1. Oqıw materialları

Global processlerdiń qáliplesiw tariyxı. Házirgi globallasıw processleriniń alġashqı nıshanlarına XV ásirdiń aqırlarınan baslap dus keliw múmkin, XIX ásirdiń basına kelip bolsa ol ámelde real keskin-kelbetke iye boldı. Bul aqır-aqıbetinde birden-bir geografiyalıq, belgili dárejede ekonomikalıq hám siyasiy jáhán maydanınıń qáliplesiwine alıp kelgen Ullı geografiyalıq ashılıwlar júz bergen dáwir edi. Áyne usı dáwirde dún`yanı túsiniwge bolġan geocentristlik jantasıwlar geliocentristlik jantasıwlarġa orın bosattı, insaniyat bolsa, endilikte, kún hám túnniń almasıwın durıs túsindiriwge eristi. Ilim filosofiyadan ajıralıp shıġıp, bilimlerdiń toplanıwı hám texnikanıń rawajlanıwına kúshli túrtki berdi, ilim-texnika progresi hám sanaat revolyuciyası júz beriwine sebep boldı. Sońġı sóz etilgen waqıyalar aqırġı nátiyjede insannıń tábiyattı ózgertiwshi imkaniyatları hám onıń qorshaġan ortalıq penen múnásebetin pútkilley ózgertti.
Jer planetası shar (globus) kórinisinde ekenligin teoriyalıq hám ámeliy aspektten dállillep insaniyat óz tariyxında birinshi bolıp sawda-satıq tarawında dún`ya dárejesine shıqtı hám dún`ya kóleminde xalıqaralıq múnásebetlerge tiykar saldı. Áyne usı dáwirde alġashqı transmilliy sawda kompaniyaları júzege keldi. Tez arada olardıń iskerligi sap sawda shegarasınan sırtqa shıqtı hám olar qullardı qolġa kirgiziw hám olardı ekspluataciya qılıw, basıp alınġan aymaqlarda plantaciyalar hám stanciyalar jaratıw procesinde qatnasa basladı, óz mámleketleri ámelge asırıp atırġan koloniallıq siyasatınıń tiykarġı orınlawshısına aynaldı.
Bulardıń barlıġı salmaqlı migraciya processleri júz beriwine de sebep boldı; atap aytqanda, kolonialistler qara deneli qullardı Afrikadan Amerikaġa ġalaba tárizde tasıp keltire basladı hám usılayınsha onıń demografiyalıq quramın pútkilley ózgertti. Usınıń ózi-aq globallasıw túrli xalıqlardıń ekonomikalıq, siyasiy hám mádeniy turmısı menen áwel basınan organikalıq baylanısta bolġan, degen juwmaqqa keliw imkaniyatın beredi.
XVII ásir baslarına kelip shıġıs hám batıs sawdagerleri úlken aymaqlardı ózlestirdi hám derlik pútkil dún`ya boylap oranlastı. Usılayınsha olar insaniyat tariyxında birinshi bolıp birden-bir global ekonomikalıq hám siyasiy sistemanıń zárúriy tiykarların jarattı hám usı sistemanıń qáliplesiwi ushın negiz tayarladı.
Solay etip, XV-XVI ásirlerde júz bergen ullı geografiyalıq ashılıwlar jáhán tariyxınıń rawajlanıw procesinde túpkilikli burılıs jasadı hám «Evropa siyasatınıń keskin, misli kórilmegen dárejede keńeyiwine alıp keldi. Dún`ya shegaraları belgili bir dárejede keńeydi. Endilikte Evropa elleri ortasındaġı hár qıylı qarama-qarsılıqlarġa koloniyalar ushın gúreste báseke de qosıldı»<sup>40</sup>. Usılayınsha jańa xalıqaralıq ekonomikalıq hám siyasiy múnásebetlerge, hár qıylı mádeniyatlardıń óz-ara tásirine hám Batısiy Evropa teńiz mámleketleriniń ózleri ashqan jer sharınıń hár qıylı aymaqlarındaġı ekspansiyasına tiykar salındı.
Fundamental globallasıw dún`ya kólemindegi baylanıslar, strukturalar hám múnásebetler júzege keliwi menen baylanıslı. Usı processler nátiyjesinde dún`ya óziniń derlik barlıq aspektlerinde bir pútin organizm sıpatında úzil-kesil qáliplesti. Fundamental dep atalıwshı bunday globallasıwdıń alġashqı belgileri XIX ásirdiń ekinshi yarımında payda boldı, XX ásir ortalarına kelip bolsa ol tolıq dárejede bolmısqa aynaldı.
Áyne usı dáwirde dún`yanı ekonomikalıq bolıp alıw juwmaqlandı hám bunıń nátiyjesinde hár qıylı eller hám xalıqlardıń kúsheyip baratırġan óz-ara baylanıslılıġınan kelip shıġatuġın pútkilley jańasha tústegi keskin xalıqaralıq mashqalalar júzege keldi. Bul processler tek ġana ekonomika, siyasat hám sociallıq turmıstı emes, al baylanıs hám kommunikaciya quralların, sonday-aq mánawiy taraw – mádeniyat, ilim hám filosofiyanı da qamtıp aldı. Hár qıylı xalıqaralıq shólkemler, forumlar, s`ezdler, kongressler júzege kela basladı, buġan sol dáwirde baylanıs hám ġalaba kommunikaciya qurallarınıń belsendi rawajlanıwında imkaniyat jarattı.
Solay etip, ámelde pútkil dún`ya kúshli mámleketler hám iri monopoliyalar ortasında keskin gúres hám tásir sheńberlerin bólip alıw maydanına aynaldı hám bul aqır-aqıbetinde Birinshi jáhán urısınıń baslanıwıa alıp keldi. Bul urısta dún`yanıń kóp sanlı xalıqları tikkeley yaki qıya túrde qatnastı, óytkeni usı dáwirge shekem dún`ya kóleminde júzege kelgen ekonomikalıq hám siyasiy baylanıslılıq planetanıń birde bir iri mámleketine urıstan yaki hesh bolmasa onıń tásiri hám aqıbetlerinen pútkilley shetlesiw imkaniyatın bermes edi. Bul usı dáwirden baslap tarix tek ġana Evropa tariyxı yaki, aytayıq, jeke Qıtay, Rossiya, Amerika, Batıs, SHıġıs tariyxı bolıp ġana qalmastan, insaniyat tariyxına, yaġnıy haqıyqıy mánistegi jáhán tariyxına da aynalġanına dálalat beredi.
1918-jılı Birinshi jáhán urısınıń tamamlanıwı xalıqaralıq maydanda kúshlerdiń jańasha qatnasınıń júzege keliwine sebep boldı hám hár qıylı mámleketlerdiń urıstan keyingi múnásebetleri, mápleri hám qarama-qarsılıqların jáne de keskinirek túyinge baylaġan aqıbetlerge alıp keldi, usılayınsha pútkil dún`yanı barlıq tiykarġı kórsetkishler boyınsha jáhán hámjámiyetine aynaldırdı. Aqırġı nátiyjede Birinshi hám Ekinshi jáhán urısları aralıġındaġı dáwirde globallasıw processleri jáne de bórtińkirep kórinis taptı. Bul dáwirde, globallasıwdıń tiykarġı belgileri:
a) biosferaġa antropogen tásirdiń kúsheyiwi hám insannıń real «geologiyalıq kúshke» aynalıwı;
b) ġalaba mádeniyat, eń dáslep kino, muzıka, ádebiyat, keń tutınıw tovarların óndiriw tarawında belsendi rawajlana baslawı;
v) televizordıń oylap tabılıwı, waqıttıń ótiwi menen onıń ġalaba mádeniyattıń tiykarġı násiyatlawshısına hám globallasıw rámzine aynalıwı;
g) keńislik hám waqıttıń alġashqı ret insannıń kúndelik turmısı kórsetkishlerine shekem úzil-kesil «qısqarttırılġan» hawa kemaleride kontinentlerara qonbay, tuwrı ushıp ótiwlerinde kórinis taptı.
Biraq sheshilmegen qarama-qarsılıqlar hám ulıwmalıq baylanıslılıqtıń kúsheyiwi insaniyat tariyxındaġı eń úlken hám dawamlı urıs - Ekinshi jáhán urısınıń baslanıwına alıp keldi. Bul saparı dún`ya kólemindegi urısta Jer xalkınıń tórtten úsh bólegi qatnastı, Birinshi jáhán urısına qaraġanda bir neshe ese kóbirek qurbanlar berildi. Dún`ya kólemindegi processlerdiń globallasıwı kóz-qarasınan bul urıslardıń ekewi de ámelde áyne bir global urıstıń hár qıylı basqıshları edi. Olardıń ortasındaġı parıq tek ġana muġdar kórsetkishlerinde kórinedi. Mánis-mazmunına qaraġanda, eki urıs ta áyne bir máselelerdi sheshiw – XX ásir basında bólip alınġan, bir pútin hám óz-ara baylanısqan dún`yanı qayta bólip alıwġa qaratılġan edi. Urıs alıp barıw usılları da derlik bir edi, parqı bolsa, texnikalıq úskeneleniw dárejesi hám kólemi Ekinshi jáhán urısında bir neshe ese joqarı, ideologiyalıq tásir bolsa aldıńġı urısta ya orın almaġan radio, telefon, ya ele jaqsı rawajlanbaġan aviaciya, teńiz, temir jol, avtomobil` transportı baylanıs hám kommunikaciya qurallarınan keń paydalanıwı menen kóp ese kusheytirilgeninde kórinis taptı.
Ekinshi jáhán urısı da, tap aldıńġı jáhán urısınday, urıstan keyingi dún`yalıq tártiptiń ózine tán ózgesheligine aynalġan bir qatar dún`yaġa belgili aqıbetlerge alıp keldi. Olardıń arasında eń mańızlısı sol boldı, urıs pútkilley jańa qural túri (atom hám reaktiv qural) jaratıw barasındaġı izetlewler hám ámeliy islerdi xoshametledi. Usı dáwirde olardıń alġashqı úlgileri jawıngerlik sınaqtan ótkizildi hám insaniyatqa pútkil dún`yanı qarabaqanaġa aynaldırıw hám barlıq tiri janzatlardı qırıp taslaw ushın sheksiz imkaniyatlar jarattı. Ilim-texnika progresiniń áyne usı jetiskenlikleri keyin ala «salqın urıs» dáwirinde háwij alġan qurallanıw jarısınıń mánisin hám mazmunın belgilep berdi hám planetamızdıń názikligin hám keńislikte tutaslıġın ámelde kórsetip berdi.
Ekinshi jáhán urısınıń basqa bir aqıbeti jámiyet turmısınıń sociallıq-siyasiy tarawında júzege keldi hám ol hár qıylı xalıqaralıq shólkemlerdiń teńsiz dárejede ósiwinde kórinis taptı. Olardıń arasında Birlesken Milletler shólkemi (BMSH 1945- j. 24- oktyabr), hesh gumansiz, ajıralıp turadı. Evropadaġı integraciya processleri da urıstıń tamamlanıwı menen baylanıslı bolıp, Ullı Britaniya bas wáziri U.CHerchill` Evropa Kurama SHtatların dúziwge shaqırġan 1946-jıldı olardıń sanıġınıń bası dep esaplaw múmkin.
Bas áskeriy jınayatshılar toparı hám nacistlerdiń tiykarġı shólkemleri ústinen ótkizilgen Nyurnberg sud procesi jáne bir mańızlı ilaj hám áyne waqıtta xalıqaralıq múnásebetlerdi huqıqıy tártipke salıw tarawında dún`ya kólemindegi birge islesiwdiń alġashqı tájiriybesi boldı. Bul process 1945-jıl 8-avgustta jeńimpaz eller - SSSR, AQSH, Ullı Britaniya hám Franciya tárepinen shólkemlestirilgen tariyxtaġı birinshi Xalıqaralıq áskeriy tribunal tárepinen ámelge asırıldı hám házirgi xalıqaralıq sud sistemasın shólkemlestiriw jolındaġı mańızlı qádem boldı. Áyne usı dáwirde liberalizm hám demokratiya ideyaları dún`ya kóleminde keń tarqala basladı, sociallıq bolmıs tiykarların, jámiyettiń ádep-ikramlılıq negizleri hám sociallıq rawajlanıwdıń tiykarġı principlerin qayta ańlap jetiwge qaratılġan salmaqlı izetlewler hám teoriyalıq islewler kompleksi payda boldı.