish, umumiy xavfszlik tizimini tashkil etish, xalqlar o‘rtasidagi o‘zaro ishonchni mustahkamlash vositasida tinchlikni qo‘llab-quvvatlash.

  
  

• Ijtimoiy-iqtisodiy muammolar: zaif rivojlanishga va u bilan bog‘liq bo‘lgan qashshoqlik va madaniy qaloqlikka barham berish, jahon yalpi mahsulotini samarali tarzda ishlab chiqarish va takror ishlab chiqarishni ta’minlash, energetika, xom-ashyo va oziq-ovqat inqirozlarini bartaraf etish yo‘llarini topish, rivojlanayotgan mamlakatlarda demografik vaziyatlarni optimallashtirish, jahon okeanlarini va quruqlik atrofidagi kengliklarni o‘zlashtirish.

  
  

• Insonlarning yashash muhitini yomonlashuviga sabab bo‘layotgan ijtimoiy-ekologik muammolar: ekologik xavfsizlikni ta’minlash, resurs va energiyani tejash texnologiyalarini ishlab chiqishni, chiqindisiz ishlab chiqarishni tashkil etishni, erdan oqilona foydalanishni, noyob tabiiy hududlarni saqlashni, ekologik montoring o‘tkazib borishni taqozo etadi.

  
  

• Inson bilan bog‘liq muammolar: ijtimoiy, iqtisodiy va individual huquq va erkinliklarni saqlash, ochlik va epidemik kasalliklarni tugatish, insonni tabiat, jamiat va davlatdan hamda xususiy faoliyati natijalaridan begonalashuviga barham berish

  
  

Albatta, global muammolar faqat tarixda ilk bor umuminsoniy manfaatlar va qadriyatlarning ustuvorligini, o‘zining insoniy mohiyatini anglashni boshlagan barcha insoniyatni intellektual, moddiy va moliyaviy resurslarini birlashtirgan hodagina o‘z echimlarini topishi mumkin. Bu jarayonlar xalqaro munosabatlar, tashqi siyosatni ishlab chiqish va uni amalga oshirish sohalariga ta’sir ko‘rsatmoqda. U qadriyatlarni qayta baholash, ijtimoiy taraqqiyot mezonlari va mohiyatini qayta anglashlar bilan uyg‘un holda kechmoqda. Insoniyatning istiqboli jahon siyosati aktorlarining xususiy va umumsayyoraviy manfaatlar muvozanatlarini topishga bog‘liq.

Bu muammolarning har biri u yoki bu darajada ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy, huquqiy nuqtai-nazardan ilmiy taxdil etilgan. Ayni vaqtda davrimizning umumbashariy muammolarini ijtimoiy-falsafiy talqini ham ilmiyadabiyotlarda o‘z ifodasini topmoqda.

Global muammolarni ijtimoiy falsafa nuqtai nazaridan o‘rganishda dastavval ularning mohiyati, kelib chiqishsabablari, bartaraf etish yo‘llarini umummetodologik jihatlarini tadqiq etishga e’tibor berilmokda.Buning uchun bu muammolarni taxlil qilishda falsafaning tarixiylik, mantiqiylik, tizimiylik kabitamoyillariga suyanilmokda. Global muammolar insoniyat rivojlanishining natijasi hisoblansa-da, hozirgi zamon sharoitida yuzaga kelgan ijtimoiy-iqtisodiy vaziyatning ham oqibatidir.

Kelib chiqishi, chuqurlashib borishi, ko‘lami va haletilishining murakkabligi jihatlariga ko‘ra ularniuch guruhga ajratish mumkin:

Birinchisi, mavjud ijtimoiy tuzumning tabiati,turli mintaqa davlatlarining xilma-xil manfaatlaribilan taqozo etilgan muammolar.Ular turli davlatlar o‘rtasidagi munosabatlardan kelib chiqadi. Ayni shu sababli ular interijtimoiy global muammolar deb ataladi. Bu erda jamiyat hayotidan urushni bartaraf etish va adolatli dunyoni ta’minlash; yangi xalqaro iqtisodiy tartib o‘rnatish kabi ikki o‘ta muhim muammo farqlanadi:

Ikkinchi guruhi, “inson — jamiyat” tizimi doirasidagi munosabatlardan kelib chiqadigan muammolar.Demografiya muammosi, sog‘liqni saqlash, ta’lim, xalqaro terrorizm tahdidi, ma’naviyatmasalalari va shu kabilardir.

Uchinchisi, “jamiyat — tabiat” tizimi doirasidagi munosabatlardan kelib chiqadigan muammolar.Ular odamlarni energiya, yonilg‘i, chuchuk suv, xom ashyo resurslari va shu kabilar bilan ta’minlash kabilardir. Bu guruhga ekologik muammolar, shuningdek Jahon okeani va kosmik fazoni o‘zlashtirish ham kiradi.

Global muammolarning turlari o‘zaro qanchalik farqdansa-da, bu sohalardagi umumiylik, dastavval, butun insoniyatning hayoti shart-sharoitlari, imkoniyatlari va istiqboli masalalaridir.

Ikkinchi tomondan, ular u yoki bu darajada hozirgi davrning bosh omili — fan-texnika inqilobi bilan aloqadordir, ya’ni uning oqibatidir. Bizning davrimizda fanning rivojlanishi sur’atlarig‘oyat kattadir. Fanda erishilgan kashfiyotlar tezda yangi texnika vositalari yaratishni ta’minlasa, o‘znavbatida texnika rivojlanishi ham fanda yangi o‘zgarishlar sodir etishga jiddiy turtki bermoqda. Bularning natijasi o‘laroq erishilgan kashfiyotlarmuayyan maqsadlarga xizmat qilmokda. Bu esa global muammolarning yanada o‘tkir, dolzarb bo‘lib turishiga olib kelmoqda.

Mavjud ijtimoiy tuzumning tabiati, turli mintaqa davlatlarining xilma-xil manfaatlari bilan taqozo etilgan muammolar. Er yuzida inson paydo bo‘lgandan beri kishilarturlicha madaniy darajasi, xohish-istaklari va hokazolari bilan bir-biridan farq qilib kelganlar.

Insoniyat o‘zining bir hayot tarzidan ikkinchisiga,masalan, ko‘chmanchi chorvachilikdan dehqonchilikka o‘tishi jarayonida tayyor mahsulotlarni iste’mol qilishdan, ularni qayta tayyorlash va ekin ekib, ularni yangitdan etishtirishga o‘tishi bilan yuktimoiy munosabatlar rivojlanib ketdi. Xususiy mulkchilik munosabatlarining qaror topishi bilan kishilik jamiyatidahukm surgan sodda ko‘rinishdagi ijtimoiy tenglikbarham topib, uning o‘rniga mahsulot olish bilan bog‘liq bo‘lgan munosabatlar yuzaga keladi. Kishilar ijtimoiy hayotining tashkil etilganligi jamiyat ilgarilama harakatida notekislik va mavjud muammolarni hal etishda urushlardan vosita sifatida foydalanish zaruriyatini keltirib chiqardi. Xozirgi vaqtdaeng katta global muammo bo‘lgan urush va tinchlikmuammosini ana shu tarzda jamiyat ichki rivojlanishijarayonlari maydonga keltirgan.

Ma’lumki, urush va tinchlik muammosi mamlakatichida yoki uning tashqarisida, mamlakatlar o‘rtasidagimunozarali masalalarni hal etishda siyosiy zo‘ravonlik ishlatish, yoxud uni istisno etishni bildiradi.Tinchlik xalqlarning xohish-irodasi, orzu-umidi bo‘lsa,urush esa, aksincha, hukmron kuchlarning siyosati oqibatidir. YOzma yodgorliklarning guvohlik berishicha,so‘nggi6 ming yil davomida, er yuzida 15 mingdan ziyod urushlar sodir bo‘lgan. Bu davr ichida atigi 300 yilginaurushsiz kechgan.