1. Oqıw materialları

Demografiyalıq mashqala. Házirgi zamanda insaniyattıń eń mańızlı mashqalaları arasında, kópshilik mámleketler hám regionlarda xalıqtıń hádden tısqarı kóbeyiwine sebep bolıp atırġan xalıqtıń qadaġalawsız ósiwi atap ótiledi. Ayırım qánigelerdiń bahalawlarına kóre, planetada orın alġan energetika, shiyki zat, azıq-awqat hám basqa resurslar Jerde tek ġana bir milliardqa jaqın adamnıń («altı milliard») turmıs keshiriwin támiyinlewi múmkin. Solay eken, aqırġı mıń jıllıq dawamında planetamız xalqı 15 ese kóbeydi hám búgingi kúnde 7 milliard adamnan artıp ketti. Bunda tek ġana kólem emes, al bálkim xalıqtıń ósiw pátleri de aqıldı lal qaldıradı. Atap aytqanda, birinshi eki ese kóbeyiw 700 jıl ishinde, ekinshisi – 150 jıl ishinde, úshinshisi – 100 jıl ishinde hám aqırġısı – 40 jıldan kemirek waqıt ishinde júz berdi. Sonı aytıwdıń ózi jetkilikli, 1956-jılı Jerde 2,8 milliard adam jasaġan bolsa, XX ásirdiń aqırına kelip bul san 6 milliardqa jetti.
XX ásirde jer sharı xalqınıń «demografiyalıq jarılıs» dep atalġan mislsiz dárejede ósiwi biologiyalıq nızamlardıń emes, bálkim stixiyalı, nategis sociallıq rawajlanıw hám insaniyat úlken mashaqqatlar menen saplastırıwġa háreket qılıp atırġan tereń sociallıq qarama-qarsılıqlar ónimi boldı. Bul eń dáslep rawajlanıp atırġan ellerge tiyisli bolıp, olarġa jáhán xalqı ósiwiniń onnan toġız bóleginiń kóbiregi tuwra keledi. Bul jerdegi jaġday rawajlanġan ellerge XX ásirdiń basında-aq tán bolġan ólim dárejesiniń joqarılıġı hám pútkil insaniyatqa XVIII ásirge tán bolġan tuwılıw dárejesiniń joqarılıġı menen sıpatlanadı. Áyne waqıtda miynet ónimdarlıġı dárejesi hám xalıqtıń jan basına alınatuġın dáramat muġdarına, awıl xojalıq eginleriniń ónimdarlıq dárejesi hám awıl xojalıġınıń nátiyjeliligine, xalıqtıń sawatlılıq dárejesi hám ulıwmalıq mádeniy dárejege kóre bul eller xalıqlarınıń kópshiligi ele XIX ásirde jasamaqta.
Demografiyalıq mashqalalar júdá quramalı hám kútá turġın bolıp, olardı tez saplastırıw múmkin emes. Olardı sheshiw arqaġa súrilgen sayın jáne de quramalıraq hám shiyelenisken tús aladı. Sol sebepli rawajlanıp atırġan ellerde barlıq húkimetler tuwılıw dárejesin páseytiwge qaratılġan demografiyalıq siyasattı ámelge asırıwġa háreket qılmaqta. Sonıń qatarında Ózbekstanda 1995-jılı «SHańaraqtı rejelestiriw» mámleketlik baġdarlaması qabıl qılındı. Bul baġdarlamada hár bir shańaraqta perzent tuwılıwın rejelestiriwdiń ana hám bala salamatlıġın asırawġa baġdarlanġan is-háreketlerden biri bolıwı menen bir qatarda, mamlakatda demografiyalıq jarılıstıń aldın alıw wazıypasın basqıshpa-basqısh ámelge asırıw kózde tutılġan. Bul boyınsha barlıq wálayatlarda, awıllarda reproduktiv salamatlıq boyınsha úgit-násiyat jumısları alıp barıldı hám alıp barılmaqta.
Bul mashqala rawajlanġan ellerde de keskinlesti, lekin bul jerde onıń keri kórinisine dus keliw múmkin. Ómirdiń dawamlılıġınıń hám kekse adamlar sanınıń artıwı procesinde hátteki xalıqtıń ápiwayı kóbeyiwin de támiyinlemeytuġın tuwılıw dárejesiniń páseyiwi baqlanbaqta. Bul jaġdayda depopulyaciya, yaġnıy xalıqtıń sanınıń kemeyiwi tuwralı sóz júrgiziledi, bul da milliy mápler, sociallıq baġdarlamalardı ámelge asırıw, pensiya támiynatı hám usı kibilerge tiyisli qosımsha qıyınshılıqlardı júzege keltiredi. Rossiyadaġı sońġı 20 jıllıqtaġı demografiyalıq processler buġan jarqın mısal boladı. Biroq, keyingi bes jılda bul máselede pozitiv ózgerisler baqlanbaqta. Sonıń qatarında xalıqtıń sanınıń artıwı hám ómir súriw 4 jılġa arttı.