1. Oqıw materialları

Global tendenciyalardı ańlawdıń áhmiyeti. Jahánde júz berip atırġan ózgerislerdiń bazı bir tendenciyaları alımlar hám filosoflardıń dıqqat orayınan bul ózgerisler hámmege ráwshan bolıwınan aldınıraq orın aldı. Mısalı, sociallıq rawajlanıwġa hár qıylı civilizaciyalardıń izbe-iz almasıwı sıpatında qaraġan inglis tariyxshısı A.Toynbi (1889-1975) komp`yuter revolyuciyasınan biraz aldın «XX ásirde ulıwmajáhán tariyxı baslanadı» degen juwmaqqa keldi. Usılayınsha túpkilikli ózgerisler tek ġana jámiyet qurılısı negizlerinde emes, al dún`ya kóleminde júz berip atırġan sociallıq processlerdiń tiykarġı tendenciyalarında da sáwlelengenin atap kórsetti.
Házirgi zaman nemis filosofiyasınıń ataqlı wákilleri K.YAspers (1883-1969) bul haqqında jáne de anıġıraq pikir bildirdi. Ol 1948-jılı járiyalanġan «Tariyx náwsheleri hám onıń maqseti» shıġarmasında, atap aytqanda, bılay dep jazadı: «Alġashqı mártebe pútkil álemlik áhmiyetke iye bolġan biziń tariyxıy jańa shárayatımız Jerde adamlardıń real birliginen ibarat bolıp tabıladı. Zamanagóy baylanıs qurallarınıń texnikalıq imkaniyatları sharapatı menen planetamız insanġa tolıq ashıq bolġan jalġız bir pútinlikke aynaldı»⁴².
Bul, joqarıda kórsetip ótilgenindey, tariyxıy ólshemlerge kóre jedel pátlerde emes, al bálkim misli kórilmegen tezlik penen júz berdi. Bunda dún`yanıń jalġızlıġı tariyxıy progressti belgilewshi mańızlı faktorġa aynaldı. Ekinshi jáhán urısı jáhán hámjámiyetining pıtırańqılıgına úzil-kesil shek qoydı. Urıs tamamlanġan waqıtta-aq K.YAspers «Usı dáwirden baslap tutas bir pútinniń birden-bir tariyxı sıpatındagi jáhán tariyxı baslanadı, - dep atap kórsetti. Endi pútkil dún`ya tiykarġı mashqala hám wazıypaġa aynaldı. Usılayınsha tariyxtıń pútkilley ózgeriwi júz beredi. Dún`ya elleri hám xalıqları tutastı. Jer sharı bir pútin ham birden-bir túske iye boldı. Jańa qáwipler hám imkaniyatlar payda bwlmoqda. Barlıq mańızlı mashqalalar dún`ya kólemindegi mashqalalarġa, jaġday – pútkil insaniyat jaġdayına aynaldı»⁴³.
Bolmıs, sana, ómirdiń mazmunı ázeliy filosofiyalıq mashqalalarına hám filosofiyada turaqlı talkılanatuġın basqa máselelerge házirgi dáwir usılayınsha ilgeri hesh qashan orın almaġan, pútkilley jańa tema – insaniyattıń birden-bir táġdiri hám Jerdegi ómirdi saqlaw temasın qosımsha qıldı.
XX ásirde ilim hám texnika tarawındaġı aqıldı lal qaldıratuġın nátiyjeler tásirinde alġashqı texnokratiyalıq sociallıq teoriyalar payda boldı. Olardıń biriniń avtorı – amerikalıq ekonomist hám sociolog T.Veblen jámiyettiń rawajlanıwında sanaat óndirisi hám texnika progresiniń jetekshi rolin birinshilerden bolıp filosofiyalıq aspektten tiykarlap berdi. Onıń pikirinshe, házirgi zaman mámleketi injenerler hám texnikler tárepinen basqarılıwı lazım, óytkeni óndiristi jámiyet máplerinde rawajlandırıw (bul ideya T.Veblenniń texnokratiyalıq teoriyasınıń maġızın quraydı) tek ġana olardıń qolınan keledi hám siyasiy hákimiyat olarġa áyne usı maqsetti ámelge asırıw ushın kerak.
Usı dáwirde jańa tendenciyalarġa qatnasta basqasha múnásebetti ilgeri súriwshi jantasıwlar da payda boldı. Atap aytqanda, tábiyat penen jámiyettiń óz-ara múnásebeti mashqalaların ańlap jetiwde V.I.Vernadskiydiń roli hám onıń noosferanı bir pútin ulıwmaadamzatlıq qubılıs sıpatında túsiniwi mańızlı áhmiyetke iye boldı. Usıġan uqsas pikirlerdi belgili francuz filosofı, teolog P.Teyyar de SHarden de ilgeri súredi. Biosferanıń quram bólegi sıpatında insannıń biytákirarlıġın tiykarlawġa háreket qılar eken, ol insannıń tábiyat penen múnásebetlerin uyġınlastırıw koncepciyasın rawajlandırdı hám pútkil insaniyattıń birlesiwi jolında egoistlik niyetlerden waz keshiwge shakırdı⁴⁴.
Solay etip, filosoflar hám alımlar XX ásirdiń birinshi yarımında-aq tek ġana jańa dáwir – ulıwmaadamzatlıq qubılıslar dáwiri baslanıp atırġanan emes, al bálkim bul jańa shárayatlarda adamlar tábiyiy hám sociallıq stixiyaġa tek ġana awızbirshilik penen qarsılıq kórsete alıwı múmkinligin de ańlap jetti.