1. O’zbеkiston insoniyat sivilizatsiyasining qadimgi o’choqlaridan biri

56. O’zbеkistonda fan va madaniyat. Milliy yozuvning almashtirilishi va uning oqibatlari. 20-30-yillardagi juda murakkab ijtimoiy-siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlar respublikaning milliy madaniyatiga bar xil tarzda ta'sir o'tkazdi, barcha sohadagi o'zgartirishlarni qarama-qarshi tusga kiritdi varespublika taraqqiyotining asosiy tendensiyalari hamda yo'nalishlarini uzoq yillarga belgilab berdi. 1924/25-o'quv yilida respublika byudjetining 24 foizi xalq maorifi uchun ajratildi. 1921/22-o'quv yilidayoq respub-likaning ko'pgina shaharlari va qishloq joylarida ming-dan ortiq savod maktablari, savodsizlikni tugatish kurslari va tarmoqlari faoliyat ko'rsatdi, ularda 50 kishining xat-savod chiqardi. Savodsizlikni tugatish ishi davrining dastlabki yillarida katta qiyinchiliklargaduch keldi: o'qituvchilar, maktab binolari, asbob-jihoz-lar, o'quv qo'llanmalari, pul mablag'lari yetishmas edi. Hamza Hakimzoda Niyoziy, T.Shermuhammedov, T.N.Qori Niyoziy, Ergasli Komilov, Abdulqodir Nabixo'jayev, va boshqalar yangi maktab yaratish, uni rivojlantirish uchunfaol kuraslidilar hamda dastlabki o'qituvchilardan bo'lib qoldilar. Maktablarning pedagogik kadrlarga bo'lgan ehtiyoj-larini qondirish uchun pedagogika o'quv yurtlarining keng tarmog'i yaratildi: texnikumlar, maorif institutlari, o'quv yurtlari ochildi. Xalq maorifi rivojlanib bordi.Xalqning bilimga bo'lgan intilishi kun sayin kuchayib borishi natijasida umumiy savodxonlik o'sdi, bu narsa millatning ma'naviy imkoniyatlari yuksalishiga, ijodiy faoliyati ortib borishiga yordam berdi.20-yillarning ikkinchi yarmida o'rta maxsus va oliyma'lumotli kadrlar tayyorlaydigan turli o'quv yurtlari ochildi. Shu tufayli 20-yillarning oxiridayoq respub-likadagi oliy o'quv yurtlarida asosan ishchi va dehqon-lardan iborat 4 ming nafarga yaqin talabalar o'qir edi.O'rta Osiyodagi birinchi oliy o'quv yurti-1918-yili ochilgan Turkiston davlat universiteti-bu vaqtga kelib oliy ta'limning eng yirik markaziga aylandi. Mutaxassis kadrlar tayyorlaslida asosan ularning soniko'paytirildi, sifatiga esa e'tibor berilmadi. Institut vatexnikumlarda mahalliy millat vakillari kam edi. Yuqori malakali o'zbek professor-o'qituvchilari va o'zbek tilida-gi darsliklarni tayyorlasliga harakat qilinmasdi.20-yillarda respublikada dastlabki ilmiy-tadqiqot muassasalari ochildi. Ular respublika uchun amaliy jihatdanmuhim bo'lgan muammolarni, ayniqsa, irrigatsiya, pax-tachilik va tibbiyot sohasidagi muammolarni ilmiy jihat-dan ishlab chiqishni avj oldirdilar. 30-yillar ilm-fanning qaror topishida jiddiy yutuqlar qo'lga kiritilgani bilan nishonlandi. Xalq xo'jaligida kattagina ahamiyatga ega bo'lgan muammolarni nazariy va amaliy yo'l bilan hal etish ustida samarali mehnat qilgan dastlabki milliy oliy mutaxassis, iste'dodli tad-qiqotchilar yetishib chiqdi, keyinroq ulardan yirik olim-lar avlodi shakllandi. Masalan, geolog olimlardan H.M.Abdullayev, G'.A. Mavlonov, N.A. Kenesarin, matema-tiklardan T.N. Qori Niyoziy, T.A. Sarimsoqov, fiziklar-dan U.O. Oripov, biologlardan T.Z. Zohidov, D.K.Saidov, A.M. Muzaffarov, A.T. To'laganov, kimyogar-lardan O.S. Sodiqov, A.S. Sattorov, S.Yu. Yunusov, X.U.Usmonov, K.S. Ahmedov, va boshqa ko'pgina olimlar yangi ilmiy yo'nalishlar hamda ilmiy maktablarning asoschilari bo'lib qoldilar.Ilmiy ishlarni uyg'unlaslitirib tartibga solib borishuchun O'zSSR Markaziy Ijroiya Komiteti qoshida 1932-yili Fanlar Komiteti tuzildi. Bu komitet 1940-yili SSSRFanlar akademiyasining O'zbekiston filialiga aylantirildi. Respublikaning ilmiy salohiyati o'sib, ilmiy kadrlarmuammosi hal etilib bordi. Fanning ma'muriy-buyruqbozlik usuli bilan boshqarilishi, ko'pgina ko'zgako'ringan olimlarimizning qamalishi, qatag'on qilinishiilmiy ijodkorlik tuyg'usini bo'g'ishga xizmat qildi, fani-mizning umumdunyoviy sivilizatsion yo'l bilan rivojla-nishiga yo'l qo'ymadi. Natijada fan o'z an'anaviy milliyildizlaridan ajratildi, u borgan sari siyosiylasliib, mafku-raviylasliib bordi.