1. O‘zbek adabiy tili va uning tarixiy bosqichlari. O‘zbek adabiy tili haqida

Quyida hozirgi o’zbek adabiy tilida uchraydigan so’z yasovchi morfemalar jadvalini keltiramiz.

Qo’shimcha

misollar

Qo’shimcha

Misollar

Shaxs oti yasovchi qo’shimchalar

-chi

ishchi

-do’z

po’stindo’z

-dosh

kursdosh

-soz

Soatsoz

-kor

g’allakor

-xo’r

oshxo’r

-kar

miskar

-gar

kimyogar

-gor

talabgor

-kash

suratkash

-go’y

maslahatgo’y

-dor

mulkdor

-parast

mansabparast

-bon

bog’bon

-furush

nosfurush

-boz

masxaraboz

-vachcha

ammavachcha

-paz

somsapaz

-(u)vchi

o’quvchi

-xon

kitobxon

-(o)vchi

ishlovchi

-shunos

adabiyotshunos

ham-

hammaslak

-sil

Yo’qsil

Narsa-buyum oti yasovchi qo’shimchalar

-gich

suzgich

-gi

kuydirgi

-kich

muzlatkich

-ki

tepki

-qich

tutqich

-qi

chopqi

-g’ich

o’chirg’ich

-g’i

tomizg’i

-g’u

cholg’u (asbob)

-dak

-iq

pishiriq

-doq

qovurdoq

-ik

ko’rik

-ma

qatlama

-uq

qusuq

-m,-im

o’rim, qatlam

-q, -oq

quroq, tirnoq

-um

Unum

-don

guldon

-t -it -at -ot

qurt shivit, tivit? tomat g’irot

-qin -qun -g’in -g’un

toshqin tutqun quvg’in quzg’un

-in -un

yog’in quyun

-qoq -kak -gak

botqoq eshkak tirgak

-k, -ak

kuzak, kesak

-(i)sh

burilish, tuslanish

-(u)v -(o)v

chizuv maqtov

-ak -oq

qarsak o’roq

-ildoq

paqildoq

-a

g’arg’ara, tizza

-os

Chuvvos, gulduros

-(i)ndi

chiqindi, qirindi

-poya

g’allapoya

-machoq

quvlashmachoq

-chak

cho’pchak, belanchak

-iz

tig’iz

-miq

bulamiq

-noma

xabarnoma

-mish

kechmish

-kilik -gilik

yotkilik ko’rgilik

-moq -mak

qaymoq yermak

O’rin - joy oti yasovchi qo’shimchalar

-zor

uzumzor , mevazor

-iston

Tojikiston

-loq

qumloq

-goh

sihatgoh

-xona

dorixona, kutubxona

-obod

Bekobod, Gulobod

Mavhum ot yasovchi qo’shimchalar

-chilik

bog’dorchilik

-lik -liq

do’stlik bo’shliq

-ch

o’kinch

-garchilik

yog’ingarchilik ovoragarchilik

-sh -ish

emlash yozish

-(u)v

yozuv

-i

o’kinchi

Ot yasovchi qo’shimchalar:

Ismlarning egalik qo’shimchalari bilan shaxs va sonda hamda kelishik qo’shimchalari bilan o’zgarishi turlanish deyiladi.

Kelishik va egalik qo’shimchalari turlovchilar deyiladi.
Quyida ot yasovchi qo’shimchalar bilan boshqa so’z turkumlaridan ot yasalishi bo’yicha mashqlar keltiriladi:
Mashq. Namuna. Asos (ot, sifat, son, fe’l, olmosh, ravish, taqlid so’z, undov, modal so’z)+ ot yasovchi+lug’aviy shakl (-lar ko’plik)+egalik (sintaktik.shakl hosil qiluvchi)+kelishik (sintaktik.shakl hosil qiluvchi) = yasama ot.
Masalan: kitob+xon+lar+im+ni - 5 morfema
Asos (ot)+shaxs oti yasovchi+lug’aviy (ko’plik)+I-shaxs birlik. Egalik(sintaktik)+tushum kelishigi (sintaktik) = yasama ot.
Ish+chi+lar+ingiz+dan
Asos (ot)+ot yasovchi+lug’aviy shakl (ko’plik)+II-shaxs ko’plik (sintaktik)+chiqish kelishigi (sintaktik) = 5 morfema, yasama ot.
Shaxs+iy+at+parast+lar+ingiz+ni
Asos (ot)+ sifat yasovchi+ ot yasovchi+ot yasovchi+ko’plik (lug’aviy shakl)+II-shaxs ko’plik (sintaktik)+ tushum kelishigi (sintaktik) = 7 morfema, yasama ot.
Quyidagi so’zlarni yuqoridagi namuna kabi ishlab chiqing:
1.

Sinfdoshlarimni
2. Paxtakorlaringizga
3. Miskarlarimni
3. Zargarlarga
4. Talabgorlarimdan
5. Aravakashimizda
6. Chorvadorlardan
7. Saroybonlarning
8. Dorbozlarimni
9. Oshpazlarimga
10. Hamsuhbatidan
11. Etikdo’zlarimizni
12. Aravasozlaringizda
13. Choyxo’rlarimizni
14. Gazetxonlarimizning
15. Tilshunoslaringizni
16. Duogo’ylaringizda
17. Mevafurushini
18. Tog’avachchasidan
19. Tinglovchi
20. Tishkovlagichimni
21. Ko’rsatkichlari
22. Qisqichimizda
23. Chizg’ichlarga
24. Yugurdagi
25. Qovurdog’im
26. To’plamimni
27. Kiyimimizni
28. Unumi
29. Ko’chatlarimizdan
30. Yig’inlaringizni
31. Supurgilaringizni
32. Tepkilaringizni
33. Tutatqilarimdan
34. Cholg’iga
35. Tuyg’ularimni
36. Teshigingizdan
37. Tarog’imizning
38. O’roqlari
39. Qalamdonlari
40. To’lqinlariga
41. Yong’inni
42. Botqoqlardan
43. Kuragimizni
44. Varragingizni
45. Shaqildog’im
46. Guldurosi
47. Bedapoyasidan
48. Burchagimiz
49. Ichkilikka
50. Ko’rgiligimiz

Sintaktik shakl hosil qiluvchi qo’shimchalar
Egalik qo’shimchalari
Birlik ko’plik
I-shaxs: -m, -im - imiz, -miz
II-shaxs: -ng, -ing - ingiz, -ngiz turlovchi
III-shaxs: -si, -i - lari
Hovli+m - asos+egalik. I-shaxs birlik (sintaktik shakl hosil qiluvchi);
Hovli+ng - asos+egalik. II-shaxs birlik (sintaktik shakl hosil qiluvchi);
Hovli+si - asos+egalik . III-shaxs birlik (sintaktik shakl hosil qiluvchi);
Hovli+miz - asos+egalik. I-shaxs ko’plik (sintaktik shakl hosil qiluvchi);
Hovli+ngiz - asos+ egalik. II-shaxs ko’plik (sintaktik shakl hosil qiluvchi);
Hovli+lari - asos+egalik. III-shaxs ko’plik (sintaktik shakl hosil qiluvchi).
Kelishik qo’shimchasi
Bosh kelishik - kitob - asos
Qaratqich kelishigi - ning - kitob+ning
Tushum kelishigi - ni - kitob+ni
Jo’nalish kelishigi - ga, -ka, -qa - terak+ka
O’rin-payt kelishigi - da - kitob+da
Chiqish kelishigi - dan - kitob+dan
Hovli - asos
Hovli+ning - asos+qaratqich kelishigi (sintaktik shakl hosil qiluvchi);
Hovli+ni - asos+tushum kelishigi (sintaktik shakl hosil qiluvchi);
Hovli+ga - asos+ jo’nalish kelishigi ( sintaktik shakl hosil qiluvchi);
Hovli+da - asos+o’rin-payt kelishigi ( sintaktik shakl hosil qiluvchi);
Hovli+dan - asos+ chiqish kelishigi ( sintaktik shakl hosil qiluvchi).
Sifat yasovchi qo’shimchalar

Qo’shimcha				misollar				Qo’shimcha		misollar
				Otdan sifat yasovchi qo’shimchalar
-li				gulli			-lik		samarqandlik (qiz)
-siz				mevasiz			-iy,-viy		oilaviy (yig’in), ilmiy (kengash)
-gi -ki -qi				kuzgi yig’im ichki kiyim tashqi ishlar			-aki		jirttaki, yuzaki
-yi				binoyi (dek qiz)			-chan		uyatchan (qiz)
ser-				sergap bola			ba-		basavlat
be-				beandisha			-simon		to’rsimon
-dor				azador, gumondor			-kor, -gar		jafokor, firibgar
-i				yig’loqi			-cha		buxorocha (kiyim)
-namo				telbanamo			-parvar		elparvar
-dek -day				asaldek (shirin), oydek (go’zal), gulday (nozik)			-lik, -liq		paxtalik (to’n), otaliq (tashkilot)
-shumul				jahonshumul			-mand		davlatmand
-don				aqldon,qadrdon			-kash		mehnatkash
-bop				yoshlarbop			xush-		xushmanzara
-in				yorqin			bar-		barkamol
-parast				molparast			-vor		mardonavor
-chil				dardchil			bad-		badjahl
-i				do’zaxi			-q		dumaloq
-chi				ginachi			-von		farovon
-qa				quyqa			-omuz		pichingomuz (gap)
-xo’r				o’txo’r			-soz		pichoqsoz