1. Oqıw materialları

3. Global mashqalalardı sheshiwde filosofiyanıń roli
Awır hám quramalı wazıypalardı sheshiwde insanġa ilim udayı járdem bergen. Bir payıtları erisip bolmaytuġın, insan imkaniyatları dárejesinen tısqarıda bolıp túyilgen nárselerdiń basım kópshiligine áyne ilim járdeminde erisilgen. Áyne usı sebepli global mashqalalar qáwip salıp atırġanı haqqındaġı alġashqı eskertiwlerdiń ózin-aq adamlardı ilimge óz itibarın qaratıwġa, alımlardı bolsa bul mashqalalardı sheshiw jolların izlewge májbúr qıldı.
Júzege kelgen jaġdaydıń ózine tánligi hám jańalıġı sonnan ibarat, hár qanday belgili bir mashqalalardı jeke bir ilim yaki bir neshe ilimler kompleksi sheńberinde úyreniw múmkin bolsa, insan, jámiyet hám tábiyattı olardıń kóp sanlı óz-ara baylanısları hám óz-ara ġárezliliklerinde qamtıp alıwshı quramalı sistemadan ibarat global mashqalalardı izertlewge ayırım ilimler qábiletli emes. Oytkeni óz izertlew ob`ekti - anaw yaki mınaw ayırım mashqalanı basqa global mashqalalar kontekstinde túsindiriwge belgili bir ilimler sheńberi tarlıq qıladı. Usı sebepli anaw yaki mınaw ilim qanday belgili bir wazıypalardı sheshiwine qaramastan, olar menen baylanıslı processler hám qubılıslarġa, yaġnıy pútkil jaġdayġa, sonıń qatarda aqır-aqıbetinde alınġan nátiyjelerge bolġan filosofiyalıq jantasıw udayı izertlewdiń zárúriy shárti esaplanadı.
Hár qanday jeke ilimler belgili bir basqıshda óz izertlew predmetin filosofiyalıq aspektten ańlap jetiwge anaw yaki mınaw dárejede mútáj boladı. Belgili bir ilim predmetine hám insaniyat aldında turgan mashqalalarġa qatnasta bunday keń jantasıwsız fundamental ashılıwlar qılıw da, ulıwma ilimniń rawajlanıwı da múmkin emes.
Solay etip, áyne jaġdayda, bir tárepten, máselelerdiń filosofiyalıq sheshimi tuwralı, basqa tárepten bolsa - filosofiya ilimlerdiń keń sheńberiniń óz-ara baylanıs qılıwın xoshametlewi, bunda olardıń ilimlerara birlesiwi mańızlı orın tutatuġınlıġı tuwralı sóz etiledi.
Filosofiya adamlardıń kúndelik turmısı hám ámeliyatınan bir qansha uzaqta bolġan hádden tısqarı ulıwmalıq máselelerdi úyrenedi degen pikir orın alġan bolsa da, ol (filosofiya) global mashqalalardı sheshiwde mańızlı rol` oynaydı. Óytkeni, ulıwmalıq teoriyalar bazıda bilimniń kópshilik belgili tarawlarına qaraġanda kóbirek nátiyje beriwi múmkinligi jaqsı málim.
Álbette, filosofiya siyasiy hám basqa sheshimler qabıl qılıw procesine sózsiz tárizde hám tikkelek tásir kórsetedi dep aytıw onsha orınlı. Óytkeni, onıń baslı wazıypası dún`yaġa kóz-qarastı qáliplestiriw hám usılayınsha ámeliy sheshimler islep shıġıw procesine nárseler arqalı tásir kórsetiwden ibarat. Onıń wazıypası global mashqalalardıń tábiyiy-ilimiy hám texnikalıq aspektlerin tikkeley úyreniwden emes, al bálkim basqa ilimler usınıs etetuġın tiyisli sheshimlerdiń filosofiyalıq, metodologiyalıq, mádeniy hám morallıq negizini támiyinlewden ibarat.
Filosofiyalıq izertlew belgili bir ilimlerdiń usı tarawdaġı tabıslarına tayanıp, masalaniń ayırım aspektlerin abstraktlastıradı hám global mashqalalardı olardıń bir-birin qanday dárejede talap etiwi kóz-qarasınan úyrenedi. Basqasha aytqanda, filosofiyalıq jantasıw global mashqalalardı olardıń sociallıq áhmiyeti hám sociallıq belgilengenligi kóz-qarasınan bir pútin úyreniwdi kózde tutadi. Bunday izertlew eń dáslep global mashqalalardıń mánis-mazmunın anıqlawdı kózde tutadı, óytkeni olardıń haslı tábiyatı hám genezisin anıqlaw bul mashqalalardıń ilimiy hám ámeliy sheshimin tabıw jolların kóp aspektten belgilep beredi. Global mashqalalardı filosofiyalıq ańlap jetiwdiń ózine tán ózgesheliklerin sıpatlar ekenbiz, filosofiyanıń tiykarġı funkciyalarınan kelip shıġatuġın hám biliwdiń usı formasına ġana tán bolġan ózgesheliklarni sanap ótemiz:
Birinshiden, filosofiya, dún`yaġa kóz-qarastı qáliplestirer eken, insan iskerligi baġdarın kóp aspektten belgileytuġın belgili bir orientirler beredi. Usılayınsha filosofiya óziniń dún`yaġa kóz-qarastı qáliplestiriw hám aksiologiyalıq funkciyaların atqaradı.
Ekinshiden, hár qıylı ilimler sheńberinde úyreniletuġın quramalı sistemalar haqqında bir pútin túsinik orın almaġanlıġı bul ilimlerdiń óz-ara birge islesiwi jolında salmaqlı tosıq esaplanadı. Usı mániste filosofiyanıń bul ilim sheńberinde júzege keletuġın teoriyalardı ulıwmalastırıwshı metodologiyalıq funkciyası ásirese mańızlı áhmiyetke iye boladı, óytkeni ilimiy bilimniń integraciyalasıwına kómeklesedi.
Úshinshiden, filosofiya sociallıq qubılıslar hám processlerdi tariyxıy kontekste túsindiriw imkaniyatın beredi. Ol jámiyet hám tábiyat rawajlanıwınıń ulıwmalıq nızamların táriyipleydi hám usı sebepli global mashqalalardı úyreniwde olardı sociallıq progress penen organikalıq baylanıslı bolġan nızamlı qubılıs sıpatında túsiniwge jol kórsetedi. Solay etip, global mashqalalardıń payda bolıwı tosın yaki insaniyattı nabıt bolıwġa aldın ala jeteklewshi táġdirdiń húkimi sıpatında emes, al bálkim qarama-qarsılıqlarġa tolı insaniyat tariyxınıń ob`ektiv rawajlanıw procesiniń ónimi sıpatında qaraladı.
Tórtinshiden, filosofiya global mashqalalar rawajlanıwınıń ulıwmalıq tendenciyasın, olardıń óz-ara baylanısı hám birin-biri talap etiw dárejesin filosofiyalıq kóz-qarastan ańlap jetiw imkaniyatın beredi.
Besinshiden, filosofiya teoriyalıq pikirlew mádeniyatın rawajlandırıw ushın imkaniyat jaratıw arqalı mánawiy - mádeniy funkciyanı atqaradı. Hár qıylı xalıqlardıń filosofiyası tariyxın úyreniw, olardıń mádeniyatı menen de tanısıw imkaniyatın beredi. Belgili bir xalıqlar aldında turġan mashqalalardıń birde-birewin olardıń mádeniyatına baylanıstırmastan sheshiw múmkin emes.
Altınshıdan, global mashqalalarġa tiyisli ilimiy informaciyanıń tez pátler menen artıp baratırġan agımında jáne de anıġıraq baġdar alıw imkaniyatı tábiyiy-tariyxıy processti bir pútin kóriw hám uni interpretaciyalawġa bolġan dialektikalıq jantasıw ónimi esaplanadı.
Jetinshiden, filosofiya insan turmısınıń mazmunı, ólim hám ómirdiń máńgiligi máselelerin kún tártibine, bul insaniyatqa global mashqalalar qáwip salıp atırġan shárayatta ásirese mańızlı áhmiyetke iye boladı. Filosofiyanıń jáne bir mańızlı metodologiyalıq funkciyası sonnan ibarat, ol insaniyattıń házirgi áhmiyetli mashqalaları menen tikkeley baylanıslı bolġan hám adamzat rawajlanıwınıń ob`ektiv tendenciyaların túsiniw hám ańlap jetiwde úlken rol` oynaytuġın «tábiyat», «jámiyet», «civilizaciya», «sociallıq progress», «ilim-texnika revolyuciyası» kibi basqa kategoriyalardı islep shıġadı.
Házirgi dáwirdiń global mashqalaların úyreniwge bolġan filosofiyalıq jantasıw haqqında belgili bir túsinik payda etkennen keyin, endi globallasıw processleri kúsheyiwine qarap áhmiyeti artıp baratırġan mashqalalardıń ózin usı kóz-qarastan kórip shıġamız.